اعجاز تاریخی قرآنبررسی اعجاز تاریخی قرآن به ویژه در مورد انبیاء و امت‌های پیشین با توجه به شرایط زمان حاضر، ضرورتی مهم است و می‌تواند گویای حقانیت اسلام و قرآن باشد.چکیدهقرآن کتاب جاویدان است و جنبه‌های مختلفی از اعجاز را دارد که اعجاز تاریخی یکی از آن‌ها است. از این وجه در آثار دانشمندان مسلمان بیشتر با عنوان «اخبار غیبی» یاد شده است؛ در حالی‌که رابطه اخبار غیبی و اعجاز تاریخی قرآن، عموم و خصوص من وجه است. بسیاری از مواردی که در اعجاز تاریخی قرآن بررسی می‌شود، به امت‌های پیشین و تاریخ انبیاء مربوط است. این جنبه از اعجاز قرآن از این جهت می‌تواند نقشی مهم در روشنگری تاریخ انبیاء و اثبات حقانیت قرآن و دین اسلام داشته باشد.پژوهش حاضر که درآمدی بر اعجاز تاریخی قرآن است دسته‌بندی‌هایی از اخبار غیبی و اعجاز تاریخی قرآن در آثار دانشمندان مسلمان را بررسی و دو دسته اخبار غیبی از اقوام و حوادث گذشته و نیز اخبار غیبی از آینده را بیان و برخی نمونه‌ها را (مثل پیشگویی پیروزی روم بر ایران (روم/ ۳ـ۲) و نام «ملک» در سوره یوسف) ذکر میکند.واژه‌های اصلی: قرآن، اعجاز، اخبار غیبی، اعجاز تاریخی.مقدمهقرآن، معجزه‌ای جاویدان است که خداوند برای هدایت بشر فرستاده است (بقره/ ۱۸۵). قرآن در چند جا (بقره/۲۳؛ یونس/ ۳۸؛ هود/ ۱۳؛ اسراء/۸۸ ؛ طور/۳۴ـ ۳۳)، اعجاز قرآن را در قالب تحدی به رخ بشر می‌کشد و اعلام میکند که اگر در وحیانی بودن قرآن تردید دارید، کتاب یا سوره‌ای مانند آن بیاورید.اخبار غیبی از مهم‌ترین جنبه‌های اعجاز قرآن است که مورد توجه دانشمندان مسلمان قرار گرفته است. مواردی از این اخبار غیبی اخبار و پیشگوییهای تاریخ را بررسی میکند که می‌تواند حقّانیت و اعجاز قرآن را اثبات کند؛ البته در موضوع مباحث تاریخی قرآن، آثار بسیاری نوشته شده است.برخی در این نگارش‌ها از زاویه یک منبع تاریخی به قرآن نگریسته‌اند (بیومی مهران، دراسات تاریخیه من القرآن الکریم، ج۱، ص۳۸).پایان‌نامه‌ای نیز در مقطع ارشد با عنوان اعجاز تاریخی قرآن کریم سامان یافته است (نکونام، چکیده پایان‌نامه‌های قرآنی، ج۱، ص۲۷ـ ۲۸؛ مولانی‌نیا و هاشم‌زاده، آشنایی با پایان‌نامه‌های قرآنی، ص ۴۲)؛ اما مباحث بسیاری از این موضوع، قابل بحث و بررسی است؛ زیرا به این بُعد از اعجاز قرآن، به دلایلی، کم‌توجهی شده که یکی از آن‌ها گستره وسیع مباحث تاریخی است که لازمه ورود به آن تسلط بر زبان و منابع اقوام و ملت‌های گوناگون است.این موضوع آن‌گاه رخ می‌نماید که در بررسی و مراجعه به آثار مفسران مورخانی چون طبری، ابن‌کثیر و سیوطی، متوجه کم‌توجهی آنان به این جنبه از اعجاز قرآن می‌شویم (ر.ک. به: طبری، تاریخ طبری؛ و ابن‌کثیر، البدایه والنهایه فی التاریخ؛ سیوطی، تاریخ الخلفاء؛ حسن‌الحاضره فی تاریخ ملوک مصر و القاهره.مباحث تاریخی قرآن را در دو قالب میتوان بررسی کرد:الف) پیشگوییهای تاریخی قرآن ب) قصه‌ها و گزارش‌های تاریخیداستان‌های انبیا و ملت‌های پیشین نیز داخل در مباحث تاریخی قرآن است و بدین خاطر عده‌ای از آن با عنوان «داستان تاریخی یا مستند» یاد می‌کنند که تنها به نقل بی‌کم و کاست وقایع تاریخی میپردازد (بستانی، پژوهشی در جلوه‌های هنری داستان‌های قرآن، ج۱، ص۱۳)؛ البته در مورد اخبار غیبی و اعجاز تاریخی قرآن مطالب زیادی در تفاسیر و کتب علوم قرآن و تاریخ آمده است که در ادامه به آن‌ها اشاره خواهد شد.مفهوم شناسیالف: اعجازمعجزه در لغت از ریشه «عَجُزَ» به معنی پایان و بن یک چیز میباشد (راغب اصفهانی، معجم مفردات الفاظ القرآن، ص۳۳۴) و در قرآن نیز به همین معنی (قمر/۲۰ـ۱۹) اشاره شده است. صاحب مقاییس‌اللغة این کلمه را دارای دو اصل می‌داند که یکی بر ضعف و دیگری بر انتهای یک چیز دلالت دارد (ابن فارس، معجم مقاییس‌اللغة، ج۴، ص۲۳۲).لغوی نکته سنج شیخ حسن مصطفوی اصل یگانه در ریشه این واژه را به آن چه در برابر قدرت قرار می‌گیرد، باز می‌گرداند، پس «عجز» در انتهای یک چیز بدان علت است که ضعف بر آن غلبه می‌یابد و آن چیز شادابی و تحرک خود را از دست می‌دهد (مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ج ۸، ص ۳۸). با توجه به مطلب مرحوم مصطفوی، به نظر می‌رسد معنای اصلی در این ماده، ضعف است و معانی دیگر، به همین معنا برمی‌گردند؛ چنانکه برخی از محققان پنج معنای لغوی برای این واژه ذکر نموده و بهترین وجه را، ضعف می‌دانند (رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ج۱، ص۵۸ ـ ۵۷).معجزه در اصطلاح تعریف‌های متعددی دارد، از جمله: خواجه نصیر الدین طوسی می‌گوید: «هو ثبوت ما لیس بمعتاد او هو نفی ما هو معتاد مع خرق‌العاده ومطابقه‌الدعوی»؛ «ثبوت چیزی که عادی و رایج نبوده یا نفی چیزی که رایج و عادی بوده است؛ به گونه‌ای که خرق عادت و با ادعای آورنده آن سازگاری داشته باشد» (حلی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص ۳۷۷). معجزه اثبات چیزی یا نفی چیزی است که معمولی نباشد؛ به صورت خارق عادت و مطابق مدعای (پیامبر). سیوطی درتعریف اعجاز چنین بیان می‌دارد:«امر خارق العاده مقرون بالتحدی مصون عن المعارضة»؛ «امر خارق‌العاده‌ای که با مبارزه‌طلبی همراه بوده و از معارضه مصون باشد». (سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، ص ۴ و ۳). معجزه چیزی است که خارق عادت است که همراه تحدّی و حفوظ از معارض باشد.آیت الله خویی چنین می‌گوید: «ان یاتی المدعی لمنصب من المناصب الالهیه بما یخرق نوامیس الطبیعه ویعجز عنه غیره وشاهد علی صدق دعواه»؛ «آنچنان چیزی که مدّعی منصبی از مناصب الهی می‌آورد که با آن نوامیس طبیعت را خرق میکند و دیگران از آوردن آن ناتوان هستند و گواهی بر راستی ادعای وی است» (خویی، البیان فی‌تفسیرالقرآن، ص۳۳). معجزه آن است که مدعی منصبی از مقامات الهی چیزی بیاوری که قوانین طبیعی را رعایت نکند و دیگران از آوردن آن عاجز باشند و گواه صدق مدعای او باشد.بنابراین معجزه عبارت است از: چیزی که مدعی منصب الهی (مثل پیامبر یا امام) می‌آورد و طبق قوانین عادی طبیعت نیست؛ ولی طبق ادعای شخص مدعی، واقع می‌شود و به آن تحدی میکند؛ در حالی‌که دیگران از آوردن مثل آن عاجزند و این مطلب شاهد صدق مدعی شود؛ اما اعجاز قرآن دارای ابعاد مختلفی است، مثل: اعجاز ادبی، اعجاز تشریعی، اعجاز در عدم اختلاف و... هر یک از آن ابعاد، اعجاز تاریخی قرآن است.مقصود از اعجاز تاریخی اخبار غیبی از حوادث اقوام گذشته یا پیشگویی از حوادث آینده است که در قرآن آمده و بعد از مدتی روشن شده است که آن خبرها درست است؛ اما این اخبار با وسایل عادی عصر نزول قرآن قابل دسترسی نبود و قبل از آن نیز کسی این اخبار را نگفته بود.به عبارت دیگر اعجاز تاریخی قرآن نوعی رازگویی علمی است که در دانش تاریخ بروز یافته است؛ از این‌رو اعجاز علمی و اعجاز تاریخی قرآن هر دو زیرمجموعه اخبار غیبی قرآن قرار می‌گیرند. از تعاریف بالا و تعاریف دیگر (ر.ک. به: رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ج۱، ص۶۱ـ۵۹) می توان چنین نتیجه گرفت که سه جهت در معجزه وجود دارد:الف) جهت معجزه‌کننده (مدعیِ منصب الهی و تحدی کننده باشد و هدف اثبات امر محال نباشد).ب) جهت معجزه (خرق عادت و گواه بر راستی ادعا باشد و از امور شرّ نباشد).ج) جهت مردمی (بشر از آوردن آن ناتوان باشد)(رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ج۱، ص ۶۳).ب: تاریخگزارش‌های متعددی درباره واژه تاریخ بیان شده است. برخی اهل لغت مانند جوالیقی آن را غیرعربی دانسته‌اند (جوالیقی، المعرب، ص۳۹) وعده‌ای چون جوهری آن را از ماده «الارخ» (به کسر و فتح همزه) می‌دانند (جوهری، الصحاح، ج۱، ص۲۰۰). صولی به کاربرد واژه برای تعیین زمان توسط قیسیان و تمیمیان اشاره میکند (صولی، ادب الکتاب، ص۱۸۰) و این نشان می‌دهد که تاریخ واژه‌ای عربی است؛ نه معرّبِ «ماه روز» فارسی؛ چنانکه حمزه اصفهانی و ابوریحان بیرونی یادآور شده‌اند (اصفهانی، تاریخ سنّی ملوک‌الارض، ص۸؛ بیرونی، الآثار الباقیه عن القرون الخالیه، ص ۲۹ و ۳۰).زبیدی هم ذکر نموده که اختلاف در عربی یا غیرعربی بودن تاریخ، مشهور است (زبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، ج۷، ص ۲۲۶).به نظر می‌رسد غیر دخیل بودن تاریخ قوی‌تر باشد؛ چنانکه دکتر جواد علی، مورخ معاصر عرب معتقد است تاریخ به معنای تعیین زمان برای عرب پیش از اسلام، مرسوم و شناخته شده بود و واژگان «وَرَّخَ ، أرَّخَ و توریخ» در عربی به کار می‌رفت (جواد علی، المفصل فی تاریخ قبل الاسلام، ج۸، ص۵۱۱).معنای لغوی این واژه، بچه گاو وحشی میباشد و در وجه تشابه تاریخ با این معنا گفته‌اند که حدوث و پدید آمدن در هر دو کلمه به چشم می‌خورد؛ تولد بچه گاو هم نوعی حدوث است و وقایع تاریخی نیز حادث‌اند (ابن‌منظور، لسان‌العرب، ج ۳، ص۴). معانی مختلفی را که در مورد «تاریخ» بیان شده است، میتوان در اعلام وقت یا بازشناساندن زمان کاری نسبت به مبدأیی که بیانگر حادثه‌ای بزرگ است یا دوره‌ای معلوم میان زمان حدوث دو رویداد و واقعه یا نهایت و غایت چیزی و وقت انجام کاری، جمع کرد.«تاریخ» را در اصطلاح چنین تعریف کردهاند: معلوم نمودن احوال، محل تولد و وفات انبیاء، امامان، وزراء، فرمان‌روایان، خلفاء، روایات،... و حوادث بزرگ مانند جنگها و فتوحات بر حسب زمان (سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذم اهل التاریخ، ص۱۷). به همین سبب کتب مشتمل بر این حوادث و احوال همراه با تعیین زمان آن‌ها، تاریخ نام گرفته است.در اهمیت تاریخ و جایگاه آن، جدای از تأکیدها و بیان‌های قرآن (مانند: بقره/ ۱۳۴؛ اعراف/ ۳۴؛ رعد/ ۱۱؛ آل‌عمران، ۱۳۷؛ انعام/ ۱۸ و... ن.ک. به: لابوم، ژول، تفصیل الآیات القرآن‌الحکیم، ص۱۳و۱۴) و پیامبراکرم(ص) و ائمه: (از جمله: اولیس‌لکم فی آثار الاولین مُزدَجَر وفی آبائکم الماضین تبصره (نهج‌البلاغه، خطبه ۹۹)؛ واعتبروا بما قد رایتم من مصارع القرون قبلکم (همان، خطبه ۱۶۱) و...) همین بس که برخی تاریخ را با توجه به روایت مشهور «العلم علمان: علم الابدان وعلم الادیان» تشبیه به علم طب کردهاند: البته با توجیه خاصی که ارایه نموده‌اند (زرین کوب، تاریخ در ترازو، ص ۱۱).قرآن و تاریختاریخ از جمله مباحثی است که در آیات قرآن اشاره‌‌هایی به آن شده است. قرآن کتاب هدایت و ایجاد تغییر مطلوب در انسان است و این تغییر مطلوب عبارت است از: یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ (بقره/۲۵۷)، که دو جنبه دارد:۱. محتوای عمل تغییر که جنبه الهی، آسمانی و وحیانی دارد.۲. تغییری که به دست پیامبر اکرم۹ و اصحابش انجام شده است.زمانی که جنبه دوم تغییر در عرصه تاریخی بررسی می‌شود، عملی انسانی است؛ بنابراین قوانین و ضوابط تاریخی برآن حاکم می‌شود، پس هنگامی که قرآن از نگاه مردم سخن می‌گوید، جنبه دوم عمل تغییر را بررسی میکند. نمونه این مسئله را در ماجرای جنگ احد که واقعه‌ای تاریخی است، میتوان مشاهده نمود (صدر، سنت‌های تاریخی در قرآن، ص ۱۱۴ـ۱۱۲).درباره این وجه از اعجاز قرآن، روایاتی وارد شده که بیانگر وجود اخبار ـ اعم از تاریخی و غیر آن ـ در قرآن است که از برخی از این روایات میتوان اخبار تاریخی را برداشت کرد:«عن رسول الله۹: کتاب الله تعالی فیه نبأ من قبلکم وخبر ما بعدکم وحکم ما بینکم» (ابن عطیه اندلسی، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، ج۱، ص۳۶)؛ «در کتاب الهی اخبار قبل از شما و بعد از شما و داوری بین شما آمده است».«عن امیرالمومنین۷: ذلک القرآن فاستنطقوه ومن ینطق ولکن اخبرکم عنه: ألا إن فیه علم مایأتی والحدیث عن الماضی ودواء دائکم ونظم مابینکم». (صبحی‌‌‌صالح، نهج‌البلاغه، خ۱۵۸)؛ «این قرآن است پس آن را به نطق درآورید و چه کسی را به نطق درآورد؛ ولی من خبر می‌دهم از آن که در آن اخبار آینده و گذشته و داوری درد شما و نظم و نظام شماست».«عن ابوعبدالله۷: ان العزیزالجبار أنزل علیکم کتابه وهو الصادق البار، فیه خبر من قبلکم وخبر من بعدکم وخبر السماء و الارض ولوأتاکم من یخبرکم عن ذلک لتعجّبتم». (کلینی، کافی، ج۴، ص ۵۹۷)؛ «خدای عزیز جبار کتابی برای شما نازل کرده، در حالی که راستگو و نیکو است. در آن اخبار پیشینیان و آیندگان و اخبار آسمان و زمین است و اگر کسی از آن به شما خبر دهد، تعجب می‌کنید».در مورد تاریخ در قرآن، دسته‌بندی‌هایی ایجاد شده که برخی از آن‌ها از تسامح نیست یا در برخی از آن‌ها بین قصص انبیاء و داستان‌های قرآن و مباحث و گزارش‌های تاریخی با پیشگوییهای تاریخی آمیختگی صورت گرفته است؛ در حالی که به نظر می‌رسد بین قصص و مباحث تاریخی و پیشگوییهای آن، رابطه عموم و خصوص من وجه برقرار باشد، چنانکه برخی بین قصص و گزارش‌های تاریخی و اساطیر از دو جنبه کیفیت طرح وقایع و ناقل خبر، تفاوت قایل شده‌اند (اشرفی، مقایسه قصص در قرآن و عهدین، ص۱۲۱ـ ۱۱۸).پیشینه و نمونه‌هااخبار غیبی همواره در کتاب‌های دانشمندان اسلامی مورد توجه ویژه بوده؛ هرچند تا دوره معاصر از لفظ «اعجاز تاریخی» کمتر استفاده شده است. قاضی ابوبکر باقلانی، اخبار قرآن را به دو دسته تقسیم میکند:۱. اخباری که هیچ راهی برای بشر در آگاهی از آن‌ها وجود ندارد. اخبار غیبی زمان پیامبر اکرم(ص) در این قسم جای می‌گیرد، مانند: سوره توبه/ ۳۳ و ۸۸؛ آل‌عمران/۱۲ و ۶۱؛ انفال/ ۷؛ فتح/۱۶۱؛ روم/۴ـ۱؛ قمر/۴۵؛ فتح/۲۷؛ نور/ ۵۵.۲. آنچه پیامبر از قصص و اخبار کتب‌گذشته آورده است، مثل قصه ابراهیم، نوح و...، مانند: عنکبوت/۴۸؛ قصص/۴۴ و ۴۶؛ هود/ ۴۹ (باقلانی، اعجاز القرآن، ص ۶۵ـ۶۲ و ۸۷ ـ۸۵). سید مرتضی در اثر خود، نظر قائلان انحصار اعجاز قرآن در اخبار غیبی را رد میکند. (شریف مرتضی، الموضح عن جهه اعجازالقرآن (الصرفه)، ۱۲۴ـ ۱۱۶). زرکشی در وجوه دوازده‌گانه اعجاز قرآن سه وجه زیر را در اخبار قرآن می‌شمارد:۱. اخبار غیبی از آینده، مانند: فتح/ ۱۶ و ۲۷؛ قمر/ ۴۵؛ نور/ ۵۵؛ روم/ ۳.۲. اخبار از قصص اولین و متقدمان، مانند: هود/ ۴۹.۳. اخبار از ضمایر افراد بدون ظهور قول یا فعلی توسط آن افراد، مانند: سوره انفال/ ۷؛ مجادله/ ۸؛ آل‌عمران/۱۲۲ (زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص ۲۲۸). قرطبی ده مورد را در وجوه اعجاز قرآن، بیان میکند که دو قسم آن عبارت‌اند از:۱. اخبار از اموری که از ابتدای دنیا تا وقت نزول قرآن وجود داشته‌اند، مانند قصص انبیاء و امم گذشته.۲. اخبار از غیب که در آینده واقع می‌شوند و جز با وحی نمی‌توان به آن دست یافت، مانند: فتح/۲۷؛ نور/ ۵۵؛ انفال/ ۷؛ روم/۱ـ ۴ (قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۵۳ ـ ۵۴).به نظر می‌رسد که منظور از غیب در این نوع طبقه‌بندی‌ها چیزی پنهان از حواس ظاهری است؛ همان گونه که برخی از میان معانی غیب، معنی پیش گفته را بهترین معنا می‌دانند (انصاری زنجانی، ملاحم القرآن، ص ۷).در قسم دوم اخباری که قرطبی ذکر کرد، پس از گذشت زمان آن واقعه و رویداد، میتوان آن را جزو وقایع تاریخی قرار داد. که بعد از اثبات، اعجاز تاریخی نام می‌گیرد.علامه مجلسی دو دسته از اخبار غیبی قرآن را بیان کرده است شامل اخبار غیبی گذشته و آینده می‌شود (مجلسی، بحارالانوار، ج۱۷، ص ۲۲۴).رشید رضا ضمن بیان وجوه هفت‌گانه اعجاز، یکی از وجوه را اخبار غیبی شمرده است که شامل قصص انبیاء، اخبار غیبی عصر نزول قرآن (مانند: روم/۱ـ ۵؛ فتح/۱۵، ۱۶و۲۷؛ حجر/ ۲۹؛ مائده/۶۷؛ نور/ ۵۵ و انعام/ ۶۵) و مسایل تاریخی که برای بشر مجهول است (رشید رضا، المنار، ج۱، ص ۲۰۳، ۲۰۴ و ۲۱۰).رشید رضا در ذیل آیه مذکور می‌گوید:«لفظ عذاب در این آیه نکره آمده و عموم از آن به دست می‌آید و این‌که عذاب را به صورت مبهم بیان داشته، به خاطر حکمت است و حکمت چنین ابهامی در این آیه، انطباق معنی آن لفظ با آن چیزی است که در آینده به وجود می‌آید، یا برای مردم کشف می‌شود».وی چنین ادامه می‌دهد:«تفسیر این آیه در زمان کنونی، جنگ اروپاست که زیر دریایی‌ها و هواپیما‌های جنگی از پایین و بالا آتش می‌گسترانند. وی تفسیر آیه را چنین بیان میکند: «ولا شک فی ان دلالة الآیة علی هذه المخترعات مراد» (رشیدرضا، المنار، ج۷، ص ۴۹۱ و ۴۹۲)البته این برداشت و تطبیق قابل بررسی است.علامه بلاغی در مورد اعجاز تاریخی می‌گوید:«لانقول بذلک بمحض اخباره عن الحوادث الماضیة والامم الخالیة». سپس مثال‌هایی برای اخبار غیبی قرآن ذکر میکند از جمله آیات حجر ۹۶ـ۹۴؛ صف/ ۹؛ روم/ ۵ـ۱؛ و مسد (بلاغی، آلاءالرحمن فی تفسیر القرآن، ج۱، ص ۴۱ـ۳۷).این‌که مرحوم علامه بلاغی، صرف خبر دادن قرآن از اخبار امت‌های پیشین را دلیل اعجاز نمی‌داند، به خاطر تسلط ایشان بر مبانی و کتب مقدس یهود و مسیح است؛ چنان که این مطلب از آثار ایشان، همچون «الرحلة المدرسیة» و «الهدی الی دین المصطفی» به روشنی به دست می‌آید؛ یعنی اخبار از امت‌های پیشین هنگامی اعجاز تاریخی است که آن خبر را کسی یا کتابی قبل از قرآن بیان نکرده باشد؛ اما اگر اخبار تارخی قرآن مثل تاریخ انبیاء و امت‌های پیشین، در تورات و انجیل آمده باشد، اعجاز قرآن به شمار نمی‌آید؛ البته سخن وی در مورد اخبار انبیاء و امت‌های پیشین است؛ نه پیشگوییهای تاریخی قرآن؛ چنانکه در قسمت نمونه‌ها خواهد آمد. شهرستانی اعجاز تاریخی را در بخش انواع مغیبات بیان کرده است (شهرستانی، المعجزه الخالده، ص ۱۰۸ـ۹۵).آیت الله خویی به آن دسته از اخبار غیبی قرآن که واقع شده‌اند، اشاره می‌نماید و می‌گوید تمام آن‌ها درست بوده‌اند و برای دریافت این اخبار غیبی، راهی جز وحی و نبوت نیست. وی به چند آیه زیر اشاره میکند: ۱ـ وَإِذْ یَعِدُکُمُ اللّهُ إِحْدَى الطَّائِفَتَیْنِ أَنَّهَا لَکُمْ وَتَوَدُّونَ أَنَّ غَیْرَ ذَاتِ الشَّوْکَةِ تَکُونُ لَکُمْ وَیُرِیدُ اللّهُ أَن یُحِقَّ الْحَقَّ بِکَلِمَاتِهِ وَیَقْطَعَ دَابِرَ الْکَافِرِینَ؛ (انفال/۷) «و (به یاد آورید) هنگامى که خدا به شما، یکى از دو گروه [=کاروان تجارى قریش، یا لشکر آنان] را وعده داد، که آن براى شما باشد؛ و آرزو مىکردید که [گروه] غیرمسلّح براى شما باشد؛ و[لى] خدا مىخواهد حق را با کلماتش (= وعدههایش) تثبیت کند و دنبالهى کافران را قطع سازد».۲ـ فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ، إِنَّا کَفَیْنَاکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ، الَّذِینَ یَجْعَلُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ؛ (حجر/ ۹۶ـ۹۴) «و آنچه را که (بِدان) فرمان داده شدهاى آشکار کن و از مشرکان روى برتاب، [چرا] که ما تو را (از شرّ) مسخره کنندگان، کفایت مىکنیم، (همان) کسانى که معبود دیگرى با خدا قرار مىدهند؛ و[ لى] به زودى خواهند دانست».۳ـ هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ وَلَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ؛ (صف/۹) «او کسى است که فرستادهاش را با هدایت و دین حق فرستاد، تا آن را بر همهى دین[ها]پیروز گرداند،وگرچه مشرکان ناخشنود باشند». ۴ـ غُلِبَتِ الرُّومُ، فِی أَدْنَى الْأَرْضِ وَهُم مِّن بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ؛ (روم/۳ـ۲) «(سپاه) روم در نزدیکترین سرزمین شکست خورد، و[لى]آنان بعد از شکستشان در [ظرف] چند سال به‌زودى پیروز خواهند شد». ۵ـ أَمْ یَقُولُونَ نَحْنُ جَمِیعٌ مُنتَصِرٌ، سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَیُوَلُّونَ الدُّبُرَ؛ (قمر/ ۴۵ ـ ۴۴) «یا مىگویند: «ما جماعتى پیروزیم.»؟!، به‌زودى جماعت (آنان) شکست مىخورد و با عقبگرد روى برمىتابد».۶ـ سوره مسد (خویی، البیان فی تفسیر القرآن، ص ۷۰ـ۶۷). علامه طباطبایی اخبار غیبی را دو دسته نموده: ۱. اخبار از قصص انبیاء و امت‌های پشین، مانند: هود/ ۴۹؛ یوسف/ ۱۰۲؛ آل‌عمران/ ۴۴؛ مریم/ ۳۴. ۲. اخبار از حوادث آینده، مانند: روم/ ۳ـ۲؛ فتح/۱۵و۲۷؛ مائده/۷۰؛ حجر/ ۹. وی آیات مربوط به ملاحم (همچون: انبیاء/ ۹۷ـ۹۵؛ نور/ ۵۵؛ انعام/۶۵؛ حجر/۱۹ و۲۲؛ نبأ/۷) را در این قسم جای می‌دهد (طباطبایی، المیزان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص ۶۴ـ۶۵).برخی از محققان خبرهای قرآنی را سه دسته کردهاند:۱. اخبار مربوط به آینده اسلام و مسلمانان.۲. اخبار مربوط به آینده مسلمانان، همچون فتح مکه و ماجرای شکست ایران از روم.۳. اخبار مربوط به آینده معاندان. (دراز، النبا العظیم نظرات جدیدة فی القرآن، ص۵۷ـ۴۵). با پژوهش بیشتر در قرآن، میتوان گفت که این دسته‌بندی صحیح به نظر نمی‌رسد؛ زیرا میتوان موارد دیگری از اخبار را برشمرد که در این نوع دسته‌بندی‌ها جای نمی‌گیرد؛ آن‌‌گونه که انصاری زنجانی در اثر خویش موارد بسیاری از این اخبار را در قالب طبقه‌بندی‌های بیشتر ارایه کرده است (انصاری زنجانی، ملاحم القرآن، ص ۱۰ به بعد).یوسف حاج احمد اعجاز غیبی قرآن را در آیات مربوط به غزوه بدر، مرگ ابی‌لهب، حفاظت پیامبر اکرم(ص) از توطئه قتل ایشان، فتح مکه، فتح قسطنطنیه، هلاک قیصر و کسری و... بررسی کرده است (حاج احمد، موسوعه الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم والسنه المطهره، ص۴۰ـ۲۰) وی اعجاز تاریخی قرآن را در ماجرای طوفان نوح هم بررسی و با تورات و انجیل تطبیق کرده است (همو، ص ۵۸ـ۴۱). دکتر مصطفی مسلم اعجاز غیبی قرآن را سه دسته کرده است:۱. غیب گذشته: بیشتر به اعجاز قصصی قرآن اختصاص دارد.۲. غیب حاضر: به دو دسته از آیات نازله در شأن یهود و شأن منافقان اشاره نموده است و در ضمن این دسته از آیات، اشاراتی به اعجاز تاریخی قرآن، مانند آیات ۴ـ۱ روم، ۵۵ نور، سوره مسد، فتوحات اسلامی و... می‌نماید.۳. غیب آینده (دکتر مصطفی مسلم، مباحث فی اعجاز القرآن، ۲۸۸ـ۲۵۹). علاء الدین مدرس به بیان اعجاز تاریخی قرآن در اشاره به تاریخ گذشته میپردازد و داستان موسی و فرعون را ذکر میکند (مدرس، مباحثی پیرامون قرآن، ص ۷۸ـ۷۱).وی در فریدة پنجم اثر خویش، به پیشگوییهای قرآن اشاره و جنگ ایران و روم، سوره مسد، حروف مقطعه و بیانگر بودن آن‌ها نسبت به وقایع مهم با توجه به حروف ابجد و... را به عنوان نمونه‌های از پیشگوییهای قرآن یادآور می‌شود (همو، ص ۱۰۶ـ۸۷). ضیایی بیگدلی، اعجاز قرآن را از منظر اخبار غیبی سه قسم می‌داند: ۱. اخبار مربوط به وجود مبدأ غیبی عالم. ۲. اخبار مربوط به حوادث گذشته. ۳. اخبار علمی قرآن (ضیایی بیگدلی، قرآن کریم و دلایل اعجاز آن، ۲۷۸ـ ۲۷۵).علامه معرفت اخبار غیبی قرآن را در سه دسته طبقه‌بندی کرده است: ۱. غیب گذشته، مانند: مریم و زکریاء، یوسف و برادران، نوح.۲. غیب حاضر، مانند: آیات نازله در شأن یهود و آیات نازله در شأن منافقان.۳. غیب آینده، مانند: تحدی قرآن، پیروزی اسلام، بر کفر، ماجرای ابولهب و... (معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ج ۶، ص ۲۱۰ ـ ۱۸۶).در پژوهشی دیگر اعجاز تاریخی چنین ترسیم شده است: قرآن از اخبار غیبی (تاریخی) خود جز به چند مورد محدود اشاره نکرده است (الشیخ الرکابی، السنن التاریخیه فی القرآن المجید، ص ۲۲ـ۲۰).رویکردهای اخبار غیبی در قرآندر مورد اخبار غیبی قرآن مرتبط با تاریخ، باید توجه کرد که قرآن به طور کلی در پی دو هدف بوده است:۱. پیشگویی تاریخی: با عنایت به پیوند این پیشگویی به منبع وحی، کاملاً قابل اطمینان است و پس از وقوع این پیش گویی تاریخی، عنوان اعجاز تاریخی را به خود می‌گیرد؛ چنان که برخی در بررسی مباحث تاریخی قرآن، به این موضوع اشاره نموده و چنین پیش‌گویی‌هایی را در جهت اهداف تربیتی قرآن دانسته‌اند، مانند پیشگویی جنگ ایران و روم با پیروزی روم، فتح مکه. (جعفری، بینش تاریخی قرآن، ص ۶۱ـ۵۵).برای مثال دکتر محمد علی رضایی اصفهانی در تفسیر قرآن مهر برخی آیات را از اعجاز غیبی و تاریخی می‌شمارد؛ از جمله آیات آغازین سوره روم: غُلِبَتِ الرُّومُ، فِی أدْنَى الأرْضِ وَهُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ، فِی بِضْعِ سِنِینَ للَّهِ الأمْرُ مِنْ قَبْلُ وَمِنْ بَعْدُ وَیَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ المُؤْمِنُونَ؛ (روم/۴ـ۲)، «(سپاه) روم در نزدیکترین سرزمین شکست خورد؛ و[لى] آنان بعد از شکستشان در [ظرف] چند سال به زودى پیروز خواهند شد. کار[ها] قبل از (آن شکست) و بعد از (این پیروزى)، فقط از آنِ خداست؛ و در آن روز، مومنان از یارى الهى (و پیروزى دیگرى) شاد مىشوند».شأن نزولحکایت شده است که هنگام حضور پیامبر(ص) در مکه، جنگى میان ایرانیان و رومیان (دو ابرقدرت آن عصر) واقع شد و ایرانیان پیروز شدند.آیات فوق فرود آمد و پیشگویى کرد که رومیان در آیندهاى نزدیک پیروز مىشوند. این واقعه پس از چند سال به وقوع پیوست و بار دیگر حقّانیّت پیامبر(ص) و قرآن اثبات شد. (ر.ک. به: واحدی، اسباب النزول، ص۳۵۴؛ نمونه بینات، ص۶۱۰؛ شان نزول آیات، ص۴۳۶، طبرسی، تفسیر مجمع‌البیان، حویزی، تفسیر نورالثقلین، رازی، تفسیر ابوالفتوح رازى، فخر، تفسیر و برخى تفاسیر دیگر نیز این شأن نزول را آوردهاند؛ هرچند که برخى جزئیات حادثه (مثل ترجیح رومیان مسیحى بر ایرانیان زردشتى، جاى بحث دارد؛ با آن که هر دوگروه مشرک بودند) و تطبیق حادثه بر سالها دقت بیشترى مىطلبد).یکى از جهات اعجاز قرآن همان پیشگویىهاى تاریخى و اخبار غیبى آن است و آیه فوق را از این موارد شمردهاند (مکارم، تفسیر نمونه، ج۱۶، ص۳۶۵)؛ چرا که قرآن با تأکیدهای متعدد به طور قاطع پیشگویى مىکند که رومیان پس از شکست، به زودى پیروز مىشوند و حتى حدود سالهاى آن را پیشبینى مىکند؛ این که این پیش گویى پس از چند سال به وقوع پیوست.پیشبینى پیروزى قدرتهاى بزرگ، آن هم در عرض چند سال کوتاه و پس از شکستى سنگین، کارى دشوار است و با علم عادى ممکن نیست و حتى کارشناسان سیاسى و نظامى نیز در این موارد با احتیاط سخن مىگویند. دولت ایران و روم در عصر پیامبر(ص) دو ابرقدرت بزرگ جهان به شمار مىآمدند و پادشاه ایران «خسرو پرویز» و پادشاه روم «هرقل» بود و جنگى بیست و چهار ساله بین آنان در گرفت. نخست سپاه ایرانیان به سردارى «شهربراز» و «شاهین» به قلمرو روم شرقى حمله کردند و آنان را به سختى شکست دادند؛ به طورى که منطقه شامات، مصر و آسیاى صغیر را تصرف کردند.این شکست در حدود سال ۶۱۶ میلادى (حدود سال ششم یا هفتم هجرى) رخ داد (تولد پیامبر در سال ۵۷۱ میلادى و بعثت او در سال ۶۱۰ میلادى بود)، سپس پادشاه روم درسال ۶۲۲ میلادى تهاجم خود را به ایران آغاز کرد و ایران را ظرف شش سال شکست داد (مکارم، تفسیر نمونه، ج۱۶، ص۳۶۹)؛ بنابراین، شکست ایرانیان در حدود سالهاى اول تا ششم هجرى بود و صلح حدیبیه نیز در سال ششم هجرى واقع شد. محل درگیرى سپاه ایران و روم و مکان شکست رومیان، در شمال جزیرة‌العرب در سرزمین شام، نزدیک محل سکونت مردم مکه بود.برخى مفسران نیز احتمال دادهاند که این مکان نزدیکترین نقطه مرزى ایران و روم بود که شکست رومیان در آن نقطه اهمیت بیشترى داشت؛ چرا که اگر کشورى در نقطه مرزى و محل قوّت خود شکست بخورد، به زودى قادر به جبران شکست نخواهد بود (ر.ک.به: طباطبایی، المیزان، ج۱۶، ص۳۶۱). در این صورت پیشگویى پیروزى رومیان اهمیت بیشترى مىیابد.برخى از محققان نیز این بخش از آیه را یکى از موارد اعجاز علمى قرآن دانسته‌اند؛ چراکه محققان علم جغرافیا دریافتهاند گودترین و پایینترین منطقه روى زمین «بحر المیت» (منطقهاى نزدیک فلسطین) است که جنگ ایران و روم در آن واقع شد و قرآن با تعبیر «ادنى الارض» (پایینترین و پستترین سرزمین) (واژه «ادنى» به معناى «نزدیکتر» و نیز به معناى« پست و پایینتر» به کار رفته است) به آن اشاره کرده است. (گلستان قرآن، ش۱۷۶، ص۵۱، به گزارش ایکنا به نقل از خبرگزارى «المحیط». این مطلب مىتواند یکى از شگفتىهاى علمى قرآن باشد؛ اما با توجه به این که واژه «ادنى» به دو معنا به کار رفته است و مطلب علمى ادعا شده نیز براى ما به طور قطعى ثابت نشده‌اند، نمىتوان به طور قطعى گفت که این مطلب اعجاز علمى قرآن است).«بِضْع» به معناى زمانى حدود سه تا نه سال است برخى نیز زمان ۳ تا ۱۰ و ۱ تا ۹ و ۶ تا ۹ را گفته‌اند (مکارم، همان، ج۱۶، ص۳۶۲).) پیشبینى قرآن به صورت حدودى است؛ چرا که جنگهاى آن عصر چند سال طول مىکشید و در طول جنگ و پس از فراز و نشیبها معلوم مىشد چه کسى شکست خورده است. در این آیات بیان شده است که مؤمنان هنگام پیروزى رومیان خوشحال خواهند بود. این خود پیشگویى دیگرى در این آیات است؛ چرا که هنگام پیروزى رومیان، صلح حدیبیه واقع شد که پیروزى بزرگى براى مسلمانان بود و آنان شادمان بودند.این احتمال نیز هست که شادى مسلمانان به خاطر تحقّق پیشگویى قرآن و اثبات حقانیّت آن باشد (مکارم، همان، ج ۱۶، ص۳۶۳). برخى نیز احتمال دادهاند خوشحالى مسلمانان به خاطر پیروزى توحید بر شرک بود؛ ولى این بعید است چون ایرانیان و رومیان هر دو مشرک بودند (رضایی، تفسیر قرآن مهر، ج ۱۶، ص ۱۲۵ـ۱۲۳). در شان نزول آیات ابتدایی سوره روم چنین وارد شده است:مشرکان و بت‌پرستان مکه بر مسلمانان طعنه می‌زدند که ملت روم که اهل کتاب بود و آیین آسمانی داشت، از ملت فارس که مشرک بود، شکست خورد؛ ما نیز بر شما مسلمانان پیروز خواهیم شد. در مورد این آیات روایات دیگری نیز وارد شده است که به شرط‌بندی و قمار با مشرکان اشاره دارد (طبری، تفسیر، ج۲۱، ص۱۶ـ۱۱؛ رازی، تفسیر‌الکبیر، ج ۲۵، ص۸۴ و ۸۵ ؛ ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم،ج۳، ص۴۲۶ـ۴۲۲؛ طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ج۸، ص۲۲۸؛ طبرسی، مجمع‌البیان، ج۴، ص۴۶۰) که توسط علامه طباطبایی نقد شده است (طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۶، ص۱۶۴ـ۱۶۳؛ نیز ر.ک. به: فضل الله، تفسیر من وحی القرآن، ج۱۸، ص۹۷ـ ۹۶).از نکات قابل توجه آیات مطلبی است که علامه شعرانی بیان میکند:«غلبه فارس بر روم ۶۱۶ م و غلبه روم در سال ۶۲۴ م بود که شکست قطعی بر لشکر (خسرو) پرویز وارد آمد و پیوسته سپاه روم پیش می‌رفتند تا در ۶۲۸ م به نزدیک مداین رسیدند. علت آنکه عدّه «سنین» را به تعیین ذکر نفرمود، آن است که در این گونه جنگها میان دولت های بزرگ، غلبه و مغلوبیت تدریجی است» (کاشانی، تفسیر کبیر منهج الصادقین، ج ۷، ص ۱۸۳).کلام مرحوم علامه شعرانی، کلامی استوار است؛ زیرا مورخان به وقوع جنگ‌های بسیار میان ایران و روم اشاره نموده‌اند که در شکست‌های ایران در سال‌های آخر این جنگها، ضربات هولناکی بر ایران وارد آورد (سن، ایران در زمان ساسانیان، ص۶۴۵). نکته قابل توجه در سوره این‌است که با حروف مقطعه آغاز شده و برخلاف اغلب سوره‌هایی که با حروف مقطعه شروع شده‌اند، آیه پس از حرف مقطعه، سخنی از عظمت قرآن به میان نیاورده است، بلکه سخن از شکست رومیان و پیروزی آن‌هاست؛ اما با دقت روشن می‌شود که این آیات نیز بیان عظمت قرآن است؛ زیرا این خبر مربوط به اخبار غیبی و اعجاز تاریخی قرآن است (رازی، التفسیر الکبیر، ج۲۵، ص۸۴ و ۸۵؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج ۱۶، ص ۳۶۰ و ۳۶۱).دکتر محمد علی رضایی اصفهانی نیز در مورد آیه ۲۷ سوره فتح در تفسیر قرآن مهر می‌نویسد:لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِن شَاءَ اللَّهُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُؤُوسَکُمْ وَمُقَصِّرِینَ لَاتَخَافُونَ فَعَلِمَ مَالَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِن دُونِ ذلِکَ فَتْحاً قَرِیباً؛ (فتح/ ۲۷)، «به یقین، خدا به فرستادهاش، در خواب، به حق راست گفت که اگر خدا بخواهد، قطعاً، با امنیت وارد مسجدالحرام مىشوید، در حالى که سرهایتان را تراشیده و (یا) کوتاه کردهاید (و از کسى) نمىترسید؛ و (خدا) مىدانست آنچه نمىدانستید؛ و جز این، پیروزى نزدیکى (براى شما) قرار داده است».شأن نزولپیامبر(ص) در مدینه خواب دید که به اتفاق یارانش براى انجام مراسم عمره، وارد مکه مىشود و این خواب را براى اصحاب خود بیان کرد و همه خوشحال شدند و گروهى تصور کردند این خواب درهمان سال ششم هجرى تحقق خواهد یافت. هنگامى که مشرکان در حُدیبیّه مانع ورود مسلمانان به مکه شدند، این گروه در مورد صحّت خواب پیامبر(ص) به تردید افتادند و پیامبر(ص) گفت: مگر من به شما گفتم که این رؤیا همین امسال تحقق مىیابد؟! آیه فوق هنگام بازگشت مسلمانان به مدینه، فرود آمد و تأکید کرد که رؤیاى پیامبر(ص) صادق است و قطعاً در آینده تحقق مىیابد (نمونه بینات، ص۷۳۴ و ۷۳۵).رؤیاى پیامبر(ص) یکى از اقسام وحى است و اجراى آن بر عهده پیامبر(ص) است؛ همان گونه که در مورد ابراهیم و اسماعیل نیز اتفاق افتاد (در مورد رؤیا ر.ک. به: صافات/ ۱۰۲؛ یوسف/۴ به بعد). این آیه یکى از پیشگویىهاى اعجازآمیز قرآن است؛ زیرا با تأکید زیاد، به مسلمانان وعده مىدهد که خواب پیامبر(ص) در مورد داخل شدن شما به مسجد الحرام تحقق مىیابد و این کار با کمال امنیت انجام مىگیرد. طبق پیشگویى قرآن این عمره در سال بعد، (ذى‌القعده سال هفتم هجرى) انجام گرفت و به «عُمرة‌القضا» مشهور شد؛ زیرا قضاى عمره سال قبل به شمار آمد که در اثر ممانعت مشرکان انجام نشده بود.مقصود از «فتح قریب» همان پیروزى مسلمانان درجنگ خیبر بود که با فاصله کمى از صلح حدیبیه، اتفاق افتاد و یهودیان اطراف مدینه کاملاً سرکوب شدند. برخى مفسران فتح قریب را همان صلح حدیبیه مىدانند؛ ولى این مطلب بعید است؛ چون فتح خیبر فاصله کمترى با تحقق عینى این خواب داشت و در آیه ۱۸ سوره فتح هم بدان اشاره شد (مکارم، تفسیرنمونه، ج۲۲، ص۱۰۴؛ تفسیر قرآن مهر، ج۱۹، ص ۲۲۶).۲. گاهی هدف قرآن، بیان سرگذشت امت‌های پیشین است که در این زمینه نیز اعجازهای تاریخی وجود دارد. مباحث باستان‌شناسی به یاری این بُعد شتافته است و می‌تواند راه‌گشای مناسبی برای کشف اعجازهای تاریخی قرآن باشد. این مطلبی است که مورد تأکید عده‌ای از محققان قرار گرفته است (بی‌آزار شیرازی، باستان‌شناسی و جغرافیای تاریخی قصص قرآن، ص ۶ـ۴).از جمله این نوع اعجاز تاریخی قرآن، میتوان به داستان یوسف و عزیز مصر اشاره نمود. نکته شایسته توجه این است که در سوره یوسف از فرعون نامی به میان نیامده است؛ حال آنکه یوسف بیشتر ایام عمر را در سرزمین مصر گذراند و در این سوره در مواردی از لقب «ملک» برای پادشاهان مصر یاد شده است. این مطلب نشان‌دهنده اعجاز تاریخی قرآن است؛ چون یوسف در دوران حکومت «هکسوس» زندگی می‌کرد. که سلسله فرعون‌ها هنوز به وجود نیامده بودند و سلسله ملک‌ها وجود داشت.کشفیات «شامپلیون» در سرزمین مصر مؤیّد این مطلب میباشد (حاج احمد، موسوعة‌‌الاعجاز العلمی فی القرآن‌الکریم و السنه المطهره، ص ۴۲).روایتی از امام سجاد۷ هم در دست است که صحت این اعجاز را به نوعی تأیید می‌نماید (بستانی، قصص القرآن‌الکریم دلالیاً و جمالیاً، ج ۱، ص ۳۱۶).طی اکتشاف‌های باستان‌شناسی محل دقیق «کوه جودی» به دست آمده است. از این کوه در ماجرای کشتی حضرت نوح یاد شده است. کوه جودی جزو سلسله «کوه‌های آرارات» و در کشور ترکیه قرار دارد (حاج‌احمد، همان، ص۴۱؛ بی‌آزار شیرازی، همان، ص ۴۴). اعجاز تاریخی قرآن در واقعه اصحاب کهف نیز توسط اکتشاف‌های باستان‌شناسی تأیید شده است.بر اساس اکتشاف‌های باستان‌شناسی در مناطقی که به عنوان محل‌های احتمالی غار اصحاب کهف ذکر شده، آنچه که در کشور اردن به دست آمده است با شواهد و مدارک قرآنی هماهنگی بیش‌تری دارد. این کشف باستان‌شناسی از جانب کاشف آن به عنوان معجزه‌ای از قرآن یاد شده است (حاج احمد، همان، ص۴۳؛ بی‌آزار شیرازی، همان، ص۱۹۵)؛ البته با توجه به ذکر داستان اصحاب کهف در منابع یهودی و مسیحی، پذیرش اعجاز تاریخی آن در قرآن مشکل است.نتیجه۱. بررسی اعجاز تاریخی قرآن به ویژه در مورد انبیاء و امت های پیشین با توجه به شرایط زمان حاضر، ضرورتی مهم است و می‌تواند گویای حقانیت اسلام و قرآن باشد.۲. رابطه اخبار غیبی و اخبار تاریخی، عموم و خصوص من وجه است و توجه نکردن به این رابطه، سوء برداشت‌هایی در معرفی و بیان آیات مرتبط با اعجاز تاریخی قرآن را در پی داشته است.۳. در اخبار غیبی قرآن دو رویکرد اساسی (بیان اخبار گذشته و پیشگویی اخبار آینده وجود دارد و هر دو در قرآن دیده می‌شود.منابع۱. ابن‌اعثم، احمد، کتاب الفتوح، تحقیق علی شیری، دارالاضواء، بیروت، ۱۴۱۱ق.۲. ابن‌خلدون، عبدالحمن، مقدمه ابن‌خلدون، ترجمه محمد پروین گنابادی، علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۶۲ش، چ۴.۳. ابن‌عطیه اندلسی، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب‌العزیز، تحقیق عبدالسلام عبدالشافی محمد، دارالکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۱۳ق.۴. ابن‌فارس، ابوالحسین احمد، معجم مقاییس‌اللغة، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، مکتبة الإعلام الإسلامی، (بی جا)، ۱۴۰۴ق.۵. ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، دار المعرفة، بیروت، ۱۴۰۲ق.۶. ابن منظور، لسان العرب، نشر ادب الحوزة، قم، ۱۴۰۵ق.۷. اشرفی، عباس، مقایسه قصص در قرآن و عهدین، دستان، تهران، ۱۳۸۲ش، چ۱.۸. اصفهانی، حمزه، تاریخ سنی ملوک الارض، برلین، ۱۳۴۰ق.۹. انصاری زنجانی، شیخ ابراهیم، ملاحم القرآن، بی‌نا، بی‌جا، ۱۴۰۰ق.۱۰. باقلانی، ابی‌بکر محمد بن طیب، اعجاز القرآن، تصحیح محمد شریف سُکّر، دار الاحیاء العلوم، بیروت، ۱۴۰۸ق، ط ۱.۱۱. بستانی، محمود، پژوهشی در جلوه‌های هنری داستان‌های قرآن‌کریم، ترجمه محمد حسین جعفرزاده، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد،۱۳۷۱ش،ط۱.۱۲. همو، قصص القرآن الکریم دلالیا و جمالیا, موسسه السبطین العالمیه، قم، ۱۴۲۸ ق، ط۲.۱۳. بلاذری، أحمد بن یحیى بن جابر، فتوح البلدان، تحقیق: رضوان محمد رضوان، دارالکتب العلمیة ، بیروت، ۱۴۰۳ق.۱۴. بلاغی، محمدجواد، آلاء الرحمان فی تفسیرالقرآن، تحقیق قسم الدراسات الاسلامیة موسسة البعثة، موسسة البعثه، قم، ۱۴۱۹ق.۱۵. بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، باستان‌شناسی و جغرافیای تاریخی قصص قرآن، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۸۰ش، چ ۱.۱۶. بیرونی، ابوریحان، آلآثار الباقیه عن القرون الخالیه، به کوشش ادوارد زاخائو، لایپزیک، بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا.۱۷. بیومی مهران، محمد، دراسات تاریخیه من القرآن‌الکریم، دارالنهضه العربیه، بیروت، ۱۴۰۸ق، ط۲.۱۸. پطروشفسکی، ایلیاپاولویچ، ایران در اسلام، ترجمه کریم کشاورز، پیام، تهران، ۱۳۶۲ش، چ۶.۱۹. جعفری، یعقوب، بینش تاریخی قرآن، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۶۸ش، چ ۲.۲۰. جوادعلی، المفصل فی تاریخ‌العرب قبل‌الاسلام، انتشارات شریف‌الرضی، بی‌جا، ۱۳۸۰ش، ط۱.۲۱. جوالیقی، ابومنصور، المعرب، ابومنصور جوالیقی، به کوشش ادوارد زاخائو، لایپزیک، بی‌تا.۲۲. جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج‌اللغة وصحاح العربیة، تحقیق احمد عبد الغفور عطار، دارالعلم للملایین، بیروت، ۱۴۰۷ق، ط۴.۲۳. حاج احمد، یوسف، موسوعة الاعجاز العلمی فی القرآن‌الکریم والسنة المطهرة، مکتبة ابن حجر، دمشق، ، ۱۴۲۴ق، ط۲.۲۴. حسینی بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیرالقرآن، تحقیق قسم الدراسات الاسلامیه، موسسة البعثة، قم، ۱۴۱۷ق، ط ۱.۲۵. حلّی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تعلیقات سید ابراهیم موسوی زنجانی، موسسه اعلمی، بیروت، ۱۳۹۹، ط۱.۲۶. خویی، سید ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، انوار الهدی، بی‌جا، ۱۴۰۱ق، ط ۸.۲۷. دراز، محمد عبدالله، النبأ العظیم نظرات جدیده فی القرآن، تخریج عبدالحمید الدخاخینی، دارطیبه، ریاض، ۱۴۲۱ق.۲۸. رازی، فخر الدین، التفسیرالکبیر، دار الکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۲۱ق، ط۱.۲۹. راغب اصفهانی، معجم مفردات الفاظ القرآن، تحقیق ندیم مرعشلی، دارالفکر، بیروت، بی‌تا.۳۰. رشید رضا، المنار، دارالمعرفة، بیروت، ۱۴۱۴ق، ط۲.۳۱. رضایی‌اصفهانی، محمدعلی،پژوهشی‌در اعجاز علمی قرآن، کتاب مبین، رشت، ۱۳۸۰ش، چ ۱.۳۲. همو، روش‌ها و گرایش‌های تفسیری قرآن (منطق تفسیرقرآن)، مرکزجهانی علوم اسلامی، قم، ۱۳۸۲ش، چ۱.۳۳. زبیدی، محمد مرتضی، تاج‌العروس من جواهرالقاموس، تحقیق محمد عبدالسلام هارون، مطبعة حکومة کویت، کویت، ۱۴۱۵، ط۲، مصوره.۳۴. زرکشی، بدرالدین، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق یوسف عبدالرحمن مرعشلی و جمال حمدی ذهبی و ابراهیم عبدالله کردی، دار المعرفة، بیروت، ۱۴۱۵ق، ط۲.۳۵. زرین کوب و دیگران، تاریخ ایران از فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان، گردآورنده ر.ن.فرای، ترجمه حسن انوشه، امیرکبیر، تهران، ۱۳۸۵ش، چ۵.۳۶. زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، امیرکبیر، تهران، ۱۳۶۳ش، چ۴.۳۷. همو، تاریخ در ترازو، امیر کبیر، تهران، ۱۳۶۲ش، چ ۲.۳۸. سخاوی، شمس‌الدین محمد، الإعلان بالتوبیخ لمن ذم اهل التاریخ، ترجمه صالح احمد العلی، دار الکتب العلمیه، بیروت، بی‌تا.۳۹. سن، کریستین، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، قصه‌پرداز، تهران، ۱۳۷۹ش، چ۱۰.۴۰. سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، انتشارات رضی و بیدار، قم، ۱۳۶۷ش، ط۲.۴۱. شریف مرتضی، الموضح عن جهة اعجاز القرآن (الصرفه)، تحقیق محمد رضا انصاری قمی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۳۸۲ش، ط ۱.۴۲. شهرستانی، سید هبة‌الدین، المعجزة الخالدة، ترجمه سید جعفر غضبان، بی‌نا، بی‌جا، ۱۳۳۲ش.۴۳. الشیخ الرکابی، السنن التاریخیه فی القرآن المجید، مقدمه جعفر سبحانی، مکتب الاعلام الاسلامی، بی‌جا، ۱۳۷۱ش، ط ۱.۴۴. صدر، سید محمد باقر، سنت‌های تاریخ در قرآن، ترجمه سید جمال موسوی اصفهانی، انتسارات اسلانی، قم، بی تا.۴۵. صولی، ابی‌بکر محمد بن یحیی، ادب الکتاب، تحقیق محمد بهجه اثری، اشراف سید محمود شکری آلوسی، دار الکتب العلمیه، بیروت، (بی تا).۴۶. ضیایی بیگدلی، محمد حسین، قرآن‌کریم ودلایل اعجاز آن، دارالعلم، قم، ۱۳۷۸ش،چ ۱.۴۷. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، موسسه اعلمی، بیروت، ۱۳۹۳ق، ط۳.۴۸. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‌البیان، تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی و فضل‌الله یزدی طباطبایی، دار المعرفة، بیروت، ۱۴۰۶ق، ط۱.۴۹. طبری، محمد بن جریر، تفسیر الطبری، مطبعه الکبری الامیریه، مصر، ۱۳۲۸ق، ط۱.۵۰. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیرالقرآن، تحقیق احمد حبیب قصیر العاملی، داراحیاء التراث العربی، بیروت، بی‌تا.۵۱. فضل الله، محمد حسین، تفسیر من وحی القرآن، درا الملاک، بیروت، ۱۴۱۹ق، ط۱.۵۲. قرطبی، ابی عبدالله محمد بن احمد الانصاری، الجامع لاحکام‌القرآن، تحقیق مصطفی البدری، دارالکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۲۰ق، ط ۱.۵۳. کاشانی، ملافتح‌الله، تفسیر کبیر منهج الصادقین، تعلیق میرزا ابوالحسن شعرانی، کتابفروشی اسلامیه، تهران، ۱۳۴۴ش، چ۲.۵۴. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق قسم احیاء التراث مرکز بحوث دارالحدیث، دارالحدیث، قم، ۱۳۸۷ش، ط ۱.۵۵. لابوم، ژول، تفصیل الایات القرآن الحکیم، ترجمه به عربی محمد فواد عبد الباقی، دار الفکر العربی، بیروت، ۱۳۷۴ق، ط ۲.۵۶. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، دار احیاء التراث العربی ،بیروت، ۱۴۰۳ق، ط ۳.۵۷. مدرس، سید علاء الدین، مباحثی پیرامون قرآن، مفید، تهران، ۱۳۷۳ش، چ ۱.۵۸. مسلم، مصطفی، مباحث فی اعجاز القرآن، دار القلم، دمشق، ۱۴۲۴ق، ط ۴.۵۹. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، وزارة الثقافه والارشاد الاسلامی، تهران، ۱۳۶۸ش.۶۰. معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، موسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۷ق، ط۶۱. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیة، تهران، ۱۳۶۳ش.۶۲. مولانی‌نیا، عزت الله و هاشم‌زاده، محمد علی، آشنایی با پایان‌نامه‌های قرآنی، فرهنگ سبز، تهران، ۱۳۸۶ش، چ ۱.۶۳. نکونام، جعفر، چکیده پایان نامه‌های قرآنی، انتشارات رایزن، بی جا، ۱۳۷۸ش، چ ۱.نهج البلاغه، نسخه دکتر صبحی صالح، دار الهجره، قم، بی‌تا.حجت‌الاسلام دکتر سید رضا مؤدباستاد و عضو هیئت علمی دانشگاه قمقاسم شهری/کارشناس ارشد علوم قرآنی و حدیثمنبع: مجله قرآن و علم شماره ۷
اعجاز تاریخی قرآن
