سوره مباركه فتح چهل و هشتمین سوره قرآن و از سوره های مدنی و دارای ۲۹ آیه است. این سوره چنانكه از نامش پیداست، پیام‌آور فتح و پیروزی است. پیروزی بر دشمنان اسلام، پیروزی چشم‌گیر و قاطع. (خواه پیروزی مربوط به فتح مكه باشد یا صلح حدیبیه یا فتح خیبر یا پیروزی به طور مطلق.)
این سوره پس از ماجرای حدیبیه در سال ۶ هجرت نازل شده است. پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در سال ۶ هجرت تصمیم گرفت كه به اتفاق مهاجرین و انصار و سایر مسلمانان به عنوان مراسم «عمره» به سوی مكه حركت كند. و قبلاً به مسلمانان اطلاع داده بود كه من در خواب دیدم همراه یارانم وارد مسجدالحرام شدیم و مشغول مناسك حج عمره هستیم. مسلمانان در ذی‌الحلیفه نزدیك مدینه احرام بستند و با تعداد زیادی شتر برای قربانی حركت كردند. وضع حركت پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ به خوبی نشان می داد كه هدفی جز انجام این عبادت بزرگ ندارند. تا اینكه پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و یارانش وارد سرزمین حدیبیه شدند.(۱)
ولی در اینجا قریش باخبر شدند و راه را بر پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و یارانش بستند و از ورود آنها به مكه جلوگیری كردند و در واقع تمام سنّت‌هایی را كه در زمینه امنیت زایران خانه خدا در ماه حرام داشتند، زیرپا گذاشتند. چرا كه آنها معتقد بودند در ماه های حرام (از جمله ماه ذی‌القعده كه پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در آن ماه قصد عمره داشت) به ویژه در حال احرام نباید مانع هیچ كس شد، حتی اگر كسی قاتل پدر خویش را در این ایام و در این مراسم می‌دید ابداً متعرّض او نمی‌شد. در اینجا ماجرای مفصلی پیش آمد كه به عقد قرارداد صلحی میان پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و مشركان مكه به نام صلح حدیبیه منتهی شد.
ولی به هر صورت آن سال مانع ورود پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و یارانش به مكه شدند، ناچار پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ به یارانش دستور داد كه شترهای خود را در همانجا قربانی كنند، سرهای خود را بتراشند و از احرام بیرون آیند و به سوی مدینه بازگردند.
در اینجا طوفانی از غم و اندوه مسلمانان را فرا گرفت، وانبوهی از ناراحتی‌ها و گاه شك و تردید بر افراد ضعیف‌الایمان غالب شد.
موقعی كه پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ از حدیبیه به سوی مدینه می‌آمد، مركبش سنگین شد و از حركت باز ایستاد و در همین حال چهره مبارك حضرت ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ غرق سرور و شادمانی بی‌سابقه‌ای گشت و فرمود هم اكنون آیات سوره‌ی فتح بر من نازل شد.(۲)
شان نزول با توجه به مطالب فوق در كیفیت و زمان و مكان نزول این سوره:
۱- بعضی از مفسرین(۳) در باره «فتح» گفته‌اند: مراد از آن، فتح مكه است، اما این تفسیر با قراین آیه نمی‌سازد.
۲- بعضی(۴) دیگر گفته‌اند: مراد از این فتح، فتح خیبر است، این تفسیر نیز همانند تفسیر قبلی است .
۳- بعضی دیگر مراد از «فتح» را فتح و پیروزی معنوی بر دشمنان از نظر مستدل بودن منطق اسلام در مقابل كفر تفسیر كرده‌اند، لیكن با سیاق آیات درست درنمی‌آید.
۴ - بهترین تفسیر با توجه به مضامین آیات این سوره با فصول مختلفی كه دارد انطباقش بر قصّه‌ی صلح حدیبیه است و مراد از این فتح به طوری كه قراین كلام هم تأیید می‌كند، فتحی است كه خدا در پرتو صلح حدیبیه نصیب رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و مسلمانان كرد. و در پناه و پرتو همین صلح حدیبیه جمع كثیری از مشركین در بین دو سال «صلح حدیبیه و فتح مكه»(۵) ایمان آوردند. علاوه بر این، سال بعد از صلح، یعنی در سال هفتم هجری، خیبر و قرای اطرافش را هم فتح كردند و دامنه‌ی شوكت و وسعت اسلام بیشتر شد و آوازه‌شان منتشر شد. آن‌گاه در سال هشتم رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ برای فتح مكه حركت كرد، در حالی كه به جای هزار و چهارصد نفر در صلح حدیبیه، ده و یا دوازده هزار نفر لشكر داشت.
پی نوشتها
۱. حدیبیه قریه‌ای در نزدیكی مكه بود كه حدود ۲۰ كیلومتر تا مكه فاصله داشت.
۲. مكارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، قم، دارالكتب الاسلامیه، چاپ سوم، تاریخ انتشار، ۱۳۶۷، ج ۲۲، ص ۷.
۳. ابن علی الفضل بن الحسن الطبرسی، مجمع البیان، بیروت، دارالمعرفه، الطبعه الثانیه، ۱۴۰۸ هـ ، ج ۹، ص ۱۰۹.
۴. مجمع البیان، ج ۹، ص ۱۰۹.
۵. بین صلح حدیبیه و فتح مکه دو سال فاصله است.
منبع: نرم افزار پاسخ ۲ مرکز مطالعات حوزه.
