قرآن کریم یکی از روشهای مؤثر در تربیت را «یاد مرگ و قیامت» دنسته است. این صحیفه آسمانی وقتی پیامبران الهی را به عظمت و بزرگی یاد می کند، می فرماید: یاد قیامت و سرای آخرت بود که آنها را به این مرتبه والا و مقام و منزلت عالی انسانی رسانید.
«به خاطر بیاور بندگان ما ابراهیم و اسحاق و یعقوب را صاحبان (دستهای نیرومند) و (چشمان بینا) ما آنها را با خلوص ویژه ای خالص کردیم و آن یادآوری سرای آخرت بود و آنها نزد ما از برگزیدگان و نیکانند.»(۱)
قرآن کریم علت تباهی و سقوط افراد گنهکار را فراموشی قیامت و روز حساب دانسته و می فرماید: «کسانی که از راه خداوند گمراه شوند عذاب شدیدی به خاطر فراموش کردن روز حساب دارند.»(۲)
بی شک یکی از پندآموزترین و تکان دهنده ترین حوادث در زندگی بشری «مرگ» است، که توجّه بدان قلبهای مستعدّ را از خواب غفلت بیدار کرده و کاخ آمال و آرزوهای دروغین و خیالی شخص را بر سرش خراب می کند و غرور و نخوت را از اعماق جان آدمی ریشه کن می نماید. یاد مرگ و قیامت در تربیت و تهذیب روح انسان تأثیر فراوان دارد و در منابع روایی اسلام نیز بدان اشاره شده است.
امام صادق (ع) می فرماید: «ذکر الموت یمیت الشهوات فی النفس و یقلع منابت الغفلة و یقوّی القلب بمواعد اللّه و یرق الطبع و یکسر اعلام الهوی و یطفئ نار الحرص و یحقّر الدنیا»(۳) یاد مرگ شهوات در نفس را می میراند و غفلت انسان را از بین می برد و باعث قوت قلب انسان به وعده های الهی می شود، طبیعت انسان را نرم و هوس را می شکند و آتش حرص را خاموش و دنیا را در نظر انسان حقیر می کند.
رسول اکرم (ص) می فرماید: «اکثروا ذکر هادم اللّذات»(۴) زیاد به یاد از بین برنده لذّتهای مادی باشید.
امام علی (ع) می فرماید: «اکثروا ذکر الموت تهوّن علیکم المصائب»(۵) زیاد به یاد مرگ باشید تا مصیبتها و سختیهای روزگار بر شما آسان شود.
از پیامبر اکرم (ص) روایت شه که فرمود: «برترین زهد در دنیا یاد مرگ است و برترین عبادت یاد مرگ است و برترین اندیشه یاد مرگ است.»(۶)
و نیز فرمود: «زیرک ترین مردم کسی است که بیش تر به یاد مرگ باشد.»(۷)
«هر کس زیاد به یاد مرگ باشد، به اندک سرمایه دنیا راضی می شود.»(۸)
«هر کس زیاد به یاد مرگ باشد، خداوند او را دوست دارد.»(۹)
آموزه های اسلامی برای تهذیب روح بشر و تربیت وی، موضوع یاد مرگ و قیامت را در ابعاد مختلفی مطرح کرده اند که به چند نمونه از آنها اشاره می کنیم:
۱ـ در طهارت: در دعای وضو می خوانیم: خداوندا! صورت مرا سفید گردان در روزی که صورتها سیاه خواهد بود. «اللّهم بیّض وجهی یوم تسودّ فیه الوجوه»
۲ـ در نماز: در نماز می خوانیم: «مالک یوم الدین» از این که مسئله مالک و صاحب اختیار بودن خداوند در قیامت، در نماز مطرح شده، روشن می شود که انسان نمازگزار در نماز باید به یاد قیامت باشد.
۳ـ در انفاق: «انما نطعمکم لوجه اللّه ... انا نخاف من ربّنا یوماً عبوسا قمطریرا»(۱۰)
۴ـ در روزه: پیامبر اکرم (ص) می فرماید: «و اذکروا بجوعکم و عطشکم فیه جوع یوم القیامة و عطشه»(۱۱) به وسیله گرسنگی و تشنگی روزه، از گرسنگی و تشنگی روز قیامت یاد کنید.
۵ ـ در جهاد: قرآن کریم به کسانی که به بهانه گرمی هوا به جهاد نمی رفتند می فرماید: «قل نار جهنم اشدّ حرّاً لو کانوا یفقهون»(۱۲) ای پیامبر! به آنان بگو آتش دوزخ از این هم گرمتر است، اگر می دانستید.
۶ـ مبارزه با طاغوت: قوم فرعون هنگامی که ایمان آوردند و از فرعون برگشتند، فرعون آنان را به کشتن تهدید کرد آنها برای ادامه مبارزه با او موضوع قیامت را مطرح کردند: «انما تقضی هذه الحیوة الدنیا انّا الی ربّنا لمنقلبون.»(۱۳)
۷ـ در حمام: امام صادق (ع) می فرماید: «نعم البیت الحمام یذکر فیه حرّ جهنم»(۱۴) حمّام خوب خانه ای است، زیرا انسان گرما و حرارت جهنم را در آن به یاد می آورد.
۸ ـ در کار و کسب: قرآن کریم، به کسانی که کم فروش اند، می فرماید: «آیا اینها گمان نمی کنند که در روز قیامت (برای محاسبه ) مبعوث نمی شوند.»(۱۵)
۹ـ هنگام خواب: پیامبر اکرم (ص) فرمود: «اذا اویت الی فراشک فانظر ما کسبت فی یومک و اذکر انّک میّت و انّ لک معادا»(۱۶) هرگاه به رختخواب رفتی، فکر کن در روز چه کاری انجام دادی و مرگ و قیامت را یادآور.
۱۰ـ عیادت مریض؛ تشییع جنازه؛ زیارت قبور. پیامبر اکرم (ص) می فرماید: «عودوا المرضی و اتبعوا الجنائز یذکّرکم الآخرة»(۱۶) «فزوروا القبور تذکر الموت»(۱۷)
پی نوشتها
۱. سوره ص،آیه ۴۶.
۲. همان، آیه ۲۶.
۳. بحارالانوار، ج۶، ص ۱۳۲ـ ۱۳۳.
۴. همان.
۵. همان.
۶. همان، ص ۱۳۷.
۷. همان، ص ۱۳۵.
۸. همان، ص ۱۳۶.
۹. همان، ج ۱۶، ص ۲۶۵.
۱۰. سوره انسان، آیه ۱۰.
۱۱. بحارالانوار، ج ۹۶، ص ۳۵۶.
۱۲. سوره توبه، آیه ۸۱.
۱۳. سوره طه، آیه ۷۲.
۱۴. بحارالانوار، ج ۷۳، ص ۷۷.
۱۵. سوره مطففین، آیه ۴.
۱۶. بحارالانوار، ج ۷۶، ص ۱۹۰.
۱۷. مستدرک، ج ۱، ص ۱۱۹.
