جمال‌الدین حسین بن علی نیشابوری رازی (حدود۴۷۰-۵۵۲ یا ۵۵۶ق.) مشهور به ابوالفتوح رازی از مفسران و محدثان شیعه در قرن ششم هجری قمری و صاحب تفسیر فارسی روض الجنان و روح الجنان است. نسب وی به قبیله خزاعه می‌رسد و جد اعلای او، نافع بن بدیل بن ورقاء خزاعی صحابی پیامبر(ص) است. ابوالفتوح از شاگردان زمخشری و از اساتید ابن شهر آشوب و ابن حمزه طوسی بود. او در نیمه دوم قرن ششم درگذشت و بدنش در صحن حمزة بن موسی بن جعفر و در جوار حرم حضرت عبدالعظیم دفن شد.
تاریخ ولادت وی مشخص نیست اما با توجه به قرائن موجود، تولد وی در اواخر قرن پنجم حدود سال ۴۷۰ یا ۴۸۰ هجری قمری در ری بوده است. نسب وی به قبیله خزاعه می‌رسد و چنانکه خود نقل می‌کند جد اعلای او، نافع بن بدیل بن ورقاء خزاعی از صحابی پیامبر اکرم(ص) است.[۱]
خاندان او همگی اهل علم و فضل و به‌عنوان سلسله‌ای معروف از آنان یاد می‌شود.[۲] سید محسن امین این سلسله معروف را در میان علمای شیعه، دارای جایگاه ویژه‌ای معرفی می‌کند که تألیفات پر بار و کتاب‌های متعددی را از خود به یادگار گذاشته‌اند.[۳]
قاضی نورالله شوشتری نیز خاندان ابوالفتوح را از خاندان جلالت و فضیلت دانسته که از ذریه بدیل بن ورقاء خزاعی که از یاران خاص پیامبر اکرم(ص) بوده‌اند. وی می‌گوید قبیله خزاعه در طول تاریخ، از شیعیان خالص اهل بیت(ع) بوده‌اند.[۴]
فرزندان
تاج الدین محمد رازی؛ شیخ حر عاملی در مورد وی می‌نویسد: استاد و پیشوای مردم، تاج‌الدین محمد فرزند ابوالفتوح رازی خزاعی، دانشمندی پارسا بوده است.[۵]
صدرالدین علی رازی؛ شیخ منتجب الدین رازی از وی به‌عنوان یک عالم شیعه نام برده است.[۶]
شرح‌حال علمی
ابوالفتوح در برخی از علوم متداول زمان خود استاد بود و تفسیر او، بیانگر تبحر و چیرگی وی در نحو، قرائات، حدیث، فقه، اصول فقه و تاریخ است.[۷] محمد باقر خوانساری حسین بن علی خزاعی معروف به شیخ ابوالفتح رازی را مؤلف تفسیر مشهور فارسی و از دانشمندان شاخته‌شده تفسیر و علم کلام و از ماهرترین و بزرگ‌ترین علمای ادب و از راویان سرشناس علم حدیث معرفی می‌کند.[۸]
میرزا حسین نوری هم درباره رازی می‌گوید:
استاد و پیشوای مفسرین، ترجمان کلام الهی، جمال الدین ابوالفتوح حسین بن علی خزاعی رازی، مشهور به ابوالفتوح رازی، دانشمندی فاضل، فقیهی مفسر و ادیبی مطلع بوده و در کسب علم به درجات کمال نایل شده بود.[۹]
اساتید
علی بن محمد نیشابوری رازی پدر ابوالفتوح رازی و صاحب تألیفات «مسائل المعدوم» و «دقائق الحقایق».
عبدالرحمن بن احمد خزاعی نیشابوری ملقب به مفید نیشابوری.
شیخ عبدالجبار بن مقری رازی، معروف به مفید رازی.
قاضی حسن استرآبادی.
سید ابو صمصام ذوالفقار.
شیخ ابوعلی حسن بن محمد طوسی فرزند شیخ طوسی.[۱۰]
ابوالقاسم محمود بن عمر زمخشری؛ وی استاد غیر شیعی ابوالفتوح و صاحب تفسیر «کشاف» است. ابوالفتوح در تفسیر خویش از زمخشری به عنوان استاد خود یاد می‌کند.[۱۱]
شاگردان
ابن شهر آشوب صاحب کتاب مناقب آل ابی طالب.
شیخ منتجب‌الدین رازی صاحب کتاب الفهرست.
ابن حمزه طوسی.
تاج‌الدین محمد بن حسین؛ فرزند ابوالفتوح.[۱۲]
آثار
تفسیر روض الجنان و روح الجنان؛ این کتاب، معروف‌ترین اثر ابوالفتوح رازی است.
روح الاحباب و روح الالباب فی شرح الشهاب؛ این کتاب، شرحی است بر «شهاب الأخبار» از قاضی قضاعی شافعی و موضوع آن در حکمت‌ها، موعظه‌ها و امثال پیامبر اکرم(ص) است.
رساله یوحنا؛ این کتاب از زبان یک نفر مسیحی به نام یوحنّا و در مسئله امامت نوشته شده است.
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام؛ ابوالفتوح در این کتاب، اندیشه‌های حسین بن منصور حلاج را نقد کرده و در باب‌های دیگر، از نسبت‌های ناروا به شیعه جواب داده و از تشیع دفاع نموده است.
مناظره حسنیه؛ مناظره دختری به نام حُسنیه، معاصر هارون الرشید. این کتاب به زبان فارسی و در ردّ اهل سنت نوشته شده و بارها همراه حلیة المتقین اثر علامه مجلسی و یا به‌صورت مستقل چاپ شده است.
منهاج المناهج؛ در تحقیق مذهب اربعه و اثبات امامت.
رساله اجازه.
تفسیر به زبان عربی.[۱۳]
وعظ و خطابه
ابوالفتوح اهل وعظ بود و بدان تعلق خاطر داشت تا آنجا که این دلبستگی تآثیری آشکار بر تفسیر او نهاده است. منابر و مجالس خطابه او مقبول همگان بود و موقعیتی ویژه داشت چنانکه بعضی‌ها به او رشک می‌بردند و به دلیل بدگویی حاسدان، مدتی از آن محروم گردید.[۱۴]
درگذشت
بر اساس دست‌نوشته‌ای که با تاریخ حروفی از او یافت شده و در کتاب ریاض العلماء درج گردیده، وی تا سال ۵۵۲ق زنده بوده و درگذشت‌اش در ۵۵۲ق یا ۵۵۶ق است.[۱۵] وی را طبق وصیتش در شهر ری و در صحن حمزه بن موسی بن جعفر و در جوار حرم حضرت عبدالعظیم دفن کردند.[۱۶]
پی نوشتها
رازی، روض الجنان، نشر آستان قدس رضوی، ج۵، ص۱۴۸ ذیل آیه ۲۵ سوره فتح.
عرب‌زاده، شرح‌حال ابوالفتوح رازی، ۱۳۸۴ش.
امین عاملی، اعیان الشیعة، نشر ۱۴۱۴ق، ج۶، ص۱۲۴.
شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۴۹۰.
حر عاملی، أمل الآمل، ج۱، ص۵۸.
رازی، الفهرست، ۱۳۶۶ش، ص۸۵.
عرب‌زاده، شرح‌حال ابوالفتوح رازی، ۱۳۸۴ش.
خوانساری، روضات الجنات، ج۲، ص۳۱۴.
نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۷۲.
امین عاملی، اعیان الشیعة، ۱۴۱۴ق، ج۶، ص۱۲۵.
رازی، روض الجنان، نشر آستان قدس رضوی، ج۱۶، ص۱۷۰ ذیل آیه ۸۰ سوره یس.
امین عاملی، اعیان الشیعة، ۱۴۱۴ق، ج۶، ص۱۲۵.
امین عاملی، اعیان الشیعة، ۱۴۱۴ق، ج۶، ص۱۲۵ و ۱۲۶.
عرب‌زاده، شرح‌حال ابوالفتوح رازی، ۱۳۸۴ش.
عرب‌زاده، شرح‌حال ابوالفتوح رازی، ۱۳۸۴ش.
امین عاملی، اعیان الشیعة، ۱۴۱۴ق، ج۶، ص۱۲۴.
منابع
ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، آستان قدس رضوی.
امین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۱۴ق.
عاملی، محمد بن حسن، امل الامل، بغداد، اندلس، بی‌تا.
عرب‌زاده، ابوالفضل، شرح حال ابوالفتوح رازی، آینه پژوهش، مهر و آبان ۱۳۸۴ - شماره ۹۴.
خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان.
شوشتری، نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، اسلامیة، ۱۳۷۷ش.
رازی، منتجب‌الدین، الفهرست، قم، انتشارات مرعشی نجفی، ۱۳۶۶ش.
نوری، میرزا حسین، خاتمه مستدرک الوسائل، قم، آل البیت، ۱۴۱۵ق.
منبع: ویکی شیعه
