این جمله سرآغاز كتاب الهی است و نه تنها در ابتدای قرآن، بلكه در آغاز تمام كتاب های آسمانی بوده است و در سرلوحه ی كار و عمل همه ی انبیا قرار داشت. وقتی كشتی حضرت نوح -علیه السلام- در میان امواج طوفان به راه افتاد، نوح علیه السلام- به یاران خود گفت: وَقَالَ ارْكَبُوا فِیهَا بِسْمِ اللَّهِ مَجْرَاهَا وَمُرْسَاهَا إِنَّ رَبِّی لَغَفُورٌ رَحِیمٌ(۱) او گفت: به نام خدا بر آن سوار شوید! و هنگام حركت و توقف كشتی، یاد او كنید، كه پروردگارم آمرزنده و مهربان است!
حضرت سلیمان-علیه السلام- نیز وقتی ملكه سباء را به ایمان به خدا فراخواند، دعوت نامه خود را با این جمله آغاز كرد و برای او فرستاد: إِنَّهُ مِنْ سُلَیمَانَ وَإِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ(۲) این نامه از سلیمان است، و چنین میباشد: به نام خداوند بخشنده مهربان.
بر زبان آوردنِ بِسْمِ اللَّهِ در شروع هر كاری سفارش شده است:
در غذا خوردن. ازدواج. سوار شدن بر مركب. آغاز مسافرت. و بسیاری از كارهای دیگر.حتی اگر حیوانی بدون ذكر نام خدا ذبح شود، مصرف گوشت آن حرام است و این رمز آن است كه خوراك انسان های هدف دار و موحّد نیز باید جهت الهی داشته باشد.(۳)
رازسفارش شروع هر كاری با بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ همان گونه كه می دانید، محصولات و كالاهای ساخت یك كارخانه، نشانه و علامت آن كارخانه را دارد، خواه به صورت جزئی باشد یا كلی، كوچك باشد یا بزرگ. و یا این كه پرچم هر كشوری هم برفراز آن كشور است و هم برفراز كشتی های حمل و نقل آن كشور كه در دریاها حركت می كنند و هم بر روی میز اداری كارمندان. این نشانه ها و علامت ها به خاطر آن است كه راه گم نشود و آن علامت فراموش نگردد.
نام و یاد خدا، نشان مسلمانی است
امام باقر ـ علیه السلام ـ می فرماید: «سزاوار است هنگامی كه كاری را شروع می كنیم، چه بزرگ باشد چه كوچك، بِسْمِ اللَّهِ بگوییم تا پربركت و میمون باشد».(۴)
به همین، مناسبت خداوند بزرگ در نخستین آیات كه به پیامبر ـ صلی الله علیه وآله ـ وحی شد، دستور می دهد كه در آغاز شروع تبلیغ اسلام این وظیفه خطیر را با نام خدا شروع كند. اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِی خَلَقَ(۵) بخوان به نام پروردگارت كه [جهان را] آفرید. و باز روی همین اصل، تمام سوره های قرآن، با بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ آغاز می شود تا هدف اصلی كه همان هدایت و سوق بشر به سعادت است، از آغاز تا انجام با موفقیت و پیروزی و بدون شكست انجام شود. تنها سوره توبه است كه بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ را در آغاز آن نمی بینیم, چرا كه سوره ی توبه با اعلان جنگ به جنایت كاران مكه و پیمان شكنان آغاز شده و اعلام جنگ با توصیف خداوند به رحمان و رحیم سازگار نیست.(۶)
در اینکه بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ جزو سوره های قرآن است در میان دانشمندان و علمای شیعه اختلافی نیست. اصولا ثبت بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ در متن قرآن مجید در آغاز همه سوره ها، خود گواه زنده این امر است, زیرا می دانیم در متن قرآن چیز اضافه ای نوشته نشده است و ذكر بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ در آغاز سوره ها از زمان پیامبر ـ صلی الله علیه وآله ـ تاكنون معمول بوده است.(۷)
به اعتقاد اهل بیت رسول الله ـ صلی الله علیه وآله ـ آیه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» آیه ای مستقل و جزء قرآن است.
امامان معصوم اصرار داشتند كه در نماز «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» را بلند بگویند.
امام باقر ـ علیه السلام ـ در مورد كسانی كه آیه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» را در نماز نمی خوانند و یا جزء سوره نمی شمارند، فرمود: « بهترین آیه قرآن را به سرقت بردند» .(۸)
امّا در میان علما و دانشمندان اهل تسنن این مسئله اختلافی است. نویسنده تفسیر المنار می گوید: مسلمانان اجماع دارند بر این كه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» آیه ای از قرآن در همه سوره ها می باشد, چرا كه در آغاز هر سوره ای جز سوره برائت آمده است, در حالی كه صحابه توصیه می كردند كه قرآن را از آن چه جزو قرآن نیست، دور نگه دارند و وارد قرآن ننمایند و به همین دلیل «آمین» را در آخر سوره ی فاتحه ذكر نكرده اند.
ایشان آورده اند: علمای مكه ـ اعم از فقها و قاریان قرآن ـ از جمله ابن كثیر و اهل كوفه از جمله عاصم و كسائی از قراء و بعضی از صحابه و تابعین از اهل مدینه و هم چنین شافعی و پیروان او در یكی از دو قولش معتقدند كه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» جزو سوره است، هم چنین علمای امامیه و از صحابه، علی ـ علیه السلام ـ و ابن عباس و عبداللّه بن عمرو ابوهریره و از تابعین سعیدبن جبیر و عطا و زهری و ابن المبارك این عقیده را برگزیده اند.
پس از مجموع گفته ها استفاده می شود كه حتّی اكثریت قاطع اهل تسنن نیز بسم اللّه را جزو سوره می دانند.(۹)
نویسنده ی تفسیر كبیر فخر رازی نیز حدود هفده دلیل برای اینکه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» جزء قرآن و سوره است می آورد و می گوید: به حد تواتر رسیده است كه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» كلام خداست كه بر پیامبر ـ صلی الله علیه وآله ـ نازل شد و در قرآن ثابت است.
ایشان آورده اند: علما و قراء مدینه و بصره و فقهای كوفه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» را جزو سوره فاتحه نمی دانند, و قراء مكه، كوفه و اكثر فقهای حجاز آن را آیه ای از فاتحه می دانند.
ما در این مقال ده دلیل را از تفسیر كبیر ذكر می كنیم كه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» جزو سوره است:
۱. شافعی از ام سلمه روایت كرده است كه پیامبر ـ صلی الله علیه وآله ـ سوره ی فاتحه الكتاب را قرائت نمود و بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ را آیه ای و الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ را آیه ای و الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ را آیه ای و مَالِكِ یوْمِ الدِّینِ را آیه ای و إِیاكَ نَعْبُدُ وَإِیاكَ نَسْتَعِینُ را آیه ای و اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ را آیه ای و صِرَاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیهِمْ غَیرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیهِمْ وَلا الضَّالِّینَ را آیه ای شمردند. در این حدیث تصریح شده است كه بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ جزو فاتحه است.
۲. ابی هریره نقل نموده از پیامبر ـ صلی الله علیه وآله ـ كه فرمود: فاتحه الكتاب هفت آیه دارد: اولی آن بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ است.
۳. ثعلبی از جابر بن عبدالله نقل می كند كه پیامبر ـ صلی الله علیه وآله ـ از من سؤال نمود كه هنگام نماز چه می گویی؟ گفتم: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ فرمود: بگو: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ
۴. بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ در قرآن مكتوب شده است و هر چه كه از قرآن نباشد، نوشته نمی شده است, چرا كه آن ها (صحابه) منع كردند از نوشتن اسامی سور در قرآن و منع كردند از علامات بر اعشار و اخماس و علت این بود كه. غیر قرآن در قرآن خلط نشود, پس اگر بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ از قرآن نمی بود وارد قرآن نمی كردند (مكتوب در قرآن نمی شد) وقتی كه همه ی صحابه و علماء بعد از آن ها اجماع دارند بر نوشتن آن در قرآن، پس از قرآن می باشد.
۵. مسلمانان اجماع دارند كه آن چه ما بین دفتین است، كلام خداست و بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ موجود بین دفتین است, پس واجب است كه او را از كلام خدا بدانیم و از سُور قرآن.
۶. اكثر علما اتفاق دارند كه سوره ی فاتحه هفت آیه دارد كه بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ اولی آن است.
۷. خواندن بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ قبل از فاتحه واجب است, پس واجب است كه آیه ای از قرآن باشد.
۸. پیامبر ـ صلی الله علیه وآله ـ از ابی بن كعب سؤال نمود: بزرگ ترین آیه در قرآن كدام است؟ گفت: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ پیامبر ـ صلی الله علیه وآله ـ كلامش را تصدیق فرمود.
۹. معاویه در مدینه در زمان حكومتش برای مردم نماز جماعت خواند و بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ را هنگام نماز نگفت. بعد از نماز، فریاد مهاجران و انصار از اطراف بلند شد. گفتند: آیا فراموش كردی؟
اولِ قرآن را باز كن بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ است. معاویه نماز را دوباره خواند با بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ این خبر دلالت بر اجماع صحابه بر این است كه بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ از قرآن و از فاتحه می باشد.
۱۰. سایر پیامبران هنگام شروع نمودن كارها بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ می گفتند, پس بر پیامبر ـ صلی الله علیه وآله ـ ما این كار واجب است. وقتی بر پیامبر ـ صلی الله علیه وآله ـ واجب باشد كه در آغاز هر بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ بگوید بر ما هم واجب می شود. وقتی كه در حق ما وجوب ثابت باشد پس آیه ای از فاتحه است. حضرت نوح وقتی سوار كشتی می شد گفت: وَقَالَ ارْكَبُوا فِیهَا بِسْمِ اللَّهِ مَجْرَاهَا وَمُرْسَاهَا إِنَّ رَبِّی لَغَفُورٌ رَحِیمٌ(۱۰) او گفت: به نام خدا بر آن سوار شوید! و هنگام حركت و توقف كشتی، یاد او كنید، كه پروردگارم آمرزنده و مهربان است!
و حضرت سلیمان در نامه ای كه برای بلقیس نوشت با این جمله شروع نمود: إِنَّهُ مِنْ سُلَیمَانَ وَإِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ(۱۱) این نامه از سلیمان است، و چنین میباشد: به نام خداوند بخشنده مهربان(۱۲)
گذشته از همه ی این ها سیره ی مسلمین همواره بر این بود كه هنگام تلاوت قرآن بسم اللّه را در آغاز هر سوره ای می خواندند، و متواتراً نیز ثابت شد، كه پیامبر ـ صلی الله علیه وآله ـ آن را نیز تلاوت می فرمود. چگونه ممكن است چیزی جزو قرآن نباشد و پیامبر و مسلمانان همواره آن را ضمن قرآن بخوانند و بر آن مداومت كنند.
در میان علمای اهل سنّت از جمله احمد حنبل ـ فقیه معروف اهل تسنن ـ و بعضی از قاریان كوفه نقل می كنند كه آن ها بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ را جزو سوره ی حمد می دانستند، نه جزء سایر سوره ها. این احتمال بسیار سُست و ضعیف به نظر می رسد, زیرا مفهوم و محتوای بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ نشان می دهد كه برای ابتدا و آغاز هر سوره است. در حقیقت این جمود و تعصب شدید است كه ما بخواهیم برای ایستادن روی حرف خود هر احتمالی را مطرح كنیم و آیه ای هم چون بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ را كه مضمونش فریاد می زند سرآغازی است برای بحث های بعد از آن، آیه ای مستقل و بریده از ما بعد بپنداریم.(۱۳)
تنها در سوره ی برائت بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ نیآمده است و این به گفته ی حضرت علی ـ علیه السلام ـ به خاطر آن است كه بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ كلمه ی امان دادن و رحمت است و برائت و اعلام تنفر و دشمنی با كفار و مشركین، با رحم سازگار نیست.
تفاوت بین رحمن و رحیمصفت رحمان اشاره به رحمت عام خداست كه شامل دوست و دشمن، مؤمن و كافر و نیكوكار و بدكار می باشد, زیرا می دانیم (باران رحمت بی حسابش همه را رسیده و خوان نعمت بی دریغش همه جا كشیده) همه ی بندگان از مواهب گوناگون حیات بهره مندند و روزی خویش را از سفره ی گسترده ی نعمت های بی پایانش بهره می گیرند، این همان رحمت عام او است كه پهنه ی هستی را در برگرفته و همه گان در دریای آن غوطه ورند.
رحیم اشاره به رحمت خاص پروردگار است كه ویژه ی بندگان مطیع ، صالح و فرمان بردار است, زیرا آن ها به حكم ایمان و عمل صالح، شایستگی این را یافته اند كه رحمت ،بخشش و احسان خاصّی كه آلودگان از آن سهمی ندارند. بهره پی نوشتها
۱. هود: ۴۱.
۲. نمل: ۳۰.
۳. قرائتی، محسن، تفسیر نور، قم، انتشارات مؤسسه در راه حق، چاپ دوم، ج ۱، ص ۱۳.
۴. تفسیر نور. ج ۱، ص ۱۳ ـ ۱۴.
۵. علق: ۱.
۶. مكارم شیرازی، ناصر ، تفسیر نمونه، دارالاسلامیه، چاپ بیست هشتم، پاییز ۱۳۷۱، ج ۱، ص ۱۵.
۷. همان، ص ۱۷.
۸. قرائتی، محسن، تفسیر نور، قم، انتشارات مؤسسه در راه حق، چاپ دوم، ج ۱، ص ۱۴ .
۹. مكارم شیرازی، تفسیرنمونه ،ج ۱،ص ۱۷ .
۱۰. هود: ۴۱.
۱۱. نمل: ۳۰.
۱۲. محمدبن عمر فخر رازی، تفسیر كبیر، قاهره، انتشارات عبدالرحمن محمّد، ج ۱، ص ۱۹۵ .
۱۳. مكارم شیرازی، تفسیرنمونه ،ج ۱،، ص ۱۸ .
۱۴. تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۲۲.
منبع: نرم افزار پاسخ ۲ مرکز مطالعات حوزه.
