چکیده

یکی از اهداف بلند قرآن کریم ایجاد زندگی نیکو یا جامعه آرمانی بوده است. البتّه اصطلاح مدینه فاضله یا جامعه آرمانی در قرآن یا متون روایی وجود ندارد، بلکه ریشه در تعالیم انبیا دارد و مجموعه آیات و روایاتی که درباره اهداف و کیفیّت زندگی مطلوب بشری سخن می گوید، ما را به این سمت و سو هدایت می کند. از نظر قرآن کریم و روایات معصومین(ع) نه تنها دست یافتن به جامعه آرمانی امکان پذیر است، بلکه هدف بعثت انبیا همین بوده است. پرسش اصلی ما در این پژوهش این است که از منظر قرآن کریم جامعه آرمانی چه ویژگی هایی دارد؟ قرآن و عترت دو یادگار بی نظیر پیامبر اکرم (ص) است. بدیهی است بدون آموزه های پیامبر اکرم(ع) و عترت پاک آن حضرت امکان تبیین و تفسیر قرآن وجود ندارد. امامان معصوم(ع) وارثان انبیای بزرگ الهی هم در حکمت نظری و هم در حکمت عملی. این آرزوی دیرینه بشر یعنی جامعه مطلوب قرآنی را ترسیم کرده اند. در حدّ مجال این مقاله، به ویژگی های مستخرج از آموزه های قرآن درباره جامعه آرمانی پرداخته خواهد شد. متفکّران اسلامی در کُتُب اخلاقی به بحث های کلّی و تا حدّی دسته بندی موضوعات یا بحث هایی پیرامون آزادی، حقوق بشر، منزلت عقل، ارزش علم و ... پرداخته اند، امّا تمرکز این مقاله بر تحلیل ابعاد یک موضوع خاصّ و مورد نیاز ضروری بشر معاصر و آینده، یعنی «جامعه آرمانی از منظر قرآن» استوار است. مهم ترین ویژگی های به دست آمده از آموزه های قرآن و عترت در این باره عبارتند از: عقل گرایی، برپایی عدل، حاکمیّت امام، احسان، گسترش دانش، شکوفایی اقتصادی.

مقدّمه

قرآن کریم به دلیل هدایتگری به استوارترین راه و عترت طاهرین(ع) به دلیل نصب پروردگار و وابستگی علم ایشان به علم الهی، راهنمای بشر در حکمت نظری و حکمت عملی  هستند. التزام به آموزه های وحیانی قرآن و عترت چون ناظر به فطرت انسانی نیز هست، نه تنها به دلیل تعبّد، بلکه به دلیل عقل، تضمین کننده سعادت دنیا و آخرت است. تجربه بشری نشان داده است که التزام به فرهنگی که اولیای دین(ع) معصومانه دریافت، ابلاغ و اجرا کرده اند، چیزی جز خیر و سعادت انسان به ارمغان نیاورده است. امّا آنچه که در این رهگذر لازم و ضروری است، اوّلاً شناخت دقیق ابعاد آن آموزه های فاخر و ارجمند است و ثانیاً التزام عملی در پیاده کردن اهداف و برنامه هایی که آورده اند.

تحلیل آموزه های قرآن و عترت نیاز به دقّت و موشکافی بیشتری برای پاسخ به نیازهای روز بشری دارد. لذا در چارچوب نظری مکتب شیعه اثنا عشری به تحلیل این مقوله می پردازیم. این مقاله در صدد تحلیل ویژگی هایی است که با استفاده از قرآن، گفتار و رفتار پیامبر، امامان اهل بیت(ع) ابعاد جامعه آرمانی را تحلیل نماید. لذا با مراجعه مسأله محورانه به منابع دینی (قرآن و روایات معتبر) در چارچوب آموزه های قرآن و عترت(ع) در پی کشف و تحلیل ابعاد مسأله بوده، برای نیل به این هدف، داده های لازم از منابع کتابخانه ای گردآوری شده، مورد تجزیه و تحلیل قرار خواهد گرفت. روش تحقیق به شیوه تحلیلی ـ توصیفی و شیوه گردآوری اطّلاعات به روش کتابخانه ای اسنادی است و در ابتدا به بیان مفاهیم پرداخته خواهد شد.

جامعه

واژه «جامعه» دارای معانی لغوی و اصطلاحی است. در لغت به معنای گرد آمدن، فراهم آمدن، نزدیکی جسمی به جسم دیگر یا چندین جسم به همدیگر و سازگار کردن است (ر.ک؛ دهخدا، ۱۳۷۷، ج ۱: ۱۰۴۹) «جامعه»، مؤنّث جامع و اسم فاعل از کلمه «جمع» و در لغت به معنای جمع کننده، طوق، غُل، گردآورنده و غُلّی که بر گردن و دست نهند آمده است (ر.ک؛ همان، ج ۵: ۷۳۹۸). در زبان عربی واژه «مجتمع» و در زبان فارسی «جامعه (society)» به کار می رود و به معنای گروهی از انسان هاست که در سرزمینی ساکن اَند و حکومتی واحد دارند (تاریخ تفکّر اجتماعی در اسلام، ۱۳۸۷: ۳۴).

برخی چون خواجه نصیرالدّین طوسی معتقدند که واژه انسان از ریشه «اُنس» است، یعنی خصلت طبیعی او زندگی با همنوعان است و ریشه تمدّن، مدینه است، به این معنا که زندگی اجتماعی جز از طریق تعاون امکان پذیر نیست (شریف، ۱۳۶۲: ۸۹۴ و طوسی، ۱۳۷۴: ۱۴۰). او ناچار است که در جامعه برای رفع نیازهای خویش با همنوع خود زندگی کند. البتّه این نگاه، طبیعی بودن حیات اجتماعی انسان را نیز تأیید می کند.

به تعبیر استاد مصباح یزدی، مدینه با این تعریفِ جامعه کاملاً منطبق است: «جامعه واحد، مجموعه ای است از انسان ها که با هم زندگی می کنند، کارهایشان مستقل و مجزّا از هم نیست، بلکه تحت یک نظام تقسیم کار با هم مرتبط است و آنچه از کار جمعی شان حاصل می آید، در میان همه  آنان توزیع می شود» (مصباح یزدی، ۱۳۶۸: ۸۹). بهترین تعریفی که برای جامعه می توان استنباط کرد، این است که: جامعه به اجتماع انسان ها گفته می شود که بر پایه هدف و قانون مشترکی زندگی می کنند.

جامعه آرمانی

آرمان شهر (utopia) برای نخستین بار توسّط توماس مور در سال ۱۵۱۶ میلادی در کتابی به همان عنوان به کار گرفته شد (ر.ک؛ مور، ۱۳۸۸: ۷). پیشتر مفهوم های مشابهی از این واژه در آرای فلاسفه یونان باستان (همچون افلاطون و ارسطو) عرضه شده بود و در فلسفه اسلامی از آن به عنوان «مدینه فاضله» یاد شده است. اصل واژه utopia یونانی است و معنی آن «جایی که وجود ندارد» یا «ناکجاآباد» می باشد. اتوپیا Utopia واژه ای است مرکّب از OU (او) یونانی به  معنای «نفی» و کلمه TOPOS (توپوس) به معنای «مکان». بنابراین، از لحاظ لغوی به  معنای «لامکان» می باشد.

آرمان شهر نمادی از یک واقعیّت آرمانی و بدون کاستی است که متضمّن سعادت و خوشبختی مردم باشد. همچنین می تواند نمایانگر حقیقتی دست نیافتنی باشد. گاه به صورت اساطیر و عصر زرّین و حماسه های بشری جلوه گر شده است و گاه در محک آرمان های نظام حاکم از افلاطون، ارسطو و فارابی گرفته تا رابرت اوئن(Robert Owen)، شارل فوریه (Charles Fourier)، اتین کابه (Etienne Cabet) و ... همگی کوشیده اند به توصیف آرمانشهر مطلوب خود بپردازند.

آیهالله معرفت (ره) می فرمایند: «در این جامعه، هدف، رشد و تکامل نوع انسانی است تا افراد هر چه بهتر زندگی کنند، به نحو احسن به حقوق حقّه و طبیعی خود دست یابند و از مواهب طبیعت که خداوند در اختیار بشر گذارده، به گونه شایسته و بایسته بهرمند گردند» (معرفت، ۱۳۷۸: ۱۲). ایشان با استناد به آیه ۱۳ از سوره مبارکه حجرات می فرمایند: «در چنین جامعه ای انسان به دلیل انسان بودن مورد احترام قرار می گیرد و هرگز عوامل محیطی و شرایط زیستی ... یا گرایش های خاص که باعث عقیده ها و باورهای گوناگون می گردد، یا نسب و حسب، سبب تبعیض از برخورداری از حقوق انسانی و مواهب طبیعی و الهی و ... نمی گردد» (همان). ایشان «تقوی» را به معنای تحفّظ و تعهّد گرفته، معتقدند هر انسانی باید این تعهّد را در خود احساس کند و در مقابل بهره مندی از مواهب الهی و دستاوردهای دیگران، خود نیز بهره بدهد. همچنین ایشان با اشاره به آیه «...هُوَ أَنشَأَکُم مِّنَ الأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَکُمْ فِیهَا...» (هود/ ۶۱) می گویند: «آباد ساختن زمین بدون روح همزیستی، نوع دوستی، ایثار و ... میسّر نیست. همین است معنای خلافت در زمین و مسخّر بودن کائنات برای انسان و پذیرا شدن امانت و ودایع الهی تا مشمول «وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ...» (الإسراء/ ۷۰) قرار گیرد» (همان/ ۱۳).

قرآن کریم با تعبیر «حیات طیّبه» عامل به وجود آورنده آن را ایمان و عمل صالح می داند. در آن صورت است که خداوند حیات حقیقی را نصیب انسان می کند: « مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاة طَیِّبَة...: هر کس کار شایسته‏اى انجام دهد، خواه مرد باشد یا زن، در حالى که مؤمن است، او را به حیاتى پاک زنده مى‏داریم...» (النّحل/ ۹۷)

آموزه های قرآن و عترت ناظر به رشد و تعالی بشر در همه ابعاد برای نیل به هدف آفرینش انسان است. بنابراین، هرگاه سخن از شکوفایی عقل، بسط معنویّت، قسط و عدل، احسان و ... می شود، ناظر به جامعه آرمانی است.

جمع بندی مفهوم جامعه آرمانی

۱. جامعه آرمانی جامعه ای است، تحت ولایت الهی که هدف آن رشد معنوی و مادّی بشر است و دائماً در حال رشد و شکوفایی است۱. کرامت انسان ها در آن رعایت می شود، مردم به ولایت الهی و اطاعت از فرامین او تن می دهند و عدالت و تقوای الهی را در تمام شؤون آن به پا می دارند.

۲. آرمانشهر امری دست نیافتنی و در زمره آرزوها تلقّی نمی شود، بلکه جامعه ای است که تعالیم قرآن و عترت و سیره عملی اهل بیت(ع) که متّصل به سرچشمه آفرینش انسان و جهان است، خصوصیّات آن جامعه آرمانی را برای بشر تبیین کرده اند و هرگاه بشر پایبند به اصول و ارزش های آن بوده، طعم شیرین آن را درک کرده است.

۳ـ در جامعه آرمانی از همه مواهب و نعمت های الهی به درستی و برای رشد فضائل و کمال نهایی بشر استفاده می شود

بنابراین، آنچه که جامعه آرمانی را با استفاده از آموزه های قرآن و عترت(ع) به وجود می آورد، در چند بُعد می توان خلاصه کرد:

۱. عقل گرایی.

۲.برپایی عدل.

۳. حاکمیّت امام.

۴. احسان.

۵. گسترش دانش.

۶.شکوفایی اقتصادی.

به منظور دستیابی به این ابعاد، لازم است در ابتدا به تبیین آنها پرداخت.

۱) عقل گرایی

حکما عقل را به عقل نظری و عقل عملی تقسیم کرده اند. عقل نظری ناظر به هست ها و نیست ها است و عقل عملی ناظر به بایدها و نبایدها. یکی از ویژگی های جامعه آرمانی مورد نظر قرآن، شکوفایی عقل هم در بُعد نظری است و هم در بُعد عملی، هم تعالی اندیشه ها، هم تعالی انگیزه ها و رفتارها، و با باروری اندیشه و انگیزه، عنصر معنویّت نیز شکوفا می گردد.

۱ـ۱) منزلت عقل

عقل محبوب ترین مخلوق و مخاطب خداوند هم در حوزه اندیشه (عقل نظری) و هم در حوزه انگیزه و عمل است۲. در روایت سوم از کتاب عقل و جهل اصول کافی، عقل وسیله پرستش خدا و به دست آوردن بهشت معرّفی شده است۳که از آن به عقل عملی تعبیر می شود. در حدیث چهاردهم آن کتاب، ۷۵ خصوصیّت و اثر آن به نام لشکر عقل بیان شده است. پس عاقل کامل کسی است که آن اثر در او باشد و در برابر اوامر و نواهی خالق و پروردگارش کاملاً مطیع و فرمانبردار.

امام رضا (ع) دوست هر کسی را عقل و دشمنش را جهل می دانند (کلینی، ۱۴۰۷، ج۱: ۱۱). کیفر پاداش مردم در روز جزا به مقدار عقل ایشان است (همان: ۲۳ـ ۲۱). در واقع، عقل، آنچنان انسان را رشد می دهد که عاقل خوابیده از جاهل شب زنده دار برتر دانسته شده است.

۲ـ۱) عقل وسیله انتخاب آگاهانه

یکی از ویژگی های مردم در جامعه آرمانی، شنیدن سخن دیگران و انتخاب آگاهانه و پیروی از بهترین آنهاست. طعم خوشِ به کارگیری و شکوفایی عقل در این مسأله خود را نشان می دهد که انسان ها آزادانه و عاقلانه بشنوند، بیندیشند و انتخاب کنند. قرآن کریم می فرماید: «...فَبَشِّرْ عِبَادِ * الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُوْلَئِکَ الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُوْلَئِکَ هُمْ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ: ... پس بندگان مرا بشارت ده؛ * همان کسانى که سخنان را مى‏شنوند و از نیکوترین آنها پیروى مى‏کنند. آنان کسانى هستند که خدایشان هدایت کرده است، و آنها خردمندانند» (الزّمر/ ۱۸ـ۱۷).

۳ـ۱) عقل وسیله ژرف اندیشی در معارف الهی

آموزه های قرآن و عترت (ع) حاکی از تعقّل و تفکّر در معارف الهی است. نمونه آن را می توان در مناظراتی که درباره توحید از آن حضرت نقل شده، ملاحظه کرد۴. مناظره حضرت (ع) با عمران صابی نشانه ای از عقل گرایی و استفاده از برهان در مسأله توحید است۵.

در تعالیم امام رضا(ع)، یکی از علل وجوب حج، رشد عقلانیّت و تعالی سطح معرفت دینی و ژرف شناسی حقایق وحی دانسته شده است: «از آن جهت حج بر مردمان واجب گشت تا به جانب خدای بزرگ رو آورند ... و در حج برای مردم آگاهی دینی (شناخت دین) حاصل شود و اَخبار امامان(ع) بازگو گردد و به هر ناحیه و کشوری برسد. این، همان است که خداوند فرموده است: باید تنی چند، از هر گروه (به این سوی و آن سوی) کوچ کنند تا دانش دین بیاموزند، آنگاه که نزد مردم خویش بازگشتند، بیم دهند (و آگاه سازند)...»۶.

حسن بن جهم گوید: جمعی از یاران ما خدمت حضرت رضا(ع) سخن از عقل به میان آوردند. امام فرمود: دینداری که عقل ندارد، اعتنایی به او نباشد. گفتم: قربانت گردم. بعضی از مردمی که به امامت قائل اَند، ما نقصی بر آنها نمی بینیم، در صورتی که به اندازه عقل  خود عقل شایسته ندارند. فرمود: «ایشان مورد خطاب خدا نیستند (؛ زیرا خدا عاقل را امر و نهی می کند و به اندازه عقل ایشان پاداش و کیفر می دهد). خداوند عقل را آفرید، به او فرمود: پیش آی ،پیش آمد، برگرد، برگشت. فرمود به عزّت و جلالم سوگند، بهتر و محبوب تر از تو چیزی نیافریدم. بازخواست و بخششم متوجّه تو است» (کلینی، ۱۴۰۷ق.، ج۱: ۲۷).

۴ـ۱) نقش آموزه های قرآن و عترت(ع) در شکوفایی عقل

تأکید جدّی قرآن بر تعقّل با واژه هایی همچون «لَعَلَّکُم تَعقِلُون»، «لَعَلَّکُم تَتَفَکَّرُون»، «لَعَلَّکُم تَذَکَّرُون»، «لَعَلَّهُم یَفقَهُون»، «لَعَلَّهُم یَذَّکَّرُون»، «لَعَلَّهُم یَتَفَکَّرُون»، «أَفَلاَ تَعقِلُون»، «أَفَلاَ یَتَدَبَّرُون»، «أَفَلاَ تَتَذَکَّرُون»، «أَفَلاَ تَتَفَکَّرُون» و «أَفَلاَ تَذکُرُون» عامل جدّی در دعوت انسان ها به اندیشیدن و تعقّل به شمار می رود. انبیا و اولیای الهی خود عاقل ترین افراد بشر بودند و همواره تلاششان برای برانگیختن و شکوفایی عقول مردم بوده است. پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «در منزل بودن عاقل، از مسافرت جاهل (به سوی حجّ و جهاد) بهتر است و خداوند پیغمبر و رسول را جز برای تکمیل عقل مردم، مبعوث نساخت (تا عقل او را کامل نکند، او را مبعوث نمی سازد). عقل او برتر از عقول تمام امّت او می باشد. (همان: ۱۳). امتیاز لقمان، اگرچه از انبیای الهی نبود، به سبب فزونی عقل و حکمت او بود. امامان به عنوان اوصیای پیامبر اکرم(ص)، معدن علم، مهبط وحی و مرکز رفت و آمد فرشتگان الهی  هستند و ادامه دهنده وظایف و مسؤولیّت های انسان ساز پیامبر(ص) در شکوفایی عقول بشر.

امام موسی بن جعفر (علیهما السّلام) به هشام بن حکم می فرمایند: «ای هشام! خدا بر مردم دو حجّت دارد: حجّت آشکار و حجّت پنهان. حجّت آشکار، رسولان و پیغمبران و امامان(ع) هستند و حجّت پنهان، عقل مردم است» (همان: ۱۹)۷.

انبیاء و اولیای الهی که همگی یک راه و یک هدف را دنبال می کنند۸، وهمواره مؤیّد یکدیگرند و برای شکوفایی عقل ها تلاش می کنند و جامعه را به کوشش در راه خداوند فرامی خوانند. در فرهنگ اسلام، حتّی اگر کسی تیغ و شمشیر در دست می گیرد، همچون چاقوی عمل جرّاحی در دست طبیب است و بر اساس تعالیم الهی تلاش می کند تا مادّه فساد را بَرکَنَد.

۲. برپایی عدل

عدالت به عنوان نقطه عزیمت اعتلای اخلاقی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی، مقدّم بر همه آنها است، چرا که خداوند، هستی را بر اساس حقّ و عدل بنا نهاده است۹ و به تعبیر امیرالمؤمنین (ع) عدل مایه حیات بشر است۱۰و اصلاح امور مردم جز با عدل امکان پذیر نیست۱۱.

عدالت، در اسلام از چنان اهمیّت ویژه ای برخوردار است که در زمره اهداف بعثت انبیا قرار دارد و از دیرباز انسان های فرهیخته و آزاده شیفته عدالت بوده اند و تشنه اجرای آن. لیکن سخن در آن است که عدالت چیست؟ عدالت، در لغت به معنای برابری، استقامت و راست کردن کژی و اعوجاج، انصاف، حدّ وسط میان امور و مفهومی است در مقابل ظلم و جور (ر.ک؛ راغب اصفهانی، ۱۴۱۶ق.: ۳۳۶).

در تعاریف مختلف، عدل همواره با دو مفهوم ارتباطی تنگاتنگ دارد: استحقاق و مساوات. این دو مفهوم می توانند در قوام بخشیدن به معنای عدالت ـ در تعاریف مختلف ـ نقش کلیدی ایفا نمایند.

در طیف وسیعی از کاربردها در نصوص، مفهوم عدالت در ارتباط وثیق و مستقیم با مفهوم حقّ و به تبع آن، با مفهوم استحقاق قرار گرفته است. از موارد این پیوستگی می توان به حدیث مشهوری از زبان پیامبر اکرم(ص) اشاره کرد که در آن «إِعطَاءُ کُلِّ ذِی حَقِّ حَقُّهُ»۱۲به عنوان ارزش کلّی و دستور عمل مسلمانان دانسته شده است و باید توجه داشت عین همین تعبیر در تعاریف مختلف از عدالت دیده می شود. صورت دیگری از تعریف عدالت، عبارت است از قرار دادن امور در مواضع خود، به مثابه حدیثی از زبان امام امیرالمؤمنین(ع) (سیّد رضی، ۱۴۱۴ق.: ح ۴۳۷).

عدالت، به طور کلّی، یک نظام تعاملی است که در کنار آن، مفهومی به عنوان مسؤولیّت مشترک شکل می گیرد۱۳. چنین مسؤولیّت مشترکی که به تحقّق عدالت می انجامد، جز با همدلی و اطاعت افراد از ولیّ خدا معنا نمی یابد. این مسئولیّت مشترک امری است که به طور مستقیم یا غیر مستقیم در نصوص اسلامی قابل پیگیری است. یکی از مهم ترین اشارات به این امر در آیه زیر دیده می شود: «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ...: ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم و با آنها کتاب (آسمانى) و میزان (شناسایى حقّ از باطل و قوانین عادلانه) نازل کردیم تا مردم قیام به عدالت کنند...» (الحدید/ ۲۵).

آنچه در این آیه مورد استشهاد است، تکیه قرآن کریم بر این است که فاعل قیام بر قسط، مردم  هستند و تمامی تمهیدات، از فرستادن پیامبران و نازل کردن کُتُب، برای آن است تا مردم خود به بر پا داشتن قسط برخیزند. امام رضا(ع) می فرمایند: «اِستِعمَالُ العَدلِ وَ الإِحسَانِ مُؤذِنٌ بِدَوَامِ النِّعمَه: عدالت ورزی و نیکوکاری، عامل پایداری نعمت هاست» (صدوق، ۱۳۷۸، ج ۲: ۲۴). این فرمایش حضرت(ع) مستفاد از آیه شریفه «إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ» (النّحل/ ۹۰) است. کسی که به عدالت رفتار کند، حقّ هر ذی حقّی را ادا کرده است. پس هرگاه چنین شد، آنچنان که شکر نعمت سبب فزونی آن می گردد، رفتار عادلانه هم موجب دوام نعمت می شود. البتّه امر به احسان در قرآن و فرمایش حضرت(ع) فراتر از اجرای عدالت است که خود بحث جداگانه ای را  طلب می کند.

مهم ترین ابعاد عدالت در جامعه آرمانی عبارتند از : عدالت اقتصادی، عدالت فرهنگی، عدالت اجتماعی، عدالت در داوری.

۳.حاکمیّت امام

امامت به نصب الهی، از حضرت ابراهیم(ع) آغاز و به فرزندان برگزیده اش تا امیرالمؤمنین(ع) و حضرت مهدی(عج) استمرار یافته است. امام بِمَا هُوَ امام، امتیازات و ویژگی های منحصر به فردی دارد که بقیّه مردم، حتّی دانشمندان و نخبگان بشری، از آن بی بهره اند و همین اختصاصات است که او را از همگان ممتاز می کند. لذا جامعه آرمانی منحصراً با حضور و حاکمیّت او و تبعیّت محض مردم از او محقّق می گردد. مهم ترین امتیازات و ویژگی های امام در ارتباط با جامعه آرمانی عبارتند از:

۱. نصب الهی

۲. عصمت.

۳. وابستگی به علم الهی.

۴. ولایت.

۵. هدایت علمی.

۶. هدایت به امر.

۷. سیاست و حکومت.

۸. هدایت دینی و دفاع از دین باوران.

۹. پدری دلسوز و مهربان.

۱۰. اصلاح جهانی.

چون هدف از نزول قرآن و امامت ائمّه(ع) هدایت بشر و ساختن دنیا و آخرت آباد برای مردمان است، فعل و قول و تقریر امامان، معصومانه و وابسته به علم الهی است. بنابراین، سنّت و سیرت آن امام معصوم(ع) نیز تحقّق بخش جامعه آرمانی است. آموزه های قرآن و عترت، ناظر به رشد و تعالی معنوی و مادّی انسان هاست. امامان(ع) بر اساس نصوص روایی معتبر ساسه العباد، ارکان البلاد و امناء الرّحمان هستند. مردم بر اساس باور به اصول توحید، نبوّت و امامت، و نصوص قرآن و عترت می توانند با اعتماد و اعتقاد کامل به آموزه ها و تعالیم قرآن و عترت(ع) به ساختن جامعه ای آرمانی که تضمین کننده آبادانی دنیا و آخرت آنان باشد، مطمئنّ و امیدوار باشند. امام علی بن موسی الرّضا(ع) درباره امامت می فرمایند: «امامت، جلیل القدرتر، عظیم الشّأن تر، والاتر، منیع تر و عمیق تر از آن است که مردم با عقول خود آن را درک کنند یا با آراء و عقائد خویش آن را بفهمند یا بتوانند با انتخاب خود امامی برگزینند. امامت چیزی است که خداوند بعد از نبوّت و خُلّت (مقام خلیل اللّهی) در مقام سوم، ابراهیم خلیل (ع) را بدان اختصاص داده، به آن فضیلت مشرّف فرمود، و نام او را بلندآوازه کرد. خداوند می فرماید: «...إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَامًا: ...من تو را امام و پیشواى مردم قرار دادم...» (البقره/ ۱۲۴)... و امامت به همین ترتیب در نسل او باقی بود و یکی بعد از دیگری نسل به نسل آن را به ارث می بردند تا اینکه پیامبر اسلام (ص) وارث آن گردید» (کلینی، ۱۴۰۷ق.، ج۱: ۱۹۸). امام رضا(ع) جایگاه امامت را خلافت الهی و جانشینی از پیامبراکرم(ص) می دانند. «إِنَّ الْإِمَامَه هِیَ مَنْزِلَه الْأَنْبِیَاءِ وَ إِرْثُ الْأَوْصِیَاءِ إِنَّ الْإِمَامَه خِلَافَه اللَّهِ وَ خِلَافَه الرَّسُولِ (ص) وَ مَقَامُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (ع) وَ مِیرَاثُ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ (ع) إِنَّ الْإِمَامَه زِمَامُ الدِّینِ وَ نِظَامُ الْمُسْلِمِینَ وَ صَلَاحُ الدُّنْیَا وَ عِزُّ الْمُؤْمِنِینَ» (همان: ۲۰۰).

این مقام همان است که به نصب الهی به امیرالمومنین(ع) داده شده بود. همان گونه که پیامبر اکرم(ص) خلیفه و ولیّ خدا در زمین و اَولی به تصرّف است، هر امامی چون امام رضا(ع) چنین جایگاهی را داراست و حاکمیت امام(ع)، باعث استواری زمام دین، نظم مسلمین، صلاح دنیا و عزّت مؤمنین است. عزّت به معنای توانایی، و در مقابل آن، ذلّت است. راغب در مفردات می گوید: «عزّت حالتی است که از مغلوب بودن انسان مانع می شود» (راغب اصفهانی، ۱۴۱۶ق.، ج۱: ۵۶۳). عزّتمندی مسلمین در پرتو حاکمیّت امام به معنای شکست ناپذیری و دوری از هرگونه سُستی و ناتوانی است. حاکمیّت امام(ع) و التزام قلبی و عملی به فرامین او باعث نظم، سربلندی، اقتدار و پیروزی در همه عرصه های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، نظامی و ... است. در واقع، امام جامعه را از تشتّت به وحدت، همبستگی، صفا و صمیمیّت دعوت می کند.

عملکرد امامان(ع) نشان داده است که همواره شخصیّت های علمی و دینی جهان را مجذوب خود ساخته اند و به تسلیم در برابر خود که رهبران الهی اَند، واداشته اند (ر.ک؛ پاکتچی، ۱۳۹۲: ۲۰۳). اوضاع سیاسی، اجتماعی زمان امامان معصوم(ع) و برخوردهای حکیمانه و معصومانه آنان(ع) که ناشی از ارتباط وحیانی و وابستگی به علم الهی آن حضرات بود، نشان داد که امام باعث وحدت و انسجام مسلمین، حفظ اصل دین و بسط و نشر معارف الهی و تأثیرگذاری بر تاریخ و زندگی بشریّت است.

۴. احسان

احسان به معنای رساندن نفع نیکو و شایسته ستایش به دیگری است (طوسی، بی تا، ج ۲: ۱۵۳ و همان، ج ۳: ۱۴)، انجام کاری از سَرِ آگاهی و به شکل شایسته که از روی زیادتی و بخشش مستحقّ پاداش است (ر.ک؛ طبرسی، ۱۳۷۲، ج۱: ۲۴۸)، انجام کار نیک یا رساندن نفع به دیگری با انگیزه خدایی (ر.ک؛ طباطبائی، ۱۳۷۴، ج ۴: ۲۰ و همان، ج ۱۲: ۳۳۲) از این جمله اند.

فرهنگ قرآن و عترت(ع) آکنده از عنصر احسان است. امّا مصادیق احسان متعدّدند که به اختصار به برخی از مهم ترین آنها اشاره می شود: احسان به خَلق، عفو و صفح، صبر، جهاد در راه خدا.

۱ـ۴) احسان به خلق

مهم ترین مصداق آن که تأکیدهای فراوانی در قرآن پس از پرستش خدا و عدم شرک به او بیان شده، احسان به پدر و مادر است: «وَاعْبُدُواْ اللّهَ وَلاَ تُشْرِکُواْ بِهِ شَیْئًا وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا...: و خدا را بپرستید و هیچ ‏چیز را همتاى او قرار ندهید و به پدر و مادر نیکى کنید...» (النّساء/ ۳۶)، «وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَ بَنِی إِسْرَائِیلَ لاَ تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّهَ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَاناً...: و (به یاد آورید) زمانى را که از بنى اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را پرستش نکنید؛ و به پدر و مادر نیکی کنید....» (البقره/۸۳). همچنین از مصادیق احسان به خلق، احسان همسران به یکدیگر است (ر.ک؛ البقره/ ۲۲۹؛ البقره/ ۲۳۶ و النّساء/ ۱۲۸). نیز احسان به همنوعان (خویشان، ایتام، مسکینان و...) : «...وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَاناً وَذِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ... : ... و به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان نیکى کنید...» (البقره/ ۸۳).

امیرالمؤمنین(ع) در عهدنامه مالک اشتر می فرماید: «أَشْعِرْ قَلْبَکَ الرَّحْمَه لِلرَّعِیَّه وَ الْمَحَبَّه لَهُمْ وَ اللُّطْفَ بِالْإِحْسَانِ إِلَیْهِم: ای مالک! قلب خود را نسبت به ملّت خود مملوّ از رحمت، محبّت و لطف کن» (حرّانی، ۱۴۰۴ق.: ۱۲۶).

رهبران الهی شیفته مؤمنین و در اندیشه احوالات مردم هستند، در غم آنان می سوزند و در شادی آنان شادند. امام رضا(ع) می فرماید: «... مَا مِن أَحَدٍ مِن شِیعَتِنَا ... وَ لاَیَغتَمَّ إِلاَّ اغتَمَمنَا لِغمَِهِ، وَ لاَ یُفرَحُ اِلاَّ فَرِحنَا لِفَرِحِهِ ...: فردی از شیعیان ما نیست، مگر آنکه در غم او غمگینیم و در شادی او شادیم ...» (مجلسی، ۱۴۰۳ق.، ج ۶۵ : ۱۶۸).

قلب امام(ع) مملوّ از رحمت بر بندگان است و محبّت و احسان را در جامعه نهادینه می کند. شخصی نزد امام رضا(ع) آمد و به او سلام داد و گفت: من یکی از آنهایی هستم که تو و پدرت را دوست می دارد. من از حج برگشته ام و پول و داراییم را تمام کرده ام و هیچ پولی ندارم تا به منزل برسم. از تو خواهش دارم مرا به وطنم بازگردانی. وقتی به منزلم رسیدم، آنچه را که تو به عنوان صدقه به من داده ای، به فقیری می دهم. امام (ع) به آن مرد فرمود: خدایم به تو خیر دهد. این دویست دینار را بگیر و برای رفع احتیاج خود صرف کن و آن را از طرف من، به عنوان صدقه، به فقیر مده. بعد از رفتن مرد سلیمان جعفری رو به امام کرد و پرسید: شما مقدار زیادی پول به آن مرد بخشیدید، در حالی که صورت خود را پوشاندید؟ امام رضا(ع) در پاسخ به او فرمود: این کار را از این جهت انجام دادم که مبادا آثار حقارت و شرمندگی را به خاطر برآورده شدن حاجت او، در صورت وی ببینم!» (همان، ج ۱۲: ۲۸).

۲ـ۴) عفو و صفح

«عفو» درگذشتن از خطای دیگران و «صفح» زدودن خاطره آن است از دل. قرآن کریم می فرماید: «... فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاصْفَحْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ: ... ولى از آنها درگذر و صرف‏نظر کن که خداوند نیکوکاران را دوست مى‏دارد» (المائده/ ۱۳). فرهنگ قرآن و عترت(ع)، فرهنگ مدارا، عفو و صفح است.

۳ـ۴) صبر

«وَاصْبِرْ فَإِنَّ اللّهَ لاَ یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ: و شکیبایى کن، که خداوند پاداش نیکوکاران را ضایع نخواهد کرد» (هود/ ۱۱۵)؛ «...إِنَّهُ مَن یَتَّقِ وَیِصْبِرْ فَإِنَّ اللّهَ لاَ یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ: ... هر کس تقوا پیشه کند و شکیبایى و استقامت نماید، (سرانجام پیروز مى‏شود؛) چرا که خداوند پاداش نیکوکاران را ضایع نمى‏کند» (یوسف/ ۹۰).

صبر بر مصیبت، صبر بر معصیت و صبر بر طاعت، انواع صبرهایی هستند که در روایات معصومین(ع) بر آنها فارش شده است. امام رضا(ع) صبر را بهای بهشت می دانند: «مَن سَأَلَ اللهَ الجَنَّه وَ لَم یَصبِر عَلَی الشَّدَائِدِ، فَقَد استَهزَأَ بِنَفسِهِ...» (مجلسی، ۱۴۰۳ق.، ج ۷۸: ۳۵۶). فرهنگ قرآن و عترت(ع) فرهنگی است که فرد و جامعه به صبر دعوت و تشویق می فرماید.

۴ـ۴) جهاد

در قرآن کریم و فرهنگ اهل بیت(ع) جهاد در راه خدا و تحمّل سختی ها از مصادیق احسان برشمرده شده است: «مَا کَانَ لِأَهْلِ الْمَدِینَه وَمَنْ حَوْلَهُم مِّنَ الأَعْرَابِ أَن یَتَخَلَّفُواْ عَن رَّسُولِ اللّهِ وَلاَ یَرْغَبُواْ بِأَنفُسِهِمْ عَن نَّفْسِهِ ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ لاَ یُصِیبُهُمْ ظَمَأٌ وَلاَ نَصَبٌ وَلاَ مَخْمَصَه فِی سَبِیلِ اللّهِ وَلاَ یَطَؤُونَ مَوْطِئًا یَغِیظُ الْکُفَّارَ وَلاَ یَنَالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَّیْلاً إِلاَّ کُتِبَ لَهُم بِهِ عَمَلٌ صَالِحٌ إِنَّ اللّهَ لاَ یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ: سزاوار نیست که اهل مدینه و بادیه‏نشینانى که اطراف آنها هستند، از رسول خدا تخلّف جویند و براى حفظ جان خویش از جان او چشم بپوشند. این به خاطر آن است که هیچ تشنگى و خستگى و گرسنگى در راه خدا به آنها نمى‏رسد و هیچ گامى که موجب خشم کافران مى‏شود، برنمى‏دارند و ضربه‏اى از دشمن نمى‏خورند، مگر اینکه به خاطر آن، عمل صالحى براى آنها نوشته مى‏شود؛ زیرا خداوند پاداش نیکوکاران را تباه نمى‏کند» (التّوبه/ ۱۲۰).

امام رضا(ع) به عنوان جانشین رسول خدا(ص) جهاد را سبب عزّت و اقتدار مسلمین معرّفی می فرماید: «إِنَّ الْإِمَامَه هِیَ مَنْزِلَه الْأَنْبِیَاءِ وَ إِرْثُ الْأَوْصِیَاءِ إِنَّ الْإِمَامَه خِلَافَهاللَّهِ وَ خِلَافَه الرَّسُولِ (ص) وَ مَقَامُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (ع) وَ … بِالْإِمَامِ تَمَامُ الصَّلَاه وَ الزَّکَاه وَ الصِّیَامِ وَ الْحَجِّ وَ الْجِهَادِ» (کلینی،۱۴۰۷ق.،ج۱: ۲۰۰).

۵. گسترش دانش

قرآن و عترت، حیات بخش بشرند، چنان که قرآن، کلام خداوند و دعوت پیامبر(ص) را این گونه می شناساند: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اسْتَجِیبُواْ لِلّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاکُم لِمَا یُحْیِیکُمْ...: اى کسانى که ایمان آورده‏اید! دعوت خدا و پیامبر را اجابت کنید، هنگامى که شما را به سوى چیزى مى‏خواند که شما را حیات مى‏بخشد...» (الأنفال/ ۲۴). بنابراین، دعوت خدا و رسول(ص) به سوی عترت پاک و مطهّر(ع)، دعوت به عناصر حیات بخش دنیوی و اُخروی جوامع بشری است.

مکتب اسلام مکتبی است که در آن علم، شکوفا می شود و جهل و نادانی از بین می رود: امیرالمؤمنین(ع) می فرمایند: «أَئِمَّه یُقْتَدَی بِهِمْ وَ هُمْ عَیْشُ الْعِلْمِ وَ مَوْتُ الْجَهْلِ هُمُ الَّذِینَ یُخْبِرُکُمْ حُکْمُهُمْ عَنْ عِلْمِهِمْ وَ صَمْتُهُمْ عَنْ مَنْطِقِهِمْ وَ ظَاهِرُهُمْ عَنْ بَاطِنِهِمْ لَا یُخَالِفُونَ الدِّینَ وَ لَا یَخْتَلِفُونَ فِیه» (کلینی، ۱۴۰۷ق.، ج۸: ۳۹۱).

آموزه های امامان(ع) حکایت از علم  ایشان بوده که وابسته به علم الهی است. آنان همتای قرآن هستند و هیچ کدام با یکدیگر اختلافی در هیچ چیز ندارند. قلوب ائمّه(ع) مخزن علوم الهی است۱۴. دریافت آنان از جانب پروردگار از سنخ علم حضوری است نه حصولی۱۵. لذا اطّلاع آنان نسبت به عالم تکوین و تشریع۱۶به اذن پروردگار از نوع حضوری است۱۷.

تلاش ائمّه(ع) در گسترش دانش بشری چه در زمینه علوم عقلی مانند فلسفه و کلام یا علوم تجربی مانند پزشکی که قرن هاست مورد استفاده و مداقّه دانشمندان جهان است، حکایت از اهتمام ویژه ایشان به گسترش روزافزون دانش است.

اباصلت هروی می گوید: امام رضا(ع) با مردم به زبان خودشان سخن می گفتند. به خدا سوگند که او فصیح ترین مردم و داناترین آنان به هر زبان و فرهنگی بود (ر.ک؛ صدوق، ۱۳۷۸، ج۲: ۲۲۸).

مأمون مسائل چندی از امام(ع) پرسید و آنگاه که پاسخ همه آنها را به درستی یافت، چنین گفت: «خدا مرا بعد از تو زنده ندارد، به خدا سوگند دانش صحیح جز نزد خاندان پیامبر یافت نمی شود و به راستی دانش پدرانت را به ارث برده ای و همه علوم کائنات در تو گرد آمده است (ر.ک؛ همان: ۲۰۲).

۶. شکوفایی اقتصادی

آموزه های قرآن و عترت(ع) آبادانی دنیا را مقدّمه آبادانی آخرت می داند. نقش ائمّه(ع) در طول دوران با برکت شان همواره بر رشد و تعالی اقتصادی بوده است. آنان حتّی کار و تلاش اقتصادی را سبب افزایش عقل نیز دانسته اند۱۸. امّا تلاش اقتصادی که در جهت بندگی خدای رحمان باشد۱۹.

کار و تلاش و اعتلای اقتصادی موجب بی نیازی و عزّت جامعه می شود و این عزّت مداری موجب سربلندی و اقتدار سیاسی نیز می گردد. امام رضا(ع) می فرمایند: «... لَیسَ لِلنَّاسِ بُدٌّ مِن طَلَبِ مَعَاشِهِم، فَلاَ تَدَع الطَّلَبَ ...» (حُرّ عاملی، ۱۴۰۹ق.، ج ۱۲: ۱۸).

امام رضا(ع) بازار را به عنوان یک نهاد اقتصادی به رسمیّت می شناسند و یکی از دعاهای خویش را به آن اختصاص داده، می فرمایند: «... اَللَّهُمَّ ارزُقنِی مِن خَیرِهَا وَ خَیرِ أَهلِهَا» (موحّد ابطحی، ۱۳۸۱: ۸۱).

در فرهنگ اسلام کار و تلاش اقتصادی بزرگتر از جهاد در راه خدا شمرده می شود: «إِنَّ الَّذِی یُطلَبُ مِن فَضلِ یَکُفُّ بِعَیَالِهِ أَعظَمُ أَجراً مِنَ المُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللهِ» (کلینی، ۱۴۰۷ق.، ج۵: ۸۸).

خداوند همواره عزّت مؤمنین را خواسته است۲۰؛شرف آنان را در عبودیّت پروردگار و عزّت آنان را در بی نیازی از مردم. از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است که فرمود: «شَرَفُ المُؤمِنِ صَلاَتُهُ بِاللَّیلِ وَ عِزَّتُهُ إِستِغنَاؤُهُ عَنِ النَّاسِ» (دیلمی، ۱۴۱۲ق.، ج۱: ۸۶). داوود پیامبر(ع) به امر پروردگار زره بافی می کرد و از بیت المال بی نیاز بود (کلینی، ۱۴۰۷ق.، ج۵: ۷۴)؛ «وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَه لَبُوسٍ لَّکُمْ لِتُحْصِنَکُم مِّن بَأْسِکُمْ فَهَلْ أَنتُمْ شَاکِرُونَ: و ساختن زره را به خاطر شما به او تعلیم دادیم تا شما را در جنگهایتان حفظ کند. آیا شکرگزار (این نعمت هاى خدا) هستید؟!» (الأنبیاء/۸۰).

اساسی ترین آموزه های اسلام در بُعد اقتصادی تلاش در تولید و قناعت در مصرف است. همسر امام رضا(ع)، زندگی داخلی ایشان اینگونه تعریف می کند: «سادگی طبع، عبادت دور از ریا و زندگی به دور از تجمّلات متداول آن زمان، زندگی امام(ع) را تشکیل می داد» (صدوق، ۱۳۷۸، ج ۱: ۱۷۸). جامعه ای روی خوش سعادت را خواهد دید که بر اساس فرهنگ اسلام، کار و تلاش و کوشش برای او به یک فرهنگ تبدیل شود و با زهد و قناعت از نعمت های پروردگار به خوبی استفاده کند و شکر نعمت را در استفاده صحیح از نعمت ها قرار دهد.

نتیجه گیری

آموزه های قرآن کریم ناظر به جامعه آرمانی که در ابعاد عقل گرایی، برپایی عدل، حاکمیّت امام، احسان، گسترش دانش و شکوفایی اقتصادی در این مقاله به اختصار به آنها اشاره شد، در زمره آرزوهای دست نیافتنی و ناکجا آباد نیست. دعوت تعالیم اسلام به عقل گرایی و استفاده از بزرگترین نعمتی که خداوند با این عنوان به انسان عطا کرده، هم در بُعد نظری و هم در بُعد عملی تضمین کننده سعادت بشر است؛ یعنی همان چیزی که بشر از زمان افلاطون، ارسطو، فارابی، ابن سینا و ... تا کنون همواره به دنبال آن بوده است. از طرفی با باروری عقل، معنویّت نیز شکوفا می گردد؛ معنویّتی که حاکی از اعتقاد به عالم غیب، توحید و نفی شرک، باور به علم غیب پروردگار و هدفمندی نظام آفرینش، اعتقادی به امدادهای غیبی الهی، توجّه به کرامت انسانی، رعایت حقوق، امر به معروف و نهی از منکر، ظلم و استکبارستیزی، ادای امانت و برپایی عدل می گردد.

برپایی عدل با همه جوانب آن در ابعاد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، داوری و سیاسی، نیازمند شناخت و معرفت نسبت به فرهنگ قرآن و اهل بیت(ع) است. در سایر موارد نیز به همین ترتیب است. امّا شناخت تنها یا اظهار پذیرش صرف، کافی نیست. آنچه که ضروری است و جامعه آرمانی را تحقّق می بخشد، پیوند قلبی و عملی با فرهنگ اسلام و تلاش و کوشش برای اجرای همه تعالیم و آموزه های آن است. در این صورت است که می توان امید داشت آرزوی دیرینه اصلاح جهانی هم در بُعد اندیشه و هم در بُعد انگیزه و عمل صورت عینی و واقعی پیدا کرده است.

پی نوشت ها:

۱. «أَلَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً کَلِمَه طَیِّبَهکَشَجَره طَیِّبَهأَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِی السَّمَاءِ * تُؤْتِی أُکُلَهَا کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا وَیَضْرِبُ اللّهُ الأَمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ: آیا ندیدى چگونه خداوند «کلمه طیّبه» (و گفتار پاکیزه) را به درخت پاکیزه‏اى تشبیه کرده که ریشه آن (در زمین) ثابت، و شاخه آن در آسمان است؟! * هر زمان میوه خود را به اذن پروردگارش مى‏دهد، و خداوند براى مردم مثل ها مى‏زند، شاید متذکّر شوند (و پند گیرند)» ‏(ابراهیم/ ۲۵ـ۲۴).

۲. «أَبِی جَعْفَرٍ (ع) قَالَ: لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ الْعَقْلَ‏ اسْتَنْطَقَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی مَا خَلَقْتُ خَلْقاً هُوَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْکَ وَ لَا أَکْمَلْتُکَ إِلَّا فِیمَنْ أُحِبُّ أَمَا إِنِّی إِیَّاکَ‏ آمُرُ وَ إِیَّاکَ أَنْهَى وَ إِیَّاکَ أُعَاقِبُ وَ إِیَّاکَ أُثِیبُ» (کلینى، ۱۴۰۷ق.، ج۱: ۱۰).

۳.«قُلْتُ لَأبِی عبداللهُ (ع) مَا الْعَقْلُ قَالَ: مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَ اکْتُسِبَ بِهِ الْجِنَان»(همان: ح۳).

۴. مناظره با سلیمان مروزی، عمران صابی و... .

۵. «قَالَ ‏عِمْرَانُ لَمْ أَرَ هَذَا إِلَّا أَنْ تُخْبِرَنِی یَا سَیِّدِی أَهُوَ فِی الْخَلْقِ أَمِ الْخَلْقُ فِیهِ قَالَ الرِّضَا (ع) أَجَلُ‏ یَا عِمْرَانُ عَنْ ذَلِکَ لَیْسَ هُوَ فِی الْخَلْقِ وَ لَا الْخَلْقُ فِیهِ تَعَالَى عَنْ ذَلِکَ وَ سَاءَ عِلْمُکَ مَا تَعْرِفُهُ‏ وَ لا قُوَّه إِلَّا بِاللَّهِ‏ أَخْبِرْنِی عَنِ الْمِرْآه أَنْتَ فِیهَا أَمْ هِیَ فِیکَ فَإِنْ کَانَ لَیْسَ وَاحِدٌ مِنْکُمَا فِی صَاحِبِهِ فَبِأَیِّ شَیْ‏ءٍ اسْتَدْلَلْتَ بِهَا عَلَى نَفْسِکَ یَا عِمْرَانُ قَالَ بِضَوْءٍ بَیْنِی وَ بَیْنَهَا قَالَ الرِّضَا (ع) هَلْ تَرَى مِنْ ذَلِکَ الضَّوْءِ فِی الْمِرْآه أَکْثَرَ مِمَّا تَرَاهُ فِی عَیْنِکَ، قَالَ نَعَمْ قَالَ الرِّضَا (ع) فَأَرِنَاهُ فَلَمْ یُحِرْ جَوَاباً...» (صدوق، ۱۳۷۸، ج۱: ۱۷۱).

۶. «إِنَّمَا أمِرُوا بِالحَجِّ لَعَلَّهُ الوِفَادَه إِلَی اللهِ ـ عَزَّ وَ جَلَّ ـ وَ ... مَعَ مَا فِیهِ مِنَ التَّفَقُّهِ وَ نَقلِ أَخبَارِ الأَئمَّه(ع) إِلَی کُلِّ صَقعٍ وَ نَاحِیَه، کَمَا قَالَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ: فَلَوْلاَ نَفَرَ مِن کُلِّ فِرْقَه مِّنْهُمْ طَآئِفَه لِّیَتَفَقَّهُواْ فِی الدِّینِ وَلِیُنذِرُواْ قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُواْ إِلَیْهِمْ...» (التّوبه/ ۱۲۲)» (همان، ج۲: ۱۱۹).

۷. «اى هشام! خداى تعالى در کتاب خود می فرماید: همانا در این کتاب یادآورى است براى کسى که قلب دارد (یعنى عقل دارد) و فرموده: همانا به لقمان حکمت دادیم. فرمود: مقصود از حکمت، عقل و فهم است. اى هشام! لقمان به پسرش گفت: حق را گردن نِه تا عاقل ترین مردم باشى. پسر عزیزم دنیا دریاى ژرفى است که خلقى بسیار در آن غرقه شدند (اگر از این دریا نجات می خواهى)، باید کشتی اَت در این دریا تقواى الهى‏ و ایمان و بادبانش توکّل و ناخدایش عقل و رهبرش دانش و لنگرش شکیبایى باشد. اى هشام! براى هر چیز رهبرى است و رهبرى عقل، اندیشیدن و رهبر اندیشیدن، خاموشى است و براى هر چیزى مرکَبى است و مرکَبِِ عقل، تواضع است، براى نادانى تو همین بس که مرتکب کارى شوى که از آن نهى ‏شده‏اى. اى هشام! خدا پیغمبران و رسولان خود را به سوى بندگانش نفرستاد، مگر براى آنکه از جانب خدا خردمند شوند (یعنى معلومات آنها مکتسب از کتاب و سنّت باشد نه از پیش خود). پس هر که نیکوتر پذیرد، معرفت او بهتر و آنکه بفرمان خدا داناتر است، عقل او نیکوتر است و کسى که عقل او کامل تر است، مقام او نیز در دنیا و آخرت بالاتر است» (کلینی،۱۴۰۷ ق.، ج‏۱: ۱۹).

۸. «آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَیْهِ مِن رَّبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللّهِ وَمَلآئِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لاَ نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِّن رُّسُلِهِ وَقَالُواْ سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَکَ رَبَّنَا وَإِلَیْکَ الْمَصِیرُ: پیامبر به آنچه از سوى پروردگارش بر او نازل شده، ایمان آورده است، (و او، به تمام سخنان خود کاملاً مؤمن مى‏باشد،) و همه مؤمنان (نیز) به خدا و فرشتگان او و کتاب ها و فرستادگانش ایمان آورده‏اند، (و مى‏گویند:) ما در میان هیچ یک از پیامبران او، فرق نمى‏گذاریم (و به همه ایمان داریم)، و (مؤمنان) گفتند: ما شنیدیم و اطاعت کردیم. پروردگارا! (انتظارِ) آمرزش تو را (داریم)، و بازگشت (ما) به سوى توست» (البقره/ ۲۸۵).

۹.«قال(ص): بِالعَدلِ‏ قَامَتِ‏ السَّمَاوَاتُ وَ الأَرض» (فیض کاشانى، ۱۴۱۵ق.، ج ۵: ۱۰۷ و کلینی، ۱۴۰۷ق.، ج ۵: ۲۶۶).

۱۰. «العَدلُ حَیَاه» (آمدی، ۱۳۶۶ق.، ج۱: ح ۳۰۷).

۱۱. «الرَّعِیَّه لاَ یُصلِحُهَا إِلاَّ العَدلُ» (همان، ج۱: ۳۵۴).

۱۲. (بخاری، ۱۴۰۱ق.، ج۲: ۶۹۴؛ سجستانی، ۱۳۶۹ق.، ج ۳: ۱۱۴ و ترمذی، بی تا، ج ۴: ۶۰۸).

۱۳. «و قال رسول الله‏ کُلّکم راعٍ و کُلّکم مسئول عن رعیّته‏ و قال (ص)‏ أحسنوا إلى رعیّتکم فإنّها أُساراکم و قیل الملک‏ یبقى‏ بالعدل مع الکفر و لا یبقى الجور مع الإیمان»‏ (شعیری، بى تا: ۱۱۹).

۱۴. «عن الرّضا(ع): سُئل أبی عن إتیان قبر الحسین (ع) فقال .. قل: ... السّلام عَلَی محال معرفه الله» (کلینی، ۱۴۰۷ق.، ج۴: ۵۷۹).

۱۵. امامان(ع) وارثان کتاب الهی اَند: «عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا (ع) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‏ ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا...الْآیَه قَالَ فَقَالَ وُلْدُ فَاطِمَه (ع)‏ وَ السَّابِقُ بِالْخَیْرَاتِ الْإِمَامُ» (همان، ج۱: ۲۱۵) (برای آگاهی بیشتر؛ ر.ک؛ سبحانی، ۱۳۸۶).

۱۶. «فی زیاره الجامعه: السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا أَهْلَ بَیْتِ النُّبُوَّه وَ مَوْضِعَ الرِّسَالَه وَ مُخْتَلَفَ الْمَلَائِکَه وَ مَهْبِطَ الْوَحْیِ‏ وَ مَعْدِنَ الرَّحْمَه وَ خُزَّانَ الْعِلْم» ‏(صدوق، ۱۴۱۳ق.، ج۲: ۶۱۰).

۱۷. «عن الرّضا (ع): الْإِمَامُ وَاحِدُ دَهْرِهِ‏ لَا یُدَانِیهِ أَحَدٌ وَ لَا یُعَادِلُهُ عَالِمٌ وَ لَا یُوجَدُ مِنْهُ بَدَلٌ وَ لَا لَهُ مِثْلٌ وَ لَا نَظِیرٌ مَخْصُوصٌ بِالْفَضْلِ کُلِّهِ مِنْ غَیْرِ طَلَبٍ مِنْهُ لَهُ وَ لَا اکْتِسَابٍ بَلِ اخْتِصَاصٌ مِنَ الْمُفْضِلِ الْوَهَّابِ فَمَنْ ذَا الَّذِی یَبْلُغُ مَعْرِفَه الْإِمَامِ» (همان: ۲۰۱).

۱۸. «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: تَرْکُ التِّجَارَه یَنْقُصُ الْعَقْلَ‏ . و عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: التِّجَارَه تَزِیدُ فِی الْعَقْلِ» (کلینى، ۱۴۰۷ق.، ج ۵: ۱۴۸).

۱۹. «عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ إِلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: قُلْتُ لَهُ مَا الْعَقْلُ قَالَ مَا عُبِدَ بِهِ‏ الرَّحْمَنُ‏ وَ اکْتُسِبَ بِهِ الْجِنَان»‏ (همان، ج۱: ۱۱).

۲۰. «...وَلِلَّهِ الْعِزَّه وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِینَ...: ... در حالى که عزت مخصوص خدا و رسول او و مؤمنان است...» (المنافقون/ ۸).

مراجع

قرآن کریم. (۱۳۸۸). ترجمه آیهالله ناصر مکارم شیرازی. تهران: مرکز طبع و نشر قرآن.

آمدی، عبدالواحد بن محمّد. (۱۳۶۶). غرر الحکم و دُرَرُ الکلم. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.

بخاری، محمّد بن اسماعیل. (۱۴۰۱ق.). الصّحیح. بیروت: دارالفکر.

پاکتچی، احمد. (۱۳۹۲). جستاری در ادعیّه رضویّه (الصحیفه الرضویّه الجامعه). دبیر علمی مهدی ایزدی. تهران: دانشگاه امام صادق(ع) و بنیاد امام رضا(ع).

تاریخ تفکّر اجتماعی در اسلام. (۱۳۸۷). گروه مؤلّفان. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. تهران: سازمان سمت.

ترمذی، محمّد. (بی تا). السُّنَن. بیروت: دار احیاء التّراث العربی.

حرّانی، حسن بن علی. (۱۴۰۴ق.). تُحَف العقول عن آل الرسول(ص). قم: اسلامی.

حرّ عاملی، محمّد بن حسن. (۱۴۰۹ق.). وسائل الشّیعه.قم: مؤسسه آل البیت (ع).

دهخدا، علی اکبر. (۱۳۷۷). لغتنامه دهخدا. تهران: مؤسّسه لغتنامه دهخدا، وابسته به دانشگاه تهران.

دیلمی، حسن بن علی بن محمّد. (۱۴۱۲ق.). إارشاد القلوب إلی الصّواب. قم: شریف رضی.

راغب اصفهانی، حسین. (۱۴۱۶ق.). مفردات الفاظ القرآن. بیروت: دارالقلم.

سبحانی، جعفر. (۱۳۸۶). آگاهی سوم یا علم غیب. قم: مؤسّسه امام صادق(ع).

سجستانی، ابوداوود سلیمان. (۱۳۶۹ق.).السُّنَن.به کوشش محمّد عبدالحمید. قاهره: دار إحیاء السُّنَّه النَّبویّه.

سیّد رضی، محمّد بن حسین. (۱۴۱۴ق.). نهج البلاغه. للصّبحی صالح. قم: هجرت.

شریف، میرمحمّد. (۱۳۶۲). تاریخ فلسفه در اسلام. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

شعیری، محمّد بن محمّد. (بی تا). جامع الأخبار. ۱ ج. نجف: مطبعه حیدریّه.

صدوق، محمّد بن علی. (۱۳۸۷). عیون أخبار الرّضا(ع). تهران: نشر جهان.

ـــــــــــــــــــــ . (۱۴۱۳ق.). من لایحضره الفقیه. قم: انتشارات اسلامی.

طباطبائی، سیّد محمّدحسین. (۱۳۷۴). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: انتشارات اسلامی.

طبرسی، فضل بن حسن. (۱۳۷۲). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: ناصر خسرو.

طوسی، محمّد بن محمّد. (۱۳۷۴). اخلاق ناصری. تهران: نشر سخن.

طوسی، محمّد بن حسن. (بی تا). التّبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار احیاء التّراث العربی.

کلینی، محمّد بن یعقوب. (۱۴۰۷ق.). الکافی. بیروت: دارالتّعارف.

مجلسی، محمّدباقر. (۱۴۰۳ق.). بحارالأنوار الجامعه لِدُرَرِ أخبار ائمّه الأطهار. بیروت: دار احیاء التّراث العربی.

مصباح یزدی، محمّدتقی. (۱۳۶۸). جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.

معرفت، محمّدهادی. (۱۳۷۸). جامعه مدنی. قم: التّمهید.

مور، توماس. (۱۳۸۸). آرمان شهر. ترجمه داریوش آشوری و نادر افشار نادری. تهران: خوارزمی.

موحّد ابطحی، سیّد محمّدباقر. (۱۳۸۱). الصحیفه الرّضویه(ع) الجامعه. قم: مؤسّسه الإمام المهدی(عج).

ـــــــــــــــــــــــــــــ . (۱۴۳۰ق.). عوالم العلوم و المعارف و الأحوال. ج ۲۲. قم: مؤسّسه الإمام المهدی (عج).

منبع: فصلنامه سراج منیر

نویسنده:علی سروری مجد