نویسنده در شماره ی قبل در مورد مفهوم جهاد، اقتصاد و فعالیت اقتصادی از دیدگاه قرآن و روایات و بایدها و نبایدهای آن، مطالبی را مطرح کرده است. در ادامه، نبایدها و دیگر مباحث را در موضوع «جهاد اقتصادی از منظر قرآن و روایات» می خوانید.
احتکار
ای کسانی که ایمان آورده اید! بسیاری از دانشمندان و راهبان (با سوء استفاده از موقعیت خود)، اموال مردم را به ناحق می خورند و آنان را از راه خدا باز می دارند. و کسانی که طلا و نقره می اندوزند و آن را در راه خدا انفاق نمی کنند، پس آنان را به عذابی دردناک، بشارت بده.۱
رسول اکرم (ص) می فرمایند: «خداوند این مال های اضافی را به شما عطا کرد تا در مسیر رضای او خرج کنید، نه آن که احتکار و گنج کنید.»۲
و امیرالمؤمنین(ع) می فرماید: «احتکار موجب محرومیت مردم می شود.۳ احتکار رویه ی اشرار است.»۴
و به قاضی خود در اهواز دستور می دهد: «احتکار را ممنوع کن. مرتکبش را تعزیر کن و علاوه بر آن با افشای احتکارش او را کیفر بده.»۵
پیامبر اکرم(ص) با اطلاعی که از غیب به او می رسد می فرماید که: «در یکی از درکات جهنم (برزخی و موجود) سه گروه اجتماعی گرد آمده اند: محتکران، دائم الخمرها و قوادان.»۶
کنز
در جامعه ی ایمانی، انباشت ثروت و استفاده نکردن از آن در جامعه و به حرکت در نیاوردن آن در چرخه ی اسلامی، امری مذموم شمرده شده است.
در آیه ی ۳۴ سوره ی توبه آمده: «ای کسانی که ایمان آورده اید! بسیاری از دانشمندان و راهبان، (با سوء استفاده از موقعیت خود،) اموال مردم را به ناحق می خورند و آنان را از راه خدا باز می دارند. و کسانی که طلا و نقره می اندوزند و آن را در راه خدا انفاق نمی کنند، پس آنان را به عذابی دردناک، بشارت بده!»۷
«بدانید که زندگی دنیا در حقیقت بازی و سرگرمی و آرایش و فخرفروشی شما به یک دیگر و فزون جویی در اموال و فرزندان است، چون مثل بارانی است که کشاورزان را رستنی آن [باران] به شگفتی اندازد، سپس [آن کشت] خشک شود و آن را زرد بینی، آن گاه خاشاک شود و در آخرت [دنیا پرستان را] عذابی سخت است و [مؤمنان را] از جانب خدا آمرزش و خشنودی است و زندگانی دنیا جز کالای فریبنده نیست.»۸
امام علی(ع) درباره ی مذمت انباشت کردن مال می فرماید: «بدانید که فزونی مال، مایه ی تباهی دین و قساوت دل است.»
کم فروشی و گران فروشی
کم فروشی از عوامل فساد در ارض شمرده شده است.۹ در آیات قرآن مجید کراراً از کم فروشی نکوهش شده در داستان شعیب(ع ) آن جا که قوم را مخاطب ساخته، می گوید: «حق پیمانه را ادا کنید و دیگران را به خسارت میفکنید، با ترازوی صحیح وزن کنید و حق مردم را کم نگذارید و در زمین فساد نکنید.»۱۰
و به این ترتیب کم فروشی و ترک عدالت به هنگام پیمانه و وزن را در ردیف فساد در زمین شمرده است.
همچنین قرآن در جای دیگر می فرماید: «وای بر کم فروشان، آن کسانی که چون پیمانه از آدمیان می ستانند، پر می ستانند و چون به آنان پیمانه دهند یا برای آنان وزن کنند، کم می دهند. آیا اینان گمان نمی کنند که برانگیخته خواهند شد برای دورانی سهمگین؛ دورانی که آدمیان در پیشگاه پروردگار عالم های آفریدگان به پا می ایستند؟ نه چنان است که پندارند. بی گمان دفتر وجود بدکاران در آن اسارتگاه باشد و تو چه دانی که آن زندان تنگ چه باشد؟ دفتری است رقم خورده. در آن روز وای بر تکذیب کنندگان، آنان که دوران حساب را دروغ می شمردند.»۱۱
امام محمد باقر(ع) در تفسیر آن می فرماید: «خداوند وای بر - ویل - را در مورد هر کسی به کار برده، او را کافر خوانده است. خدای عزوجل می فرماید: "فویل للذین کفروا من مشهد یوم عظیم"»۱۲
در روایت معروف «اصبغ بن نباته» آمده است که می گوید: «از علی(ع ) شنیدم که بر فراز منبر می فرمود: "ای گروه تجار! اول فقه بیاموزید و سپس تجارت کنید" و این سخن را امام (ع) سه بار تکرار فرمود. .. و در پایان این کلام فرمود: "تاجر فاجر است و فاجر در دوزخ است مگر آن ها که به مقدار حق خویش از مردم بگیرند و حق مردم را بپردازند."»۱۳
و در حدیث دیگری از امام باقر(ع) نقل شده است: «هنگامی که امیر مؤمنان علی(ع) در کوفه بود همه روز صبح در بازارهای کوفه می آمد و بازار به بازار می گشت و تازیانه ای (برای مجازات متخلفان) بر دوش داشت. در وسط هر بازار می ایستاد و صدا می زد: "ای گروه تجار! از خدا بترسید!" هنگامی که بانگ علی(ع) را می شنیدند هر چه در دست داشتند بر زمین گذاشته، با تمام دل به سخنانش گوش فرامی دادند. سپس می فرمود:
از خداوند خیر بخواهید و با آسان گرفتن کار بر مردم برکت بجوئید و به خریداران نزدیک شوید. حلم را زینت خود قرار دهید، از سوگند بپرهیزید، از دروغ اجتناب کنید، از ظلم خودداری نمائید و حق مظلومان را بگیرید، به ربا نزدیک نشوید، پیمانه و وزن را به طور کامل وفا کنید و از اشیاء مردم کم نگذارید و در زمین فساد نکنید!
و به این ترتیب در بازارهای کوفه گردش می کرد. سپس به دار الاماره باز می گشت و برای دادخواهی مردم می نشست.»۱۴
و نیز پیغمبر اکرم(ص) می فرماید: «هر گروهی کم فروشی کنند خداوند زراعت شان را از آن ها می گیرد و گرفتار قحطی می شوند! » ۱۵ از مجموع آن چه در بالا گفته شد استفاده می شود که یکی از عوامل مهم نابودی اقتصادی و نیز عذاب بعضی از اقوام گذشته، مسئله ی کم فروشی بوده است.
فروش کالاهای تقلبی، حیله گری در خرید و فروش و کلاه برداری
پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «هر کس که در خرید و فروش حیله گری کند از ما - امت اسلامی - نیست و در دوران قیامت با یهود محشور می شود؛ چون آن ها در معامله با مسلمانان از هر کسی حیله گرترند.»۱۶
و امام صادق(ع) می فرماید: «مغبون کردن مؤمن، حرام است.»۱۷
بنابراین رعایت تقوا و پرهیزکاری در کار، نقش مهمی در شکل دادن به رفتار اقتصادی انسان دارد. به علاوه این که، این انگیزه ی معنوی می تواند قوای جسمی و روحی را در فعالیت های اقتصادی آحاد جامعه چند برابر نماید و پویایی اقتصاد جامعه را به دنبال داشته باشد.
۵. توصیه به پرداخت زکات و خمس
با مختصر مطالعه در تاریخ و «تعلیمات» اسلام روشن می شود که اسلام تنها یک سلسله دستورات و مقرّرات اخلاقی و عقائد مربوط به مبدأ و معاد نبود، بلکه حکومتی همراه خود آورد که همه ی نیازمندی های یک جامعه ی پاک و مترقّی را تضمین می کرد و مسلماً یکی از ارکان چنین حکومتی تشکیل «بیت المال» برای رفع نیازمندی های اقتصادی بوده است.
بیت المال اسلامی که از بدو ورود پیامبر(ص) در مدینه و تشکیل حکومت اسلامی به وجود آمد مشتمل بر اموالی بود که از منابع متعدد گردآوری می شد: از طریق «زکات» و «خمس» و. ..۱۸
قرآن کریم تأمین آبرومندانه و کریمانه ی نیاز تهی دستان و ناتوانان و رسانیدن آنان به سرحد خودکفایی را یکی از موارد مصرف خمس و زکات می داند.
و آن ها که در اموال شان حق معلومی است برای تقاضاکنندگان و محرومان.۱۹
خداوند متعال در آیه ی ۴۱ سوره ی انفال می فرماید: «بدانید که هر نفعی که به شما عاید می شود خمس آن، مال خدا و پیغمبر و ذوی القربی و ایتام و مساکین و ابن السبیل سادات است. باید آن را به ایشان برسانید اگر ایمان آورده اید به خدا و به روز قیامت و آن چه [قرآن] به بنده ی خود نازل کرده ایم.»
و از این آیه ی مبارکه مستفاد می شود که: «هر کس خمس خود را ندهد از اهل ایمان نیست و به کتاب خدا نگرویده است. پس لازمه ی ایمان، آن است که آدمی در دادن خمس، کوتاهی نکند و ذریه ی پیغمبر خود را محتاج نگذارد.»۲۰
همچنین در آیه ی دیگری می فرماید: إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکینِ وَ الْعامِلِینَ عَلَیها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقابِ وَ الْغارِمِینَ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَهً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکیم۲۱
امام صادق(ع) در توضیح این آیه می فرماید: «خداوند زکات را در اموال ثروتمندان برای فقیران واجب کرد...»
در متون دینی، تأمین زندگی نیازمندان جامعه از بیشترین و مؤکدترین سفارش ها برخوردار است. خداوند متعال به پیامبر اسلام(ص) می فرماید:
و کسانی را که بامداد و شامگاه پروردگارشان را می خوانند، در حالی که رضای او را می طلبند، از خود مران. چیزی از حساب آنان بر عهده ی تو نیست و از حساب تو نیز چیزی بر عهده آنان نیست که طردشان کنی و در نتیجه از ستم گران شوی.۲۲
پیامبر گرامی اسلام(ص) نیز وظیفه ی الهی خویش را تأمین زندگی نیازمندان از اموال ثروتمندان اعلام می کند: أُمِرتُ أَن آخذ الصّدقَة مِن أَغنیائِکم و أردها إِلی فُقرائِکم۲۳
پیامبر(ص) فرمود: «خداوند، در مال مسلمانانِ ثروتمند، به مقداری زکات واجب کرده که کفاف فقرا را بدهد، آگاه باش! همانا خداوند آنان را اگر به وظیفه ی خود عمل نکنند، حساب رسی شدید می کند.»۲۴
همچنین می فرمایند: «چون مردم زکات خود را منع کنند، زمین نیز برکات خود را منع می کند.»۲۵
همچنین در روایت آمده حضرت پیغمبر(ص) فرمود که: «و هر صاحب شتر یا گوسفند یا گاوی که زکات آن را نداده باشد، خدای - تعالی - او را در روز قیامت در صحرای همواری محبوس کند و هر حیوان سم داری او را پای مال نماید و هر صاحب نیشی او را بگزد. و هر صاحب زراعتی، از خرما یا انگور یا غله که زکات آن را نداده باشد، خدای - تعالی - زمین آن را تا هفت طبقه طوق کند و بر گردن او افکند.»۲۶
و نیز آن حضرت فرمود که: «هر که یک «قیراط » از زکات خود را منع کند، نه مؤمن است و نه مسلمان.» ۲۷
و فرمود که: «هیچ کس فقیر نشد و گرسنه نگشت و برهنه و محتاج نماند مگر به واسطه ی گناه مال داران که زکات خود را ندادند. و حق است بر خدا که رحمت خود را منع کند از هر که حق خدا را در مال خود منع کند. و قسم به آن خدایی که خلق را آفرید و ایشان را روزی داد که هیچ مالی در صحرا یا دریا ضایع نشد مگر به ندادن زکات آن.»۲۸
حضرت پیغمبر(ص) فرمود که: «شفاعت من حقی است ثابت از برای هر که ذریه ی مرا اعانت کند به دست و زبان و مال.»۲۹
۶. توصیه به پرهیز از اسراف و تجمل گرایی
یکی از تدابیر مهم اسلام برای تأمین زندگی و جلوگیری از فقر، ارائه ی الگوی صحیح است. امام صادق(ع) فرموده است: «ضمانت می کنم کسی که میانه روی کند، فقیر نشود.»۳۰ زندگی اسراف گرانه و تجملاتی علاوه بر این که روح عاطفی و انسانی را از بین می برد، از نظر اقتصادی نیز به شخص مسرف و بلکه به اجتماع آسیب می رساند؛ چرا که سرمایه ها را پایان می بخشد و فرد و جامعه را به نابودی می کشاند.
قرآن، میانه روی و اعتدال را الگوی صحیح مصرف و عامل پای داری خانواده و جامعه معرفی می کند.
«آنان که هر گاه انفاق کنند، نه از حد گذرند و نه تنگ گیرند و میان این دو روش اعتدال دارند، قوام به معنای حد وسط و اعتدال است.»۳۱
امام علی(ع) می فرماید: «هرکس اعتدال و میانه روی را خوب رعایت نکند، در اثر اسراف گری به نابودی کشیده می شود.»۳۲
امام علی(ع) در این باره فرموده اند: «نادیده گرفتن برنامه ی اعتدال در زندگی باعث فقر و بدبختی می گردد.»۳۳
رعایت اعتدال در هزینه های زندگی به قدری مهم است که امام علی(ع) درک لذت ایمان واقعی را منوط به آن دانسته و فرموده اند: «انسانی که این سه خصلت را نداشته باشد، حقیقت ایمان را نخواهد چشید: ژرف اندیشی در علم دین، شکیبایی در حوادث، اندازه گیری نیکو در امر معیشت.» امام کاظم(ع) نیز فرموده اند: «هیچ انسانی با میانه روی نیازمند نمی شود.»۳۴
همچنین گفتنی است که اسلام علاوه بر این که مسلمانان را به زیبایی وآراستگی دعوت می کند به ساده زیستی و پرهیز از تجمل گرایی نیز توصیه می نماید، چرا که رفاه طلبی و خوش گذرانی و تجمل گرایی – که بعضاً از چشم و هم چشمی نیز نشأت می گیرد - چنان انسان را سرمست می کند که گاه برای مسائل انسانی و اخلاقی ارزش قائل نمی شود، از این رو می توان یکی از خطرناک ترین مصادیق اسراف را افراط در رفاه طلبی و تجمل گرایی نام برد که در قرآن و روایات نیز نسبت به آن هشدار داده شده است:
و ما در هیچ دیاری هشداردهنده ای نفرستادیم مگر آن که افراد خوش گذران آنان گفتند: حتماً ما به آن چه بدان فرستاده شده اید کافریم.۳۵
و همچنین در روایت آمده: «ایاک والتنعم، فان عباد الله لیسوا بالمتنعمین؛ از ناز پروردگی دور باش، که بندگان خداوند نازپرورده نیستند.»
در روایت است که: امام حسن عسکری(ع) فرمودند: «سفارشت می کنم به میانه روی و بازت می دارم از اسراف و زیاده روی چرا که آن از کارهای شیطانی است.۳۶
بنابراین راه نجات و پیش رفت، در داشتن اعتدال است و این روش باعث ثبات و موفقیت می شود و عدم توجه به آن، جامعه را به سوی مصرف گرایی سوق داده، موجب خلل در اقتصاد می گردد.
۷. توصیه به استقلال اقتصادی
در اقتصاد اسلامی، سعی در حفظ حاکمیت سیاسی اسلام در روابط با بیگانگان است، زیرا در روابط خارجی، مناسبات اقتصادی و سیاسی بسیار به هم پیوسته اند، به این سبب یکی از اهداف اقتصاد اسلامی، حفظ حاکمیت سیاسی اسلام است.
در روایتی از پیامبر اکرم(ص) آمده است: «اسلام برتر است و چیزی بر آن برتری ندارد.»۳۷ بنابراین در مناسبات سیاسی نیز باید برتری اسلام و مسلمین مراعات گردد.
قرآن کریم می فرماید:
برای مقابله با دشمنان تا آن جا که می توانید نیرو و اسب های بسته و آماده فراهم کنید تا به این وسیله دشمن خدا و دشمن خویش را بترسانید...۳۸
سیاق آیه نشان می دهد که درباره ی جنگ است و طبعاً مهم ترین نیرو برای مقابله با دشمن، نیروی نظامی است. اما کلمه ی «من قوه» هر نیرویی را شامل می شود و نیروی اقتصادی نیز برای رویارویی با دشمن از اهمیت برخوردار است.
همچنین قرآن کریم می فرماید: «خداوند برای کافران بر مؤمنان راه تسلطی قرار نداده است.»۳۹
غالب فقهای بزرگ اسلام، برای نفی هر گونه سلطه ی کافران بر مسلمانان به این آیه استناد کرده و مفاد آن را حکم دانسته اند نه اخبار. یعنی، مسلمانان می باید کاری کنند که کفار بر آنان مسلط نشوند و هر عملی که منتهی به سلطه ی کفار شود نامشروع است. از جمله راه های سلطه ی کفار بر مؤمنین سلطه ی اقتصادی است.
مطابق مستفاد این آیه، مؤمنان وظیفه دارند تلاش کنند و خود را از وابستگی ها - از جمله وابستگی اقتصادی - رهایی دهند.
کلام آخر
باید دانست که لازم و ضروری است که اقتصاد اسلامی به عنوان یک الگوی صحیح و جامع و تمام عیار - که متأسفانه در جامعه کم رنگ گردیده - با همه ی ابعاد و زوایای آن شناخته و پیاده گردد تا بتوان نقص و کاستی های جامعه را شناسایی کرد و در جهت رفع آن گام برداشت؛ و این امر میسر نمی گردد مگر با گره زدن اقتصاد جامعه با مبانی دینی و اسلامی که در قرآن و روایات مورد اشاره قرار گرفته است.
منابع:
۱. قرآن، ترجمه ی مکارم شیرازی
۲. ترجمه ی نهج البلاغه، محمد دشتی، انتشارات مجتبی
۳. اصفهانی، راغب، مفردات الفاظ قرآن، تحقیق صفوان، عدنان داوودی، بیروت انتشارات دارالاسلامیه ۱۹۹۲م.
۴. شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۲، ج۶، تهران، انتشارات مکتب الاسلامیه، تصحیح ربانی شیرازی، ۱۳۸۴ هـ. ق
۵. علامه طباطبائی، تفسیر المیزان، ترجمه ی محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۸۴
۶. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۹۳ و ج۷۷ و ج۱۰۳ و ج۱۰۴، تهران، انتشارات مکتب الاسلامیه، ۱۳۶۶
۷. مجلسی، محمدباقر، روضه المتقّین، ج۷، بی نا، بی تا
۸. پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه، اصفهان، انتشارات خاتم الانبیا، چ۴، ۱۳۸۵
۹. آمدی، عبد الواحد، غرر الحکم و درر الکلم، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۶۶
۱۰.کلینی، کافی، ج۵ و۲، تهران، دار الکتب اسلامیه، ۱۳۶۵
۱۱.محدث نوری(طبرسی)، مستدرک الوسائل، ج۱۳، مؤسسه ی آل البیت، قم، ۱۴۰۸ ه.ق
۱۲. فیض کاشانی، ملا محسن، محجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ج۲ و ۳، تهران، مکتبه الصدوق، ۱۳۴۰۲
۱۳. شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه،ج۴، انتشارات جامعه مدرسین قم،۱۴۱۳ ه.ق
۱۴. نعمان بن محمد تمیمی مغربی، دعائم الاسلام، ج۲، دار المعارف مصر، ۱۳۸۵ ه.ق
۱۵. حسن بن شعبه حرانی، تحف العقول، انتشارات جامعه ی مدرسین قم، ۱۴۰۴
۱۶. عباس قمی، سفینه البحار، مؤسسه ی الوفا، بیروت، بی تا
۱۷.تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ج ۲۶، دار الکتب اسلامیه، تهران، ۱۳۷۴ ۱۸
۱۸. محسن قرائتی، تفسیر نور، ج۱، مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن، تهران، ۱۳۸۳
۱۹. عروسی حویزی عبد علی بن جمله، تفسیر نور الثقلین، ج۵، انتشارات اسماعیلیان، قم، ۱۴۱۵ ه.ق
۲۰.تاج الدین شعیری، جامع الاخبار، انتشارات رضی، قم، ۱۳۶۳
۲۱. محمد آراسته خو، فرهنگ اصطلاحات علمی و اجتماعی، تهران، انتشارات چاپخش۱۳۸۱
۲۲.جولیوس گولد، ل. کولب ویلیام، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه ی مصطفی ازکیا و دیگران، تهران، مازیار، ۱۳۷۶
۲۳. نوربخش گلپایگانی، سیدمرتضی، واژگان علوم اجتماعی، تهران، نشر مؤسسه انتشارات بهینه، ۱۳۸۰
۲۴.مکارم شیرازی و همکاران، خمس پشتوانه ی استقلال بیت المال، انتشارات مدرسه الإمام علی بن ابی طالب(علیه السلام)، چاپ چهارم، ۱۳۷۹
۲۵.سید محسن حائری، اندیشه های اقتصادی در نهج البلاغه، ترجمه ی عبد العلی آل بویه لنگرودی
۲۶.حسن نظری، مقاله ی کار، اشتغال و تولید، سایت حوزه. نت
۲۷. نراقی، معراج السعاده، انتشارات کامکار، قم، ۱۳۸۴
۲۸.حسام الدین الهندی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ضبط حسن رزوق، بیروت مکتبه التراث الاسلامی، ۱۳۸۹ه. ق
۲۹.ابی عبدالله محمد بن احمد الانصاری القرطبی، تفسیر قرطبی(الجامع الاحکام القرآن)، ج۳، بیروت دارالاحیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ه. ق ۳۰
۳۰. محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ترجمه ی حمیدرضا شیخی، قم، دار الحدیث، چ۳، ۱۳۸۱
۳۱. احیاء العلوم، ج۲
۳۲. تفسیرصافی
۳۳. تفسیر فرقان
پی نوشت ها
۱. یا ایها الذین آمنوا انّ کثیراً من الاحبار و الرّهبان لیأکلون اموال الناس بالباطل و یصدون عن سبیل الله و الّذین یکنزون الذّهب و الفضّه و لا ینفقونها فی سبیل الله فبشّرهم بعذاب الیم. توبه، آیه ی۳۴.
۲. انّما اعطاکم الله هذه الفضول من الاموال لتوجّهوها حیث وجّهها الله تعالی و لم تعطلوها لتکنزوه، تفسیرصافی.
۳. غرر الحکم، ص۱۵.
۴. غرر الحکم، ص۲۱.
۵. دعائم الاسلام، ج ۲، ص۳۶.
۶. وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص۳۱۵ – ۳۱۴.
۷. یا ایها الذین آمنوا انّ کثیراً من الاحبار و الرّهبان لیأکلون اموال النّاس بالباطل و یصدّون عن سبیل الله و الذین یکنزون الذّهب و الفضّه و لا ینفقونها فی سبیل الله فبشّرهم بعذاب الیم. توبه، آیه ی ۳۴.
۸. اعلموا انّما الحیاه الدنیا لعب و لهو و زینه و تفاخر بینکم و تکاثر فی الاموال و الاولاد کمثل غیث اعجب الکفّار نباته ثمّ یهیج فتراه مصفرّاً ثم یکون حطاماً و فی الاخره عذاب شدید و مغفره من الله و رضوان و ما الحیاه الدنیا الا متاع الغرور. حدید، آیه ی۲۰.
۹. تفسیر نمونه، ج ۲۶، ص۲۵۰.
۱۰. اوفوا الکیل و لا تکونوا من المخسرین و زنوا بالقسطاس المستقیم و لا تبخسوا الناس اشیاءهم و لا تعثوا فی الارض مفسدین. شعراء، آیه ی۱۸۱- ۱۸۳.
۱۱. و اذا کالوهم او وزنوهم یخسرون الا یظنّ اولئک انّهم مبعوثون لیوم عظیم یوم یقوم النّاس لرّب العالمین کلا انّ کتاب الفجّار لفی سجّین و ما ادرئک ما سجّین کتاب مرقوم ویل یومئذ للمکذّبین و. ... مطففین، آیه ی ۱ – ۱۰.
۱۲. فویل للذین کفروا من مشهد یوم عظیم، تفسیر نور الثقلین، ج۵، ص۵۲۷.
۱۳. کافی، ج۵، باب آداب التجاره، حدیث۱.
۱۴. قدموا الاستخاره و تبرکوا بالسهوله، و اقتربوا من المبتاعین و تزینوا بالحلم، و تناهوا عن الیمین و جانبوا الکذب، و تجافوا عن الظلم و انصفوا المظلومین و لا تقربوا الربا و اوفوا الکیل و المیزان و لا تبخسوا الناس اشیائهم و لا تعثوا فی الارض مفسدین، کافی، باب آداب التجاره، حدیث۳ (با کمی اختصار).
۱۵. وسائل الشیعه، ابواب التجاره، باب۷، ج۱۲، ص۲۹۰.
۱۶. سفینه البحار، ج۲، ص۳۱۸.
۱۷. کافی، ج۵، ص۳۸۰.
۱۸. مکارم شیرازی و همکاران، خمس پشتوانه ی استقلال بیت المال، ص۸، انتشارات مدرسه الإمام علی بن ابی طالب(ع) چاپ چهارم، ۱۳۷۹.
۱۹. و الذین فی اموالهم حقّ معلوم للسائل و المحروم، معارج، آیه ی ۲۴ و ۲۵.
۲۰. نراقی، معراج السعاده.
۲۱. انّما الصدقات للفقراء و المساکین و العالمین علیها و المؤلّفه قلوبهم و فی الرّقاب و الغارمین و فی سبیل الله فریضه من الله و الله علیم حکیم. توبه، آیه ی۶۰.
۲۲. و لا تطرد الذین یدعون ربّهم بالغذاوه و العشیّ یریدون وجهه ما علیک من حسابهم من شیء و ما من حسابک علیهم من شیء فتطردهم فتکون من الظالمین، انعام، آیه ی۵۲.
۲۳. امرت أن آخذ الصّدقه من أغنیائکم و أردها الی فقرائکم، تفسیر قرطبی، ج۳، ص۳۳۷.
۲۴. انّ الله فرض علی اغنیاء المسلمین فی اموالهم القدر الذی یسع فقرائهم الا انّ الله یحاسبهم حساباً شدیداً و یعذّبهم عذاباً الیما، تفسیر فرقان.
۲۵. محجه البیضاء، ج۲، ص۶۶.
۲۶. بحار الانوار، ج ۹۶، ص۱۶، ح۳۷.
۲۷. وسائل الشیعه، ج ۶، ص۱۸، ح۳.
۲۸. وسائل الشیعه، ج۶، ص۴.
۲۹. جامع الاخبار، باب۲، فصل۶.
۳۰. مضمون،کافی، ج۲، ص۱۳۹، ح۹.
۳۱. والذین اذا انفقوا لم یسرفوا و لم یقتروا و کان بین ذلک قواماً. فرقان، آیه ی۶۷.
۳۲. مضمون، کافی، ج۴، ص۵۲، ح۴ و غرر الحکم، ح۵۱۵ و ح۳۳۵.
۳۳. مضمون، غرر الحکم، ح۵۵۲۹.
۳۴. مضمون،کافی، ج۱، ص۱۸، ح۱۲و تحف العقول، ص۴۰۳.
۳۵. و ما ارسلنا فی قریه من نذیر الا قال مترفوها انّا ارسلتم به کافرون و قالوا نحن اکثر اموالاً و اولاداً و ما نحن بمعذّبین. سبا، آیه ی ۳۴ و ۳۵.
۳۶. قال العسکری علیه السلام علیک بالاقتصاد و ایاک و الاسراف فانه من فعل الشیطنه، غرر الحکم، ح۵۱۸۸.
۳۷. الاسلام یعلوا و لا یعلی علیه، تذکره الفقها، ج۱، ص۴۴۶.
۳۸. و اعدّوا لهم ما استطعتم من قوّه و من رباط الخیل ترهبون به عدوّ الله و عدوّکم و آخرین من دونهم لا تعلمونهم الله یعلمهم و ما تنفقوا من شیء فی سبیل الله یوفّ الیکم و انتم لا تظلمون، انفال، آیه ی۶۰.
۳۹. و لن یجعل الله للکافرین علی المؤمنین سبیلا، نساء، آیه ی۱۴۱.
منبع: پایگاه اطلاع رسانی حوزه
