قبل از هر چیز چند نكته را پیرامون آیه اکمال«الیوم اكملت لكم دینكم و اتممت علیكم نعمتی ...» به طور اختصار بیان می‌كنیم.
نكته اول: این قسمت از آیه هیچ ارتباطی با صدر و ذیل آیه ندارد، بلكه یك مطلب جداگانه و مستقل را بیان می‌كند، شواهد این مدعا عبارتند از:
۱. اگر این قسمت از آیه را برداریم و صدر و ذیل آیه را با هم در نظر بگیریم و محتوای آن را مورد توجه قرار دهیم، خواهیم دید كه در معنای آیه هیچ خللی پیش نمی‌آید.
۲. شأن نزول این قسمت از آیه غیر از شأن نزول قسمت اول و ذیل آیه است، چه شأن نزول آیه در مورد عرفه باشد و چه غدیر خم، این كلام مفسرین نشان می‌دهد این قسمت از آیه، مستقل است و ربطی به صدر و ذیل آیه ندارد(۱).
۳. اول و آخر آیه شریفه همانند آیات سورة بقره ۱۷۳، انعام ۱۴۵، نحل ۱۱۵ می‌باشد، از نظر محتوی و موضوع، هیچ ارتباطی با ما قبل و ما بعد آیه ندارند.
۴. مفسرین گفته‌اند: سورة مائده یك سورة مدنی است مگر آیه «الْیوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُم...» كه در مكه یا در راه مدینه و مكه نازل شده، از این كلام مفسران همه معلوم می‌شود كه این قسمت مستقل است. چون این مطلب را در مورد كل آیه نگفته‌اند.
نكته دوم: با توجه به این كه این قسمت از آیه مستقل است، سؤال می‌شود چرا این آیه، آیه‌ای مستقل قرار داده نشده و در وسط این آیه جا گرفته است؟ در جواب گفته شده است كه: با نگاهی اجمالی به این آیه می‌بینیم كه خداوند یك روز خاص را با خصوصیاتی ویژه بیان می‌كند كه از آن خصوصیات، اهمیت فوق العاده آن روز معلوم می‌شود، به خاطر اهمیت این آیه و جریانی كه در آن روز رخ داده، برای محافظت از تحریف و تغییر این ماجرا، آن را در لابلای این مطالب قرار داده است. چون بسیار است كه برای محفوظ ماندن یك چیز نفیس آن را با مطالب ساده‌ای می‌آمیزند تا كمتر جلب توجه كند، در این قسمت از آیه، خداوند آن روز را این گونه توصیف می‌كند: ۱. روز نا امیدی كفار و مشركین، ۲. مسلمانان در این روز از كفار نترسند و از من بترسند، ۳. در این روز دین به اكمال رسید، ۴. در این روز نعمت الهی به اتمام رسید، ۵. خداوند به دین اسلام راضی شد.
از این خصوصیات روشن می‌شود كه تا قبل از این روز كفار طمع و امید داشتند كه اسلام را در آینده از بین ببرند، ولی خداوند آنها را ناامید كرده، و تا قبل از این مسلمانان یك نوع ترس و هراس نسبت به آینده اسلام داشتند، ولی با آمدن آن حكم الهی، خداوند ترس آنها را هم از بین برد، همچنین تا قبل از این اسلام به اكمال نرسیده بود و نعمت الهی به اتمام نرسیده بود.
حال این سؤال مطرح است كه: در آن روز چه حكمی نازل شد كه این خصوصیات را به دنبال داشت؟ آیا با بیان احكام گوشت‌های حلال و حرام، موجب ناامیدی كفار و رفع ترس مسلمانان می‌شود؟ مسلماً چنین نخواهد بود. زیرا با بیان چند حكم، كفار نا امید نمی‌شوند، به علاوه این احكام در سوره‌های بقره ۱۷۳، انعام ۱۴۵، نحل ۱۱۵ قبلاً بیان شده است.
یا اجتماع مسلمانان در روز عرفه و كامل شدن مراسم حج باعث ناامیدی كفار شده است كما اینكه بعضی گفته‌اند: هرگز اجتماع مسلمانان در روز عرفه باعث ناامیدی كفار نخواهد شد. زیرا قبلاً با فتح مكه از این جهت ناامید شده بودند، و قبلاً هم آیه برائت نازل شده بود و كفار ناامید شده بودند، پس آیه ربطی به عرفات ندارد.
می‌دانیم كفار منتظر این بودند كه با از دنیا رفتن پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ كه ركن اساسی اسلام بود، ضربه خود را به اسلام بزنند، اما وقتی كه پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ علی ـ علیه السلام ـ را به جانشینی خود از طرف خداوند انتخاب كرد كفار نسبت به آینده اسلام هم ناامید شدند.
روایات پیرامون آیه: درباره این كه آیه الْیوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُم.. شأن نزولش چیست؟ در بسیاری از كتب معتبر اهل سنت، شأن نزول آیه را جریان نصب علی ـ علیه السلام ـ‌در غدیر خم دانسته‌اند كه ما به بعضی از آنها اشاره می‌كنیم:
خوارزمی در «مناقب» از ابی سعید خدری نقل می‌كند: ان النبی ـ صلی الله علیه و آله ـ یوم دعا الناس الی غدیر خم امر بما تحت الشجره من الشوك فقمّ و ذلك یوم الخمیس ثم دعا الناس الی علی فاخذ بضبعه فرفعها حتی نظر الناس الی بیاض ابطه ثم لم یتفرقا حتی نزلت الْیوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِینَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیكُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِینا..(۲)
پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ در غدیر خم مردم را دعوت كرد و امر فرمود تا خار و خاشاك زیر درخت را جارو كردند، آن روز، روز پنج‌شنبه بود، بعد مردم را به طرف علی دعوت كرد، پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ بازوی علی را گرفت و بلند كرد به طوری كه سفیدی زیر بغل پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ معلوم شد، هنوز متفرق نشده بودند كه این آیه نازل شد: امروز دین شما را به اكمال رساندم و نعمت الهی را به اتمام رساندم، بعضی از منابع معتبر اهل سنت كه این روایت را نقل كرده‌اند از این قرارند:
۱. علی بن محمد حموینی، فرائد السبطین (بیروت: مؤسسه المحمودی، للطباعه و النشر،چاپ اول، ۱۳۹۸ ه) ج۱، ص۷۳ و ۷۴.
۲. عبدالله حسكانی، شواهد التنزیل (تهران: مؤسسه طبع و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۱ ه)، ج۱، ص۲۰۲. عن ابن هریره: قال من صام یوم ثمانیة عشر من ذی الحجة كتب الله له صیام ستین شهراً و هو یوم غدیر خم لما اخذ النبی بید علی فقال: الست ولی المؤمنین؟ قالوا نعم یا رسول الله، فقال من كنت مولاه فعلی مولاه، فقال عمر بن الخطاب بخ بخ لك یا ابن ابی طالب اصبحت مولای و مولا كل مؤمن، و انزل الله «الیوم اكملت لكم دینكم...»(۳)
علی بن محمد حموینی، بعد از نقل این روایت می‌گوید: هذا حدیث الغدیر و له طرق كثیرة الی ابی سعید سعد بن مالك الخدری الانصاری ابن مغازلی، المناقب (بیروت، دار الاضواء، چاپ دوم، ۱۴۱۲ ه) ص۶۹.
ابن عساكر، ترجمة الامام علی بن ابی طالب (بیروت، مؤسسة المحمودی للطباعة و النشر،چاپ دوم، ۱۴۰۰ ه) ج۲، ص۷۵، حافظ ابو بكر احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد (بیروت، دار الكتاب العربی)، ج۸، ص۲۹۰.
این روایات هم در كتب معتبر اهل سنت هستند و هم روایت آنها از كسانی هستند كه مورد اعتماد خود اهل سنت می‌باشند مثلاً ابو هریره كه در بسیاری از این روایات است، اهل سنت اجماع بر عدالت و وثاقت او دارند، اگر چه این روایات منحصر به ابو هریره هم نمی‌باشند بلكه از طرق دیگری هم نقل شده‌اند، پس بنابراین اشكال كسانی كه گفته‌اند: این روایات در كتب شیعه است، و این روایات ضعیف هستند و مورد اعتماد نمی‌باشند، درست نخواهد بود.
علاوه این كه این روایات از پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ نقل شده اند و روایاتی كه گفته‌اند: این آیه در عرفه نازل شده كه مستند عده‌ای از اهل سنت و سخن عمر است كه با روایات دیگر در تعارض است.
پی نوشتها:
۱. ر.ك: جلال الدین سیوطی، باب النقول، و نیشابوری، اسباب النزول، ذیل آیه سوم، سورۀ مائده.
۲. خوارزمی، المناقب، مؤسسه انتشارات اسلامی، چاپ سوم، ۱۴۱۷ق، ص۱۳۵.
۳. حسكانی، عبدالله، شواهد التنزیل، تهران، مؤسسه طبع و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۱ ق ، ج۱، ص۱۵۶.
منبع: نرم افزار پاسخ ۲ مرکز مطالعات.
