سوره‌های مکی و مدنی، تعبیری است در علوم قرآنی و برخی رشته‌های مطالعات اسلامی که مراد از آن، دو دسته سوره‌های قرآن است که به اعتبار محل نزول دسته‌بندی شده‌اند. مکه و مدینه محل نزول آیات قرآن کریم بوده‌اند و شناخت آیات نازل شده در این دو شهر از دغدغه‌های مسلمانان از قرون نخستین تا امروز بوده و موجب پدید آمدن دانشی به نام «علم المکی و المدنی» شده است. اینکه آیات و سوره‌های مکی و مدنی کدام‌اند، چه معیارها و سنجه‌هایی برای تمایز نهادن میان دو دوره نزول وجود دارد و ویژگیهای آیات مکی و مدنی چیست، از مهمترین مسائل این دانش به شمار می‌آیند که به اعتقاد دانشمندان علوم قرآنی، تحصیل آن از شریف‌ترین و پرفایده‌ترین علوم قرآنی است.
تعداد سوره‌های مکی و مدنی و موارد اختلافی
همگان گفته‌اند که تعداد سوره‌های مدنی ۲۰ سوره، موارد اختلافی ۱۲ سوره و بقیه سوره‌های مکی محسوب می‌شوند.
سوره‌های مدنی مورد پذیرش همه عبارتند از: بقره، مائده، نور، فتح، مجادله، جمعه، تحریم، آل عمران، انفال، احزاب، حجرات، حشر، منافقون، نصر، نساء، توبه، محمد، حدید، ممتحنه، طلاق.
سوره‌های مورد اختلاف عبارتند از: فاتحه، صف، رعد، تغابن، رحمن، مطففین، قدر، بینه، زلزله، اخلاص، فلق، ناس.
بر این اساس باقیمانده سوره‌های قرآنی که مکی محسوب می‌گردند تعداد ۸۲ سوره است.[۱]
معیارها و ملاک‌های شناخت سوره‌های مکی و مدنی
در این باره علما به سه دسته تقسیم می‌شوند:
معیار زمانی: برخی گفته‌اند هرآنچه پیش از هجرت نازل شده مکی و هرآنچه پس از هجرت نازل شده مدنی محسوب می‌گردد.
معیار مکانی: برخی گفته‌اند هرآنچه در مکه نازل شده، مکی، و هرآنچه در مدینه نازل شده مدنی محسوب می‌گردد و هرآنچه در نواحی مجاور مکه نازل شده مکی و هرآنچه در نواحی مجاور مدینه نازل شده مدنی است.
معیار مخاطب: برخی به «مخاطب وحی» توجه کرده و گفته‌اند هرآنچه که خطاب به اهل مکه نازل شده مکی، و هرآنچه که خطاب به اهل مدینه نازل شده مدنی است. ملاک تشخیص این خطاب این است که هرآنچه با خطاب «یا ایها الناس» نازل شده مکی و هرآنچه با خطاب «یا ایها الذین آمنوا» نازل شده مدنی است.
چنانکه بیشتر قرآن پژوهان معاصر گفته‌اند، بهترین و ضابطه‌مندترین این تقسیمات سه گانه، تقسیم نوع نخست است.[۲]
شیوه‌ها و راههای رسیدن به شناخت مکی و مدنی
مهمترین راه شناخت، این آیات، سنت روایی پیامبر(ص)، ائمه اطهار(ع) و صحابه است. در این رابطه شناخت احادیث و روایات معتبر مطابق با علم درایة الحدیث، بسیار مهم و ضروری است.
از آنجا که روش نخست [نقلی-روایی] بسنده نکرده است، پژوهشگران متوسل به روش قیاسی-اجتهادی [= اجتهادی-عقلی] شده‌اند. پژوهشگر در این رابطه بایستی به بررسی ویژگیهای آیات مکی و مدنی مورد پذیرش همه بپردازد، سپس در مورد آیات مورد اختلاف اجتهاد نماید و به قیاس آیات مذکور، آیات مورد اختلاف را نیز مکی یا مدنی بداند.[۳]
ضوابط نامگذاری مکی و مدنی
پاره‌ای از سوره‌های قرآنی تمامی آیات آن مکی (مطابق معیار نخست از معیارهای سه گانه) و پاره‌ای از آنها تمامی آیاتشان مدنی هستند. اما در مواردی آغاز سوره در مکه و پایان یا اواسط آن در مدینه نازل شده، در این حالت تعداد غالب آیات در نظر گرفته می‌شود. البته برخی از پژوهشگران در این رابطه به آغاز سوره‌ها نظر داشته و بر این اساس به نامگذاری سوره‌های مکی و مدنی پرداخته‌اند.[۴]
ویژگیهای سوره های مکی و مدنی
سوره‌های مکی و مدنی هر کدام دارای ویژگی‌هایی هستند:
ویژگی سوره‌های مکی
سجده در این سوره‌ها وجود دارد؛
هر سوره‌ای که در آن «کلّا» باشد، مکی است؛
با حروف مقطعه/تهجی مانند الم، الر، طسم، حم، «ق »، و «ن» آغاز می‌شوند؛
سوره‌های مکی کوتاه هستند؛
آیات مکی بیشتر به توحید و پاکسازی جامعه از بت پرستی و شرک نظر دارند؛
تشریع و قانونگذاری در این آیات بسیار اندک است؛
در این آیات استناد به سرگذشت و قصص انبیاء فراوان است؛
آیات این دوره دارای اعجاز و بلاغت خیره کننده‌ای هستند؛
این آیات دارای خطابهای ویژه‌ای مانند «یا بنی آدم» و «یا ایها الناس» می‌باشد.[۵]
ویژگی سوره‌های مدنی
فرایض و حدود در این سوره‌ها آمده است؛
سوره‌های مدنی طولانی هستند؛
دارای آیات طولانی هستند؛
بیان قوانین شهری، قضایی، اجتماعی ودولتی و قوانین جنگ و صلح مهمترین ویژگی آیات مدنی محسوب می‌گردد؛
این آیات دارای خطاب «یا ایها الذین آمنوا» هستند؛
در این آیات به تبیین عقاید فاسد اهل کتاب و دعوت آنها به اسلام پرداخته می‌شود؛
بیان احوال و اقدامات منافقین و موضع مسلمانان و پیامبر(ص) در برابر آنها.
این ویژگیها به گونه قطعی و صددرصد نیست و برای هر کدام استثناهایی می‌توان یافت. مثلاً سوره بقره با اینکه به بیان قصه آدم می‌پردازد اما مکی نیست، در حالی که مطابق ضوابط بالا بایستی چنین باشد و سوره نصر با اینکه هم کل سوره و هم آیات آن کوتاه است و حال و هوای سوره‌های مکی را دارد، اما در مدینه نازل شده است.[۶]
فواید شناخت مکی و مدنی
کمک به تفسیر قرآن: از آنجا که فهم ظرایف و اشارات آیات رابطه تنگاتنگی با مکان مربوطه دارد، شناخت آیات مکی و مدنی برای هر مفسری ضروری است؛
شناخت ناسخ و منسوخ: از آنجا که شناخت ناسخ و منسوخ -که یکی از مناقشه انگیزترین و حساسترین علوم قرآنی است- محتاج شناخت آیات سابق [= پیشین] و آیات مسبوق [= پسین] است، شناخت آیات و سوره‌های مکی و مدنی، مقدمه ضروری شناخت ناسخ و منسوخ است؛
شناخت سیر تکاملی تشریع و قانونگذاری؛
آگاهی از چگونگی نزول قرآن و نیز کمک به شناخت اسباب نزول که خود از علوم قرآنی است؛
رفع اختلافات مربوط به سیره پیامبر(ص).
از دیگر مباحث غیر عمده اما ضروری، شناخت آیاتی است که در مکه نازل شده‌اند اما حکم آنها در مدینه لازم الاجراست و بالعکس. نیز شناخت آیاتی که در سفر و یا در حضر نازل شده‌اند، آیاتی که در زمستان یا تابستان نازل شده‌اند، آیاتی که در شب یا در روز نازل شده‌اند، آیات مکی شبیه به مدنی و آیات مدنی شبیه به مکی، نیز از موضوعات و مباحث این علم محسوب می‌گردد.[۷]
پانویس
فرزاد حاجی میرزایی، مدخل مکی و مدنی، در دانشنامه قرآن و...، ج۲، ص۲۱۴۵.
فرزاد حاجی میرزایی، مدخل مکی و مدنی، در دانشنامه قرآن و...، ج۲، ص۲۱۴۵.
فرزاد حاجی میرزایی، مدخل مکی و مدنی، در دانشنامه قرآن و...، ج۲، ص۲۱۴۵-۲۱۴۶.
فرزاد حاجی میرزایی، مدخل مکی و مدنی، در دانشنامه قرآن و...، ج۲، ص۲۱۴۶.
فرزاد حاجی میرزایی، مدخل مکی و مدنی، در دانشنامه قرآن و...، ج۲، ص۲۱۴۶.
فرزاد حاجی میرزایی، مدخل مکی و مدنی، در دانشنامه قرآن و...، ج۲، ص۲۱۴۶.
فرزاد حاجی میرزایی، مدخل مکی و مدنی، در دانشنامه قرآن و...، ج۲، ص۲۱۴۶.
منابع
دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج۲، به کوشش بهاء الدین خرمشاهی، تهران: دوستان-ناهید، ۱۳۷۷.
