بر اساس دلائل نقلی فراوانی که حتی در منابع اهل تسنن نیز آمده است، نخستین کسی که بعد از رحلت جانسوز پیامبر اکرم (ص) اقدام به جمع آوری قرآن کریم کرد و آن را تدوین و تنظیم نموده حضرت علی بن ابیطالب (ع) بود.
برخی از روایات اسلامی از کتاب های اهل سنت که ثابت می کند حضرت علی (ع) قرآن کریم را بعد از رحلت پیامبر اکرم (ص) جمع آوری کرد عبارتند از:
۱. ابن سیرین می گوید، علی (ع) فرمود:«وقتی پیامبر (ص) رحلت کرد، سوگند خوردم که ردایم را جز برای نماز جمعه به دوش نگیرم، تا آن که قرآن را جمع نمایم.»[۱]
۲. محمد بن سیرین از عکرمه نقل کرده است که: پس از بیعت مردم با ابوبکر، علی بن ابی طالب در خانه نشست، به ابوبکر گزارش دادند که او از بیعت با تو کراهت دارد، ابوبکر آن حضرت را خواست و گفت از بیعت با من سرباز زدی؟
علی (ع) فرمود: دیدم در کتاب خدا چیزهایی افزوده می شود، پس با خودم گفتم که جز برای نماز ردا بر دوش نگیرم، تا آن که قرآن را جمع نمایم. ابوبکر گفت: چه کار شایسته ای!
محمد بن سیرین می گوید: «از عکرمه پرسیدم آیا دیگران قرآن را به ترتیب نزول تألیف نمودند؟ وی پاسخ داد:«اگر جن و انس جمع گردند تا تألیفی مانند تألیف علی ابن ابی طالب داشته باشند،توانایی آن را نخواهند داشت.[۲]
البته مصحفی که امام علی (ع) تدوین و جمع کرد آن را به مردم ارائه کرد. ولی به دلائلی که در جای خود بحث شده،مورد پذیرش قرار نگرفت، و آن مصحف به عنوان ودیعه امامت بعد از حضرت علی (ع) به امامان معصوم (علیهم السلام) یکی پس از دیگری رسیده است.
مصحف امام علی (ع) از نظر تعداد آیات، سوره ها و کلمات، هیچ تفاوتی با مصحف کنونی نداشت، تنها سوره ها به ترتیب نزول تنظیم شده بودند و بر اساس قرائت پیامبر اکرم (ص) بود و شأن نزول آیات و سوره ها و نام افرادی که آیات و سوره های در شأن آن ها بود ذکر شده بود و ... .[۳]
دیدگاه های اهل سنت در باره جمع قرآن کریم :
دیدگاه اول :
قرآن در زمان رسول خدا (ص) جمع شده است: در این دیدگاه چندقول دارند:
۱. قرآن توسط امیر مومنان (ع) درزمان رسول الله (ص) و به ترتیب نزول جمع آوری شد.[۴]
۲. قرآن توسط ابو زید سعد بن عبید متوفی ۱۶ هجری قمری در زمان رسول خدا (ص) جمع آوری شد. [۵]
۳. قرآن توسط چهار نفر به نام های ابی بن کعب ؛ معاذ بن جبل ؛ زید بن ثابت و ابو زید در زمان رسول خدا (ص) جمع آوری شد.[۶]
۴. قرآن توسط شش نفر به نام های زید بن ثابت ؛ ابوزید ؛ معاذ بن جبل؛ ابوالدرداء ؛ سعد بن عباده و ابی بن کعب در زمان رسول خدا (ص) جمع آوری شد که همه از انصار بودند. [۷]
دیدگاه دوم :
قرآن توسط امیر مومنان علی بن ابی طالب پس از رحلت رسول خدا (ص) جمع آوری شد[۸] : هر چند شیعه و سنی این قول را پذیرفته اند و بر این نگرش اتفاق نظر وجود دارد که هیچ کس نمی تواند همانند امیرمومنان علی (ع) قرآن راجمع نماید چرا که آن حضرت بر همه آیات و شأن نزول ها و تفسیر ها آگاه است ولی متأسفانه قرآنی که توسط آن حضرت و به دستور رسول خدا (ص)و پس از رحلت آن بزرگوار جمع شده بود ، موردپذیرش حکومت قرار نگرفت .
دیدگاه سوم :
قرآن اولین بار به دستور ابو بکر و توسط زید جمع آوری شد. [۹]
دیدگاه چهارم :
قران توسط عثمان بن عفان جمع آوری شد.
بررسی دیدگاه ها :
بابررسی هایی که در این باره شده است می توان گفت که دیدگاه اساسی و درست این است که قرآن کریم توسط مولای متقیان امیرمومنان علی (ع) بعد از رسول خدا (ص) جمع آوری شد ولی حکومت حاکم آن را نپذیرفت و خود به فکر جمع آوری قرآن کریم افتاد و دلایلی که می توان ارائه نمود عبارتند از :
دیدگاه اول باطل است چرا که از یک سو چهار نظر در آن وجود دارد و از سوی دیگر می رساند که قرآن در زمان رسول خدا (ص) جمع شده بود و این را شیعه و سنی رد می کنند و گر نه معنی نداشت امیر مومنان دوباره قرآن را جمع کند و یا ابو بکر دستور جمع را دهد؛
دیدگاه سوم نیز درست نیست؛ زیرا هر چند که قرآن موجود به نام ابی بکر تمام شده است ولی در اصل امیر مومنان جمع آوری نموده بود و اگر ابی بکر آن را می پذیرفت که البته از نظر تعداد سوره ها و آیات هیچ تفاوتی با قرآن موجود نداشت ، دیگر نیازی به جمع آوری قرآن نبود ؛
دیدگاه چهارم نیز درست نیست؛ زیرا وقتی قران جمع آوری شده امیر مؤمنان علی (ع) مورد قبول واقع نشد، ابی بکر به فکر جمع آن افتاد و این نگاه و باور غلط است که گفته شود تا زمان عثمان بن عفان قرآن جمع آوری نشده بود و بلکه آنچه مسلم است این که در زمان عثمان عده ای در قرائت قرآن با هم اختلاف داشتند نه در اصل قرآن و لذا عثمان به این فکر افتاد که قرائتی واحدی را ارائه دهد تا مسلمانان اختلاف نکنند و بر همین اساس به عده ای دستور داد با تمام دقت و بدون تحریف حتی یک حرف از قرآن قرائت واحدی را ارائه دهند و این کار اتفاق افتاد و بعد ها هم مورد اتفاق وتایید اهل بیت علیهم نیز قرار گرفت چرا که هیچ گونه تحریفی در آن وجود نداشت و قرآن موجود همان قرآنی است که خداوند متعال آن را توسط جبرئیل بر رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم نازل نموده است.
پی نوشت:
[۱] . ر.ک، جلال الدین سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، دمشق، دار ابن کثیر، دارالعلوم الانسانی، ۱۴۱۴ قمری،جلد ۱، صفحه ۱۸۳.
[۲] . ر.ک، الاتقان، همان، تاریخ القرآن، همان،صفحه ۴۸.
[۳] . برای آگاهی بیشتر ر.ک،محمد هادی معرفت، علوم قرآنی، قم، مؤسسه انتشاراتی التمهید، ۱۳۷۸ شمسی.
[۴] . ابن حجر ؛ فتح الباری ، بیروت ، دارالمعرفه للطباعه و النشر ، بی تا ، ج ۹ ، ص ۴۷ .
[۵] . هیثمی ؛ مجمع الزوائد ، بیروت ، دارالکتب العلمیه ، ۱۴۰۸ ه ق ، ج ۱۰، ص ۹ .
[۶] . احمد بن حنبل ؛ مسند احمد ، بیروت ، دارصادر ، بی تا ، ج ۳ ، ص ۲۷۷ و ۳۴۳ . و رک : صحیح بخاری ، بیروت ، دارالفکرللطباعه و النشر و التوزیع ، ۱۴۰۱ ه ق ، ج ۴ ، ص ۲۲۹ و ج ۵، ص ۲۱۰ و ج ۶ ، ص ۹۹ و ج۸، ص ۱۱۹ و رک : مسلم نیشابوری ، صحیح مسلم ، بیروت ، دارالفکر ،بی تا ، ج ۷، ص ۱۴۹ . و رک : ترمذی ، السنن الترمذی ، بیروت ، دارالفکرللطباعه و النشر و التوزیع ، ۱۴۰۳ه ق ، ج ۵ ، ص ۳۳۱ .
[۷] . مجمع الزوائد ، پیشین ، ج ۹ ، ص ۳۱۲ و ج ۱۰، ص۴۱ .
[۸] . ر.ک، جلال الدین سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، دمشق، دار ابن کثیر، دارالعلوم الانسانی، ۱۴۱۴ قمری،جلد ۱، ص ۴۸ و ص ۱۸۳.
[۹] . مسند احمد ، پیشین ، ج ۱ ، ص ۱۳ و ج ۵ ، ص ۱۸۸ . و رک : فتح الباری ، پیشین ، ج۹ ، ص ۱۳ .
