به رغم وجود عوامل محدودکننده انسان مانند وراثت، طبیعت و جامعه انسان می تواند به اراده خود مسیر خویش را برگزیند و از حصار عوامل محدودکننده در اطراف خود بیرون آید؛ حتی این توانایی را پیدا می کند که سرنوشت جدیدی را برای جامعه و تاریخ خود رقم زند.
برای نمونه: قرآن کریم، همسر فرعون و حضرت مریم را به عنوان الگوهایی برای مؤمنان ذکر می کند. آنان با وجود محیط ناسالم، طریق صلاح و رستگاری را برگزیدند.(۱)
قرآن به تأثیرپذیری انسان از محیط و شرایط گوناگون اذعان دارد و به او نسبت به تأثیرات آنها هشدار می دهد. در مورد فرزند حضرت نوح (ع) خداوند به صراحت می فرماید: او از اهل تو نیست؛ زیرا به دلیل متأثر شدن از عوامل محیطی ناصالح، از مسیر صلاح و درستی خارج شده است.(۲)
خداوند متعال به ستایش از جوانان «اصحاب کهف» می پردازد که با هجرت از محیط فاسد، خود را از عوامل محیطی ناسالم دور ساختند و ایمان خویش را حفظ کردند.(۳)
می توان گفت: اقدام شجاعانه سحره فرعون در زیر پا گذاشتن موقعیت اجتماعی خود و ایمان آوردن به حضرت موسی(ع) الگوی توبه حقیقی برای دیگران می شود.(۴)
به جهت اختصار چند نمونه از الگوهای قرآنی را ذکر می کنیم:
* یوسف، قهرمان مقاومت در مقابل شهوت.(۵)
* جوانان کهف، اسوه های مهاجرت در راه خدا برای رشد و هدایت.(۶)
* اسماعیل، نماد تسلیم در مقابل فرمان خدا.(۷)
* ابراهیم، الگوی فطرت جویی، عادت گریزی و بت شکنی.(۸)
* نوح، الگوی پایداری و استقامت در تبلیغ دین.(۹)
* ایّوب، قهرمان صبر و تحمّل در شداید روزگار.(۱۰)
* داود جوان، نمونه شهامت و شجاعت در مبارزه با طاغوت.(۱۱)
قرآن کریم در همه این موارد می فرماید: «... اینان کسانی هستند که خدا هدایتشان کرده است، پس به هدایت آنان اقتداکن....»(۱۲)
برترین الگوی تربیتی قرآن
قرآن کریم پیامبر اسلام(ص) را سرمشق و الگوی مطلق در همه ابعاد زندگی برای همه خداجویان و کسانی که اعتقاد به رستاخیر دارند، معرفی می کند: «بی تردید، برای شما در همه ابعاد (چه در صبر و مقاومت و چه در دیگر اوصاف و افعال نیکو) اسوه و الگوی نمونه در (اقتدای به) رسول خدا(ص) است. برای آن که به ثواب خدا و روز قیامت امیدوار باشد و یاد خدا بسیار کند.»(۱۳)
قرآن کریم پیامبر گرامی اسلام(ص) را به عنوان اسوه و الگوی تربیت مردم معرفی می کند و از او به عنوان صاحب «خُلق عظیم» یاد نموده است: «و تو اخلاق عظیم و برجسته ای داری»(۱۴) در این که مقصود از «خلق عظیم» پیامبر اکرم(ص) چیست؟ اقوالی گفته شده است از جمله:
الف) تو بر دین بزرگی هستی که دین اسلام است.
ب) تو متخلّق به اخلاق اسلام و بر طبع بزرگی هستی و حقیقت اخلاق آن است که انسان نفس خود را به آن بیاراید.
ج) خلق عظیم صبر بر حق و بخشش وسیع و تدبیر به اقتضای عقل است.
د) عایشه گوید: اخلاق پیامبر متضمّن بود، آنچه که در ده آیه اول سوره مؤمنون آمده است و کسی را که خداوند ستایش کند بر این که اخلاق بزرگی دارد، دیگر بعد از آن ستایش، ستایشی نیست.
هـ) خداوند خلق او را عظیم فرموده برای این که با اخلاقش با مردم معاشرت
داشت و با قلبش جدا بود، پس ظاهرش با مردم باطنش با خدا بود.
آری، پیامبر گرامی اسلام (ص) به سبب «خُلق عظیم» و «رحمة للعالمین» بودن، آینه مکارم اخلاقی برای همگان است، تا آنجا که بارها می فرمودند: «من فقط برای تکمیل و تمام کردن مکارم اخلاق مبعوث گشته ام.»(۱۵) و در آیه ذیل، خداوند در اوجی تماشایی، رسولش را به داشتن چشم محبت و رحمت و لطف همراه با شکیبایی با مؤمنان می ستاید و به حبیب مهربانش، حضرت محمد(ص)، مباهات می کند: بی تردید، پیامبری (حضرت محمد (ص)) از میان خودتان (از پیکره خودتان) به سوی شما آمده است که رنجهای شما بر او به غایت ناگوار است.
قرآن کریم «لقد جاءکم رسول من انفسکم عزیز علیه ما عنتّم حریص علیکم بالمؤمنین رؤف رحیم»(۱۶) رسولی از خود شما به سویتان آمد که رنجهای شما بر او سخت است و اصرار به هدایت شما دارد، و نسبت به مؤمنان رئوف و مهربان است، به اندازه ای پیامبراکرم برای هدایت و راهنمایی و رسیدن به سعادت مردم تلاش می کرد و غمناک بود که خداوند در قرآن در چند مورد به آن حضرت تسلیت می گوید و می فرماید:
ناراحت و غمناک مباش، از جمله: «جان خودت را به خاطر شدت تأسف بر آنها از دست نده که خداوند به آنچه انجام می دهند عالم است.»(۱۷)
«گویی می خواهی خود را از غم و غصه به خاطر اعمال آنها هلاک کنی، اگر آنها به این گفتار ایمان نیاورند.»(۱۸)
«گویی می خواهی خود را هلاک نمایی که چرا اینها ایمان نمی آورند»(۱۹) این اوصاف برجسته که حرص بر هدایت و تربیت مردم و مهربانی نسبت به مؤمنین و ناراحتی از عدم ایمان کفار و منافقین است، فقط در قرآن برای پیامبر اکرم(ص) ذکر شده است.
قرآن کریم دستورات مختلفی به پیامبر اکرم(ص) می دهدکه مقصود اصلی از آن دستورات، تربیت و تزکیه مردم است که مردم با عمل کردن به این دستورات و فرامین قرآن بتوانند به فضایل و مکارم اخلاق دست یابند.
نگاه معنادار پیامبر اکرم (ص) که از سر عشق و علاقه به انسانها برمی خیزد، کافی است انسان را به حرکت درآورد و در صف بلال و سلمان و ابوذرها بنشاند.
امام علی(ع) می فرماید: «پیامبر (ص) هر روز یکی از مکارم اخلاقی خود را برای من آشکار می ساخت و مرا به پیروی از آن امر می کرد.»(۲۰)
پی نوشتها
۱. سوره تحریم، آیه ۱۱ و ۱۲.
۲. سوره هود، آیه ۴۶ ـ ۴۲.
۳. سوره کهف، آیه ۲۶ ـ ۹.
۴. سوره اعراف، آیات، ۱۱۳ و ۱۲۰؛ سوره یونس، آیه ۸۰ به بعد؛ سوره شعراء، آیه ۳۸ ـ ۴۶.
۵. سوره یوسف، آیات ۲۱ ـ ۵۶.
۶. سوره کهف، آیات ۹ ـ ۲۶.
۷. سوره ابراهیم، آیات ۳۵ ـ ۴۱، سوره حج، آیه ۵۱،۴۳،۴۲،۲۶،۵۸ سوره شعراء، آیات ۶۹ ـ ۹۲؛ سوره صافات، آیات ۸۳، ۱۱۳.
۸. سوره ابراهیم، آیات ۳۵ ـ ۴۱، سوره حج، آیه ۵۱،۴۳،۴۲،۲۶،۵۸ سوره شعراء، آیات ۶۹ ـ ۹۲؛ سوره صافات، آیات ۸۳، ۱۱۳.
۹. سوره اعراف، آیات ۵۹ ـ ۶۴ ؛ سوره یونس، آیات ۷۱ ـ ۷۳ ؛ سوره نوح، آیات ۱ـ ۲۷؛ سوره هود، آیات ۲ ـ ۴۹ ؛ سوره صافات، آیات ۷۵ ـ ۸۲.
۱۰. سوره نساء، آیه ۱۶۳ ؛ سوره انعام، آیه ۴۴ ؛ سوره انبیاء، آیات ۸۳ و ۸۴ ؛ سوره ص، آیات ۴۱ ـ ۴۴.
۱۱.سوره سبأ، آیات ۴ ـ ۱۳ ؛ سوره ص، آیات، ۱۷ ـ ۲۶؛ سوره انیباء، آیات ۷۸ ـ ۸۰ ؛ سوره بقره، آیه ۲۵۱.
۱۲. سوره انعام، آیه ۹۰.
۱۳. سوره احزاب، آیه ۲۱.
۱۴. سوره قلم، آیه ۴.
۱۵. حاج شیخ عباس قمی، سفینة البحار، ج۱، ص ۴۱۰.
۱۶. سوره توبه، آیه ۱۲۸.
۱۷. سوره فاطر، آیه ۸.
۱۸. سوره کهف، آیه ۶.
۱۹. سوره شعرا، آیه ۳.
۲۰. نهج البلاغه، خطبه: ۱۹۲.
منبع: پایگاه اطلاع رسانی حوزه (قطعه از مقاله)