الف) تعیین مقدار آیات:
تعیین مقدار آیات یك سوره توسط شخص نبی اكرم ـ صلی الله علیه و اله ـ صورت گرفته است یا به عبارتی امری توقیفی بوده و رأی و نظر صحابه در آن دخالت نداشته است.(۱)
طبق روایات وارده جبرئیل هرگاه فرود می آمد و آیاتی به همراه داشت موضع و جایگاه هر آیه ای را در سوره تعیین می كرد و آن‌گاه رسول خدا ـ صلی الله علیه و اله ـ آن را بر یارانش قرائت می كرد و به نویسندگان وحی فرمان می داد كه آن را در جای خود بنگارند.(۲)
عثمان بن ابی العاص گوید: ما نزد رسول خدا ـ صلی الله علیه و اله ـ بودیم و دیدیم كه دیدگان خود را بالا برده و سپس آن را در نقطه ای متمركز كرد و پس از آن فرمود: جبرائیل هم اكنون بر من فرود آمد و گفت آیة: «إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإحْسَانِ وَإِیتَاءِ ذِی الْقُرْبَی وَینْهَی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْی یعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ»(۳) خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزدیكان فرمان می دهد. و از فحشا و منكر و ستم، نهی میكند. خداوند به شما اندرز میدهد، شاید متذكّر شوید! را در این جایگاه از سوره قرار دهم.(۴) و مواردی دیگر از این احادیث و روایات وجود دارد كه گویای مطالب فوق است.
در مورد سوره ها نیز تمام سوره ها جز سوره توبه با بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ شروع و با بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ سوره بعدی تمام می شد.
ب) تعیین نام سوره ها:
هر سوره ای در قرآن كریم، همزمان با حیات رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ دارای نام و عنوان یا نام ها و عناوینی بوده است كه از طریق وحی معین و مشخص گردید و به اصطلاح اسامی سوره ها نیز امری توقیفی و با صلاح دید شخص پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ و به فرمان خدا نام گذاری شده است.(۵) و پس از وفات پیغمبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ در طی مرور زمان هر سوره و حتی بسیاری از آیات به خاطر خصوصیات و مزایا و یا اشتمال آن ها بر مسائل و موضوعات خاصی دارای عناوین و اسامی دیگر نیز گردید. كه از جانب علماء به آن سور و آیات داده شد. مثلاً در فقه و اصول اسلامی بسیاری از آیات دارای اسامی وعنوان های خاصی شدند كه به عنوان نمونه می توان به چند مورد اشاره كرد:
آیه تطهیر، آیه نفی سبیل ، آیه نبأ و ركون و … .(۶)
ج) علل «نام» و تعیین محدوده سوره ها
۱. اعجاز قرآن: خداوند متعال با مشخص كردن جایگاه آیات و سور آن و هم چنین بخش بخش كردن آن ها توسط رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ در مقابل معاندین قرآن ، از آن ها تقاضای آوردن سوره و یا سوره هایی مثل قرآن می نماید.
۲ . آسان كردن كار بر مردم و تشویق آنان بر یاد گرفتن و آموختن و حفظ كردن قرآن: زیرا اگر قرآن كریم یك متن به هم پیوسته بود حفظ و فهمش دشوار می گشت و كار مشكل بود اما با مشخص شدن آیات و سوره ها و بخش بخش شدن،راحت تر می توان آن را حفظ كرد.
۳. دلالت هر آیه و سوره ای بر موضوعات خاص : هر آیه و سوره ای بر موضوع سخن و محور كلام دلالت می كند، چون در هر آیه و سوره ای موضوع روشن است.
۴ . شادمانی قاری قرآن با پایان دادن سوره ای : چون قاری و خواننده سوره ای ، سوره یا بابی از كتاب را به پایان برده و دیگری را آغاز كند شادمان‌تر و خرسندتر می گردد و بر تحصیل بقیة آن بیش‌تر برانگیخته می شود(۷) و دوست دارد كه بیش‌تر بخواند و استفاده كند. بدین جهت قرآن به اجزایی تقسیم شده است.
پی نوشتها
۱. معرفت، محمد هادی، علوم قرآن، قم، انتشارات مؤسسة فرهنگی انتشاراتی التمهید، ۱۳۷۸ ش، ص ۱۱۱ . رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، انتشارات امیركبیر، ۱۳۷۹ ش، ص ۵۸۱.
۲. ر.ك: رامیار، محمود، تاریخ قرآن، ص ۵۷۴.
۳. نحل: ۹۰.
۴. حجّتی، محمد باقر، تاریخ قرآن، تهران، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۶ ش، ص ۶۸.
۵. ر.ك: معرفت، محمد هادی، علوم قرآن، ص ۱۱۲.
۶. ر.ك: حجتی، سید محمد باقر، علوم قرآن، ص ۹۸.
۷. ر.ك: رامیار، محمود، تاریخ قرآن، ص ۵۸۰.
