سوره های قرآن به دست چه کسی و بر اساس چه معیاری ، نامگذاری شده است ؟

برخی از مفسران در رابطه با نام گذاری سوره های قرآنی ، معیارهای زیر را ارائه داده اند :

۱ ـ نام سوره،  گاهی با عنوانی که در آن سوره واقع شده یا با موضوعی که در آن سوره از آن بحث شده ، انتخاب می شود . برای مثال : نام گذاری سوره «نساء » به اعتبار بیان احکام زنان ، سوره «مائده » به لحاظ سخن رفتن از مائده آسمانی ، سوره ی «انعام » به جهت سخن از چهارپایان ، سوره «نحل » به علت تکیه بر زنبور عسل و سوره «نمل » به جهت به میان آمدن نام مورچگان در آن است .در قرآن های قدیمی ، ابتدای سوره می نویسند :سوره تذکر فیها البقره ؛ سوره ای که در آن گاو ذکر می گردد و سوره یذکر فیها آل عمران ؛ سوره ای که در آن از آل عمران سخن به میان می آید .

۲ ـ گاهی جمله ای از اول سوره را معرف و نام آن سوره قرار می دهند ، چنان که گفته می شود :سوره «اقرا باسم ربک » ، «انا انزلناه » ، « لم یکن » و نظایر آنها .

۳ ـ گاهی با وصفی که سوره دارد ، به معرفی آن می پردازند . برای مثال سوره حمد به مناسبت اینکه در اول قرآن آمده « فاتحه الکتاب » و به مناسبت هفت آیه بودنش «سبع المثانی » نامیده می شود و یاسوره « قل هو الله » به لحاظ اینکه مشتمل بر توحید خالص است «سوره ی اخلاص » نامیده می شود .

۴ ـ گاهی تسمیه سوره به لحاظ نوع و حروف مقطعه موجود در آن است مانند : سوره ی ق ، ص ، حم ، عسق و ..

حاصل سخن اینکه این عمل به صورت طبیعی ، شکل گرفته و نمی توان گفت به دستور رسول اکرم (ص) بوده است . به همین دلیل بسیاری از سوره ها ، بیش از یک اسم دارند ؛ مانند بقره، آل عمران ، نحل ، توبه ، غاشیه و ... (۱)

اما بر اساس نظریه دیگر ـ که نام گذاری را توفیقی می داند ـ هر سوره ای در قرآن کریم ، همزمان با حیات رسول اکرم (ص) دارای نام و عنوان و یا نام ها و عناوینی است که از طریق وحی معین و مشخص شده بود .

در نظریه ی سومی ، علاوه برمعین بودن اسامی سوره ها در زمان حیات پیامبر (ص)پس از وفات آن حضرت نیز هر سوره ای دارای عناوین و اسامی دیگری از جانب علما گردید . حتی بسیاری از آیات نیز به جهت خصوصیات و مزایا یا به جهت مشتمل شدن شان بر موضوع خاصی دارای عناوین گردیدند . (۲)

پی نوشت :

۱ ـ ر . ک :الف . قرآن در اسلام ، ص ۲۱۸ ؛ البرهان فی علوم القرآن ، ج ۱ ، ص ۳۳۹.

۲ ـ ر .ک :پژوهشی در تاریخ قرآن کریم ، ص ۹۸