چگونه باید رفتار کنیم، تا پایه های مودت و رحمت در مناسبات اجتماعی مستحکم تر گردد؟
یکی از شاخص های رشد و پیشرفت هر کشور چگونگی روابط و مناسبات اجتماعی میان آحاد آن جامعه است. اینکه تا چه اندازه ملاک ها و معیارهای اخلاقی و انسانی میان آنان رعایت می شود؟ و اینکه تا چه اندازه صداقت، شفافیت، صمیمیت، اعتماد و رعایت حق و حقوق یکدیگر و… در روابط و مناسبات اجتماعی عینیت و جلوه خارجی دارد؟ میزان رشد و شکوفایی و بالندگی هر کشوری را تعیین می کند. آموزه های اسلامی در این رابطه الگوهای رفتاری را برای ما مطرح می کند که در صورت تحقق و التزام عملی به آنها، جامعه اسلامی جلوه ای الهی و انسانی و الهام بخش پیدا خواهد کرد در اینجا به نحو اجمال اهم این الگوهای رفتاری را مطرح می کنیم.
۱- خوش اخلاقی
قرآن کریم یکی از مزایای فوق العاده اخلاقی پیامبر اسلام(ص) را خوش اخلاقی ذکر کرده و می فرماید:
در پرتو رحمت و لطف پروردگار، تو با مردم مهربان شدی در حالی که اگر خشن و تندخو و سنگدل بودی از اطراف تو پراکنده می شدند. پس دستور می دهد: از تقصیر آنان بگذر و آنها را مشمول عفو خود گردان و برای آنها طلب آمرزش کن. (آل عمران- ۱۵۹) امام علی(ع) می فرماید: چه بسا (کسی که) عزیز و ارجمند است و اخلاقش او را خوار و ذلیل می کند و کسی که خوار و ذلیل است و اخلاقش او را عزیز و ارجمند کرد. (میزان الحکمه، ج۴، ص ۱۵۱۹) آن حضرت در جای دیگر می فرماید: بنده هر چند در عبادت ضعیف باشد، با اخلاق نیکوی خود در آخرت به درجات بزرگ و منزلت های والایی دست می یابد. (همان، ص ۱۵۲۴) همچنین امام صادق(ع) در پاسخ به پرسشی از حد و معنای حسن خلق فرمود: حسن خلق این است که نرم خو و مهربان باشی، گفتارت پاکیزه و مودبانه باشد و با برادرت با خوشرویی برخورد کنی.(همان)
۲- اظهار محبت و پاسخگویی به آن
جامعه اسلامی براساس محبت و دوستی بین برادران ایمانی پایه ریزی شده است، و این محبت ناشی از ایمان به خدا و تکلیف مردمان ایمانی در رعایت حدود و حقوق یکدیگر بر مبنای مودت و برادری است.
در جامعه ای که اساس آن بر محبت به دیگران پایه گذاری شده و براساس چشم پوشی از خطاهای افراد طراحی شده و همه باور دارند که رفع نیاز دیگران نعمت الهی است و این فرصت، لطف خدا به بندگان نیکوی اوست، این فرصت ها چنان مورد استفاده بزرگان دین و مذهب قرار می گرفته است که در رفتار آنان رفع نیاز از نیازمندان در صدر عبادات الهی است و الگوی این عمل علی(ع) است که در حین نماز که عبادت الهی است، نیاز مستمندی را رفع می نماید که آن هم عبادت الهی است.
پیامبر گرامی اسلام در زمینه ابراز محبت به دیگران می فرماید: هرگاه یکی از شما برادرش را دوست داشته باشد، باید به او اعلام کند، زیرا این بیشتر مایه بقای الفت و استواری محبت می شود. (نهج الفصاحه، ج۲، ص۲۶) قرآن کریم در سوره نساء آیه ۸۶ یک حکم کلی و عمومی را در رابطه با پاسخگویی به محبت های دیگران اعلام می دارد: «هنگامی که کسی به شما تحیت گوید، پاسخ آن را به طرز بهتر بدهید و یا لااقل به طور مساوی پاسخ گویید» تحیت در لغت از ماده حیات و به معنی دعا برای حیات دیگری کرده است، ولی معمولا این کلمه هر نوع اظهار محبتی را که افراد به وسیله سخن یا عمل، با یکدیگر می کنند شامل می شود که روشن ترین مصداق آن همان موضوع سلام کردن است.
۳- اظهار شادی در هنگام دیدارداشتن روابط حسنه با افراد، در بیان جملات و صحبت های مثبت و خوش آیند، موج بزرگی از انرژی مثبت را به اطرافیان انتقال می دهد. احساس مفیدبودن و رضایت از کار و تلاش، باعث خوشحالی و نشاط روح می گردد واین امر به سایر افراد مرتبط به یکدیگر تاثیر مثبت گذاشته و رفته رفته یک شهر اصلاح می شود. امام باقر(ع) در این زمینه می فرماید: لبخندزدن، بر روی مومن حسنه و ثواب است و برگرداندن آسیب از وی نیز ثواب است، محبوب ترین عبادت در پیشگاه خدا شاد کردن مومن است. (بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۲۸۸) همچنین امام صادق(ع) در زمینه قالب های شادی می فرماید: شادی در سه خصلت است: وفاداری، رعایت حقوق و ایستادگی در برابر سختی های زمانه (میزان الحکمه، ج ۵، ص ۲۴۴۸)
۴- لبخند زدن در هنگام ملاقات مهم ترین نیاز مردم در یک جامعه الهی، محبت به یکدیگر است و آغاز این محبت- یا حداقل این محبت- تبسم داشتن است. این برای مومنی که تبسم دارد حسنه و بر مومن دیگر احسان است. ابودرداء می گوید: رسول خدا هرگاه حدیث و سخنی می فرمود، با لبخند همراه بود. (مکارم الاخلاق، ج ۱ ص ۵۸) همچنین امام صادق(ع) می فرماید: هرکس به چهره برادر مومن خود لبخند بزند، آن لبخند برای او حسنه ای باشد. (الکافی، ج ۲، ص ۲۰۶)
۵- انجام مزاح های شرعی مزاح و شوخی های متعارف و در چارچوب عقل و شرع یکی از امتیازات مومن به حساب می آید و منطبق با سیره پیامبرگرامی (ص) و ائمه اطهار(ع) می باشد. پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «انی امزح و لا اقول الاحقا» همانا من شوخی می کنم. اما جز حق نمی گویم. (نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج ۶، ص ۳۳۰) علی(ع) در این زمینه می فرماید: رسول خدا(ص) هرگاه یکی از اصحاب را اندوهگین می دید او را با شوخی و مزاح خوشحال می کرد. (مستدرک الوسایل، ج ۱، ص ۷۶)
همچنین امام صادق(ع) در این رابطه می فرماید: به شخصی فرمودند: آیا با یکدیگر مزاح می کنید، آن مرد گفت: کم مزاح می کنیم. حضرت فرمودند: این طور نباشید زیرا شوخی نشانه خوش خلقی است و به وسیله شوخی برادر دینی خود را خوشحال می کنی. پس فرمودند: رسول خدا(ص) برای اینکه کسی را خوشحال کند با او مزاح می کرد. (اصول کافی، ج ۲، ص ۶۶۳)
۶- وفاداری و انجام تعهدات وفاداری و التزام عملی به تعهدات و پیمان ها و وعده ها یکی از شاخص های رشد و بالندگی جوامع انسانی به حساب می آید. علی(ع) می فرماید: بالاترین صداقت، وفای به پیمان ها است. افضل الصدق، الوفاء بالعهود. (غرر الحکم، ح ۳۰۲۰) آن حضرت در کلامی دیگر می فرماید: من احسن الوفاء استحق الاصطفاء. هر کس که خوش قول باشد شایسته گزینش برای همکاری و معاشرت است. (غرر الحکم، ح ۸۶۹۰) همچنین امام علی(ع) در این زمینه می فرماید: به مودت (دوستی، یاری و همکاری) کسی که به عهد و قول خود وفادار نیست، اعتماد مکن. (غررالحکم، ح ۱۰۲۶)
۷- رعایت انصاف رعایت انصاف یکی از مشکل ترین نکات تربیتی و اخلاقی در اسلام است که ارایه و حفظ آن از افراد باتقوا و مومن برمی آید. بسیاری از اختلافات و کشمکش ها در بین خانواده ها، نتیجه عدم رعایت انصاف است، و این اختلافات رفع شدنی است، اگر به دستورات خدا عمل نماییم و حقوق دیگران را رعایت کنیم و اخلاق خود را تعالی بخشیم. امام صادق(ع) در این زمینه می فرماید: «بالاترین اعمال سه چیز است: ۱-رعایت انصاف نسبت به مردم تا آنجا که هر چه برای خود دوست داری برای آنان نیز دوست بداری ۲-مواسات نمودن ۳-یاد کردن خدا در هر حال (پس فرمودند) یاد خدا تنها گفتن سبحان الله و الحمدلله و لااله الاالله و الله اکبر نیست، بلکه مقصود این است که اوامر خدا را اطاعت و از نواهی اجتناب کنی. (اصول کافی، ج ۲، ص ۱۴۴)
۸- فروتنی و تواضع تواضع و فروتنی یکی از خصلت های مهم پیامبران و اولیای الهی است. خدای متعال در قرآن خطاب به پیامبر اعظم(ص) می فرماید: ای پیامبر! به کسانی که از مؤمنین به شما ایمان می آورند تواضع و فروتنی کن. این درحالی است که خود آن حضرت می فرماید: ان افضل الناس عبدا من تواضع عن رفعه » برترین مردم در بندگی خدا کسی است که در عین بزرگی فروتنی کند (بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۱۷۹)
همچنین پیامبر اعظم(ص) در این رابطه می فرماید: کسی که به خاطر خدا تواضع کند، خداوند مقام او را بالا می برد، پس شخص متواضع گرچه پیش خود ضعیف و حقیر است، ولی درنظر مردم بزرگ است.(کنزالعمال، ج ۳، ص ۱۱۳) امام کاظم(ع) در این زمینه می فرماید: این گونه حکمت در دل انسان متواضع سامان می یابد که در قلب انسان متکبر و زورگو جایی ندارد، چون خداوند تواضع را ابزار کار عقل قرار داده و تکبر را ابزار جهل. (بحارالانوار، ج ۵۷، ص ۳۱۲)
۹- رازداری یکی از صفات ممتاز انسان در تعامل همه جانبه با دیگران بحث رازداری است چرا که در پرتو ارتباطات انسان با هم نوع خود به طور طبیعی اسرار و مسایل خصوصی زندگی نیز مطرح می شود. بنابراین کسی که رازدار اسرار دیگران نباشد قهرا بسیاری از مناسبات اجتماعی و روابط خانوادگی افراد را مختل خواهد کرد و احیانا سبب اختلافات و نزاع ها خواهد شد. به همین دلیل در آموزه های اسلامی بر صفت رازداری مؤمن بسیار تأکید شده است. امام صادق(ع) می فرماید: مردم به دو خصلت مأمور شده اند. اما آنها را خراب کردند و به همین خاطر همه چیز را از دست دادند: ۱-شکیبایی ۲-رازداری. (الکافی، ج ۲، ص ۲۲۲)
همچنین آن حضرت در بیانی دیگر می فرماید: چهار چیز مال و آبرو را می برد: دوستی با شخص بی وفا و بخشش کردن به کسی که سپاس و تشکر نکند و آموختن دانش به نااهلی که گوش فرا ندهد و راز سپردن به کسی که حفظش نکند. (آثار الصادقین، ج ۸، ص ۴۲۶) امام علی(ع) در این رابطه می فرماید: توفیق مرد در این است که راز خود را به کسی گوید که پوشیده اش دارد و احسان خود را به کسی رساند که آن را فاش سازد. (همان، ص ۴۲۰) بنابراین انسان با دوست خود لازم است در اظهار محبت و دوستی سنگ تمام بگذارد ولی چند درصد شیوه احتیاط لازم است و برخی رازها را نباید برای او بیان کند.
۱۱- عدم تکبر و غرور تکبر و غرور از جمله صفات رذیله و اخلاق سیئه انسان به حساب می آید، و همواره چنین فرد متکبر و مغرور، اطرافیان خود را از دست می دهد و نفرت دیگران را نسبت به خود برمی انگیزد. برعکس کسی که متواضع و فروتن باشد همواره مورد لطف و عنایت دیگران قرار می گیرد. لقمان حکیم درخصوص مسایل اخلاقی و ارتباط با مردم و خویشتن مواعظی دارد که نخست تواضع، فروتنی و خوشرویی را توصیه کرده و می گوید: با بی اعتنایی از مردم روی مگردان، «ولا تصعر خدک للناس»
و مغرورانه بر زمین راه نرو «ولاتمش فی الارض مرحا» چرا که خداوند هیچ متکبر مغروری را دوست ندارد. «ان الله لایحب کل مختال فخور» (لقمان- ۱۸) به این ترتیب لقمان حکیم به دو صفت بسیار زشت و ناپسند که مایه از هم پاشیدن روابط صمیمانه اجتماعی است اشاره می کند: یکی تکبر و بی اعتنایی، و دیگر غرور و خودپسندی که هر دو در این جهت مشترکند که انسان را در عالمی از تو هم و پندار خودبرتربینی فرو می برند، و رابطه او را از دیگران قطع می کند. در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) آمده است: کسی که از روی غرور و تکبر روی زمین راه رود، زمین و کسانی که در زیرزمین خفته اند، و آنها که روی زمین هستند، همه او را لعنت می کنند.»
۱۲- صداقت و شفافیت در آموزه های اسلامی صداقت و شفافیت از ویژگی های مهم یک انسان مؤمن و سبب نجات و رستگاری او به حساب می آید و برعکس کذب، دروغ و نفاق موجب هلاکت و نابودی او می شود. پیامبر اعظم(ص) می فرماید: «النجاه فی الصدق، کما ان الهلاک فی الکذب» سربلندی و نجات انسان در صداقت و شفافیت است همچنانکه هلاکت و نابودی او در دروغ و عدم شفافیت است. علی(ع) در این زمینه می فرماید: راستی و راستگویی تو را نجات می دهد، هر چند که از آن بیمناک باشی، و دروغ تو را نابود می کند گرچه از آن خطری بر خود حس نکنی (غررالحکم، ح ۱۱۱۸) همچنین وقتی از آن حضرت سؤال شد: گرامی ترین مردم کیست؟ فرمود: کسی که همیشه و همه جا با راستی برخورد کند. (بحارالانوارج ۱۷ص ۹)
و بالاخره آن حضرت در وصف ایمان مومنان می فرماید: ایمان آن است که راستی را اگر چه به زبانت باشد بر دروغی که به سودت باشد، ترجیح دهی. (نهج البلاغه، ح ۴۵۸)
۱۷- اندازه نگه داشتن افراط و تفریط در هر کاری، جنبه ضدارزشی به خود گرفته و از مسیر حق و عدالت خارج می شود کسانی که در اولین روزهای آشنایی با افراد سفره دلشان را می گشایند و از گذشته و حال و آینده خود و اطرافیان می گویند، گمان می کنند، رسم صمیمیت را به جا آورده اند، در حالی که چنین رفتاری حتی با دوستان چندین و چند ساله هم صحیح نیست و نباید تمام رازهای زندگی خود را در برابر افراد آشکار کرد حتی با دوستان نزدیک چرا که روزی سبب پشیمانی خواهد شد. در روایتی از علی نقل شده است که در دوستی با هرکس اندازه نگه دار که ممکن است روزی دشمن تو گردد و با دشمنت نیز رفتاری متناسب داشته باش که شاید روزی با او دوست شوی. هم چنین آن حضرت در کلامی دیگر می فرماید: با مردم چنان آمیزش و رفتار کنید که اگر در آن حال مردید «رفاقت و جدایی» بر شما بگریند و اگر زنده ماندید خواهان معاشرت با شما باشند. (نهج البلاغه، ح۱۰۸). تاکید آن حضرت در این رابطه در حدی است که می فرماید: ناتوان ترین اشخاص کسانی هستند که نمی توانند برای خود دوست بگیرند، و ناتوان تراز آنان کسانی هستند که دوستان موجود خود را از دست می دهند و قادر به نگهداری آنان نمی باشند.(نهج البلاغه، حکمت۱۲)
۱۸- آگاه ساختن از گرفتاری ها و مشکلات سختی ها و مشکلات جزء لاینفک زندگی اجتماعی انسان است و هیچ کس بهتر از یک یار شفیق و دانا ما را در این سختی ها و گرفتاری ها یاری نمی رساند. امام صادق(ع) در این زمینه می فرماید: «هرگاه یکی از شما در تنگنا قرار گرفتید و با مشکلی مواجه شدید، دوست و برادرتان را آگاه سازید و خود را تنها نگذارید و به رنج نیفتید.» (میزان الحکمه، ج۱، ص ۸۶)
۱۹- پذیرفتن عذر او یکی از نکات بسیار مهم در حفظ دوستی، داشتن خلق و خوی کریمانه است. برای نگاهداشتن دوستی های باارزش، نیاز به گذشت و اغماض و چشم پوشی از خطاهای یکدیگر داریم. عذر دوستت را در برابر خطا و اشتباه بپذیر و اگر عذری نداشته باشد تو زرنگی کن و برای خطای او درباره ات عذر بتراش. امام سجاد(ع) می فرماید: پوزش و معذرت خواهی دوست را هر چه بدانیم که عذر او ناموجه است نباید رد کنیم. اصولا دوستی با اشخاص از خودراضی و پرتوقع که هرگز عذرخواهی کسی را نمی پذیرند، دوامی نمی یابد. خداوند سریع الرضا است و بندگان مؤمن او با کسب این صفت الهی بخشنده و با گذشت هستند.
۲۰- رعایت ضوابط در حین صمیمیت انسان مؤمن و متعالی در روابط اجتماعی و تعاملات خود با دیگران، همواره در چارچوب ضوابط الهی و حدود آموزه های اخلاقی و انسانی برخورد می کند.
علی(ع) در این زمینه می فرماید: هر کس دوست خود را به طور پنهانی اندرز دهد، بر او احترام گذارد و هر کس دوستش را در جلوی مردم نصیحت کند، به وی اهانت کرده است.
با دوستت که با تو قهر کرده پیوند برقرار کن، و اگر او با تو نامهربان شد و از تو دوری گزید، تو مهربان باش و نزدیک شو. هرگاه او به تو بخل ورزید تو عطا کن. وقتی او با تو برخوردی تند کرد تو نرمش نشان بده. اگر در رفتار با تو مرتکب خطا شد او را معذور بدار و با او چنان باش که گویا خدمتکار او هستی و او ولی نعمت تو می باشد. اما به هوش باش که این کارها را به جا انجام دهی نه بی جا و باغیر اهل آن.
امام صادق(ع) در این رابطه می فرماید: رودربایستی و حرمت میان خود و برادرت را از بین نبر و آن را نگه دار، زیرا با از بین رفتن رودربایستی و حرمت ها، شرم و حیا نیز از میان می رود و نگهداشتن حرمت مایه پایداری دوستی است. (میزان الحکمه، ج۱، ص۶۶)
دنباله ادامه دارد …..
اعتدال در رفتار و گفتار راه و رسم اعتدال کوتاهترین و استوارترین راه تربیت است و سلامت فرد و جامعه در گرو تربیتی متعادل است. زیرا هر گونه انحراف از اعتدال و افراط و تفریط در صفات و اعمال و رفتار، انحراف از حق است. لذا حکما اساس اخلاق را در اعتدال در خویها و صفات می‌دانند و برای نجات و رستگاری انسان و رساندن او به سعادت، راه اعتدال را توصیه می‌کنند. مرحوم علامه طباطبایی در این باره چنین می‌فرمایند: “کمتر فسادی در عالم ظاهر می‌شود و کمتر جنگ خونینی است که نسلها را قطع و آبادیها را ویران سازد که منشاء آن اسراف و افراط در استفاده از زینت و زرق نبوده باشد، چه انسان طبعاً این طور است که وقتی از جاده اعتدال بیرون شد و پا از مرز خود بیرون گذاشت کمتر می‌تواند خود را مهار کند و به حد معینی اکتفا نماید. بلکه مانند تیری است که از کمان بیرون شود، تا آخرین حد قدرتش جلو می‌رود و چون چنین است سزاوار است که همه وقت و در همه امور در زیر تازیانه تربیت مهار شود”. جهت‌گیری تربیت قرآنی بر این است که انسانی تربیت کند که در همه ابعاد و امور زندگی متعادل باشد، و از مرزهای اعتدال خارج نشود. در داستانهای تربیتی قرآنی نیز ابعاد گوناگون اعتدال در قالب تصاویری بدیع و زیبا ارائه شده است. لقمان حکیم در مقام یک مربی آگاه و پدری دلسوز، اندرزهایی جامع و سودمند برای فرزندش و سایر فرزندان ایراد نموده که به عنوان یک منشور تربیتی می‌تواند راهگشای خوبی در جهت هدایت و ارشاد همگان قرار گیرد. یکی از توصیه‌های اخلاقی لقمان دعوت به اعتدال در رفتار و گفتار است. آنجا که می‌گوید:“واقصد فی مشیک و اغضض من صوتک“(لقمان:۱۹) پسرم در راه رفتنت میانه‌رو باش و در سخن گفتنت نیز اعتدال را رعایت کن و از صدای خود بکاه و فریاد مزن”.
ممکن است سئوال شود که چرا لقمان روی یک کار جزئی مثل راه رفتن تکیه می‌کند و به فرزندش دستور می‌دهد که در راه رفتن میانه‌رو باشد. در پاسخ باید گفت: صفات و روحیات بد و نیک انسان غالباً از خلال کارهای جزئی او آشکار می‌شود. چه بسا نحوه لباس پوشیدن شخص، یا کیفیت امضای فردی و … نمایانگر روحیات او باشد، و هرگز نباید نسبت به این کارهای جزئی با دیده بی‌اعتنایی بنگریم. زیرا چه بسا کارهای جزئی و کوچک نشان دهنده کانونی از فساد در درون انسان باشد که به این شکل جوانه زده است. جوشهای مختصر یا دملهای کوچکی که در اطراف بدن نمایان می‌شود هر چند جزئی و کوچکند اما همین‌ها از نظر یک پزشک نشان‌دهنده چرکهای عظیم درونی است که در میان خون لانه گزیده‌اند و خود را از این طریق نشان می‌دهند. البته مقصود از “مشی” در آیه را می‌توان مفهومی عام و گسترده‌تر از راه رفتن معمولی دانست و آن را به معنای تمامی رفتارها و کردارها و روش و منش آدمی معنا کرد که بر این اساس رعایت اعتدال در هر یک از حالات و رفتارهای انسان امری است پسندیده و تنها از این طریق انسان به سرمنزل مقصود راه خواهد یافت. در آیه دیگری آمده است: “و لا تطع من اغفلنا قلبه عن ذکرنا و اتبع هواه و کان امره فرطا”(کهف:۲۸) و از کسی که قلبش را از یاد خود غافل ساختیم، اطاعت نکن، همان که از هوای نفس خود پیروی می‌کند و کارهایش افراطی است. به این ترتیب قرآن کریم اعتدال در رفتار را ارزش، و افراط و زیاده‌روی را ضد ارزش معرفی نموده است و کسانی را که از حد اعتدال پا فراتر نهاده‌اند و در مسیر افراط و اسراف گام نهاده‌اند، هم شان هوی پرستان معرفی می‌کند.
پیوند دوستی مهم ترین رکن شخصیت هر فردی براساس جاذبه و دافعه او مورد ارزیابی قرار می گیرد و دراین رابطه براساس آموزه های اسلامی محبوبان واقعی انسان را شامل: ۱- خداوند ۲- معصومین(ع) ۳- علما و هادیان خیر ۴- کسی که دیدنش ما را به یاد خدا می اندازد،
۵- آنان که خداوند نعمت خود را بر آنان تمام کرده است.
خداوند در قرآن کریم(نساء- ۶۹) درباره کسانی که نعمت خود را بر آنان تمام کرده می فرماید: «کسی که خدا و پیامبر را اطاعت کند (در روز رستاخیز) همنشین کسانی خواهد بود که خداوند نعمت خود را بر آنها تمام کرده است. و همان طور که در سوره حمد، بیان شده است کسانی که مشمول این نعمتند، همواره در جاده مستقیم گام برمی دارند و کوچک ترین انحراف و گمراهی ندارند. پس در توضیح این جمله اشاره به چهار طایقه کرده می فرماید: از پیامبران صدیقان، شهداء و صالحان. در پایان آیه می فرماید: آنها رفیق های خوبی هستند از آیه فوق این حقیقت به روشنی استفاده می شود که موضوع معاشران خوب و هم نشین های باارزش به قدری اهمیت دارد که حتی در عالم آخرت برای تکمیل نعمت های بهشتی، این نعمت بزرگ به مطیعان ارزانی می گردد.
۶- خویشاوندان در آموزه های اسلامی ارتباط و دوستی با خویشاوندان تحت عنوان صله رحم مطرح شده است، ابوبصیر می گوید: از امام صادق(ع) پرسیدم: آیا انسان می تواند با خویشاوندی که مذهب را نمی شناسد قطع رابطه کند؟ حضرت فرمودند: نباید با او قطع رابطه کنید. (میزان الحکمه، ج۴، ص ۲۰۱۷)
همچنین آن حضرت می فرماید: هر کس دوست دارد روزیش زیاد شود و مرگش به تاخیر بیفتد، صله رحم کند. (تحف العقول، ص ۳۰۹) و در بیانی دیگر می فرماید: صله رحم خانه ها را آباد و عمرها را زیاد می کند، هر چند به جا آورندگان صله رحم از نیکان نباشند. (میزان الحکم، ج۴، ص ۲۰۱۶). امام هادی در بیان اهمیت و جایگاه صله رحم می فرماید: چه بسا شخصی که مدت عمرش مثلا سه سال مقدر شده باشد ولی به خاطر صله رحم و پیوند با خویشاوندانش خداوند عمرش را به ۳۳ سال برساند، و چه بسا کسی که مدت عمرش ۳۳ سال مقدر شده ولی به خاطر آزردن خویشاوندان و قطع رحم، خداوند عمرش را به۳ سال برساند. (مسند امام هادی(ع)، ص ۳۰۲)
۷- کسی که در حالت خشم از عدالت خارج نشود امام صادق(ع) در این زمینه می فرماید: کسی که سه بار علیه تو خشمگین شده و درباره تو سخن ناروایی نگفته او را دوست خود برگزین. (تحف العقول، ص ۳۸۷)
رمز محبوبیت در میان مردم
هر کسی به طور طبیعی علاقه مند است تا محبوب دل ها باشد و مردم او را دوست بدارند. محبوبیت اگر چه آثار بسیاری برای آدمی به همراه می آورد ولی هیچ کسی نمی تواند از آرامشی که در پی محبوبیت برمی خیزد چشم پوشی کند؛ زیرا محبوبیت نه تنها امنیت را برای او به ارمغان می آورد بلکه سکونت و آرامش درونی را نیز برای او در پی خواهد داشت. هر کسی می کوشد تا به هر شکلی شده محبوب دل ها شود؛ زیرا اگر محبوبیت تحقق یابد، آدمی بر دل ها حکومت می کند و بندگی باطنی، بردگی ظاهری را نیز به دنبال خواهد داشت و اشخاص، کورکورانه از وی پیروی و اطاعت می کنند.
هر کسی در جست وجوی محبوبیت و حکومت بر دل ها، از ابزارهای گوناگونی بهره می برد. برخی با ابزار مال می کوشند تا دل ها را به سوی خود جذب و جلب نمایند. برخی دیگر با احسان و کمک به دیگری یا مهر و محبت می کوشند این محبوبیت را برای خود ایجاد کنند.
هر یک از اینها با توجه به گرایش های گوناگون مردم تأثیراتی به جا می گذارد. حتی ابلیس و شیاطین با وعده های دروغین و مستکبران و مستبدان با فریب و نیرنگ در جلب قلوب مردم می کوشند و تأثیراتی را نیز به جا می گذارند؛ از این رو دولت های استکباری و مستبدی چون دولت فرعونی بر جان ها حکومت می کند و مردمی را بنده خود می سازد.
اصولا انسان به کسی که محبت کرده گرایش دارد و اگر محبتی دیده، می کوشد تا آن را پاسخ دهد. از این رو اگر کسی به او مالی دهد یا تعلیم و آموزشی بدهد، خود را بنده او می داند و در کلام امیرمؤمنان علی(ع) است. من علمنی حرفا فقد صیرنی عبدا؛ هر کسی حرفی به من بیاموزاند مرا بنده خود ساخته است و در همین چارچوب است که آن حضرت خود را عبید محمد(ص) می داند که ایشان را معارف بسیار آموخته است: انا عبد من عبید محمد(ص)؛ من بنده ای از بندگان محمد(ص) هستم. به این معنا که ایشان دل در گروه محبت کسی دارد که به ایشان چیزی آموخته است. پس هر کسی، به طور طبیعی علاقه مند به کسی می شود که خدمتی به او کرده است و این گونه سپاسگزار او می باشد. چنانکه در مثل آمده است: الانسان عبید الاحسان. ولایت و سلطه شیطانی نیز ریشه در محبت شخص به شیطان دارد؛ زیرا او را کسی می داند که خدمتی به او کرده است؛ هر چند که در این باور به اشتباه و خطا رفته و فریب و وسوسه ابلیسی را، خدمت برشمرده است. به عنوان نمونه خداوند گزارش می کند که برخی از مردم تحت ولایت جنیان درمی آیند؛ زیرا گمان می کنند که ایشان اخبار غیب را در اختیارشان می گذارند. (سوره جن)
محبت واقعی و محبوبیت جهانی
اینکه هر کسی سپاسگزار خدمتی است که به وی می شود و همین خدمت رسانی عاملی در جلب و جذب دل های بشر دارد، امری پوشیده نیست؛ ولی این محبت نه تنها کامل و تمام نیست، بلکه فراگیر و پایدار هم نمی باشد. ازنظر آموزه های قرآنی محبوبیت واقعی و جهانی را می بایست در امری دیگر جست. در روایات است که اگر کسی بخواهد رابطه خود را با مردم اصلاح نماید، گام نخست آن است که رابطه خود را با خدا اصلاح کند. از امام حسن عسکری(ع) روایت است که فرمود: من اصلح فیما بینه و بین الله اصلح الله ما بینه و بین الناس؛ کسی که بین خود و خدایش را اصلاح کند، خداوند بین او و مردم را اصلاح می کند. (جهادالنفس، حدیث۳۵۵)
برای اینکه انسان بین خود و خدا را اصلاح کند خداوند در قرآن راهکاری را ارایه کرده است. در این راهکار مشخص شده که اگر انسان آن را پیروی کند، محبوب خداوند می شود و رابطه میان خدا و خلق، رابطه محبت می شود و هر یکی دیگری را محبوب خود می شمارد. خداوند در آیه۳۱ سوره آل عمران می فرماید: «قل ان کنتم تحبون الله فاتبعونی یحببکم الله و یغفر لکم ذنوبکم و الله غفور رحیم؛ بگو: اگر خدا را دوست دارید، از من پیروی کنید تا خدا دوستتان بدارد و گناهان شما را بر شما ببخشاید و خداوند آمرزنده مهربان است.»
در حقیقت راه اصلاح میان خود و خدا، آن است که انسان از آموزه های وحیانی قرآن و سنت و سیره پیامبر(ص) پیروی کند و به همه آموزه های وحیانی ایمان داشته باشد، نه اینکه به برخی مؤمن و به برخی دیگر کافر باشد؛ چنان که برخی به ولایت امامان معصوم(ع) کافر هستند و ایمان ندارند و حقوق اهل بیت(ع) را در ولایت نمی پذیرند. (مائده، آیه۳؛ نساء، آیه۵۹ و احزاب، آیه۳۳ و آیات دیگر)
نقش ایمان و عمل صالح
اگر کسی به طور کامل و تمام به همه آموزه های وحیانی خداوند ایمان داشته و از آن اطاعت کند، اگرچه بر او گران و سخت باشد (بقره، آیه۱۴۳؛ آل عمران، آیات۳۲و ۵۳) آن موقع است که محبوب خداوند می شود و از آثار این محبوبیت آن است که در میان مردم محبوب می گردد و همگان از جان و دل بنده وار جان، فدای او می کنند و او را بر خود اولی و برتر می شمارند و از خود برای او می گذرند.
اطاعت از خدا و پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) در زندگی در دو عنوان ایمان و عمل صالح نمودار می شود؛ چراکه این دو، بال های پرواز آدمی به سوی خداوند است. (فاطر، آیه۱۰) از این رو خداوند به مردم می فرماید که به جای آنکه بخواهند محبوبیت دیگران را از طریق مال و ثروت به دست آورند که محبوبیت ناپایدار و غیرواقعی است (انفال، آیه۶۳) با ایمان و عمل صالح یعنی اطاعت از خدا و پیامبر(ص) آن را به دست آورید.
خداوند درباره رمز محبوبیت انسان می فرماید: ان الذین آمنوا و عملوا الصالحات سیجعل لهم الرحمن ودا؛ کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به زودی خدای رحمان برای آنان محبتی در دلها قرار می دهد. (مریم، آیه۹۶) در حقیقت رمز محبوبیت انسان را می بایست در ایمان و عمل صالح جست؛ اگر کسی کارهای نیکی انجام می دهد و در حقیقت متوجه حسن فعلی است و به حسن فاعلی یعنی اخلاص و ایمان اعتقادی ندارد و نیت او پاک و خالص نیست، باز هم خداوند برای او محبوبیتی در دل ها ایجاد می کند ولی این محبت، ناپایدار و موقتی و غیرکامل است، ولی اگر همراه با ایمان و نیت خالص یعنی حسن فاعلی باشد، این جمع حسن فعلی و فاعلی موجب محبوبیت پایدار و کامل و تمام او در میان خلق می شود؛ زیرا چنین شخصی محبوب خداوند است و محبوب خداوند در میان خلق هم محبوب خواهد بود.
امام هادی(ع) و یک نکته از روانشناسی اجتماعی
بررسی تأثیرات متقابل فرد و اجتماع و توجه به تعامل میان فرد و جامعه، موضوعی نیست که صرفاً در عصر حاضر و با ظهور علم روانشناسی جدید به آن توجه شده باشد. بسیاری از فلاسفه و حکما از زمان‌های بسیار دور موضوعات روانشناسی اجتماعی را به زبان خود و با روش‌های مرسوم عصر خویش مورد بحث و بررسی قرار داده‌اند. در یک تعریف ساده، روانشناسی اجتماعی به عنوان علم مطالعه رفتار متقابل بین انسان‌ها یا علم مطالعه تعامل انسان‌ها شناخته می‌شود. رفتار فرد در گروه، مسئله هم رنگی، بررسی نگرش و تغییرات آن، تأثیر عوامل اجتماعی روی رفتار، توجیه خود و … عمده‌ترین مباحث مورد علاقه روانشناسان اجتماعی است.با توجه به این نکته که اهل بیت (علیهم‌السلام)، حاملان و وارثان وحی و علوم انبیا و خزانه داران علم الهی، منبع علم، معرفت و حکمت هستند و به همین دلیل مؤمنان موظف به اخذ معارف و علوم خود از این منبع هستند و باید نظام معرفتی خود را بر اساس آنچه از این منبع جوشیده و تراوش کرده است، شکل و سامان دهند. برای درک صحیح مسائل مربوط به روانشناسی اجتماعی نیز سزاوار است که به این منبع مراجعه کنیم.
ترجمه و شرح روایت: قالَ الامامُ أبو الحسن، علیّ الهادی صلوات اللّه و سلامه علیه: * لا تَطْلُبِ الصَّفا مِمَّنْ کَدِرْتَ عَلَیْهِ، از کسی که نسبت به او کدورت و کینه داری و مکدر و آزرده خاطرش ساختهای یا بر او خشم گرفته‌ای، صفا، یک رنگی، صمیمیت و محبت مجوی. جامعه سالم، جامعه‌ای است که بین افراد آن جامعه محبت، یک رنگی، صفا و صمیمیت حکمفرما باشد و آحاد آن جامعه همچون اعضای یک خانواده نسبت به هم با صفا معاشرت کنند؛ خشم و غضب بی‌جا، قلب‌های مملو از کینه و کدورت‌های حاصل از اختلاف‌ها، این آرامش اجتماعی را مورد تهدید قرار خواهند داد. کسی که در رفتار خود با دیگران این اصل را رعایت نکرده است، طبیعتاً نباید انتظار صفا و صمیمیت از طرف دیگران داشته باشد. * ولاَ الوَفاءَ مِمَّنْ غَدَرْتَ بهِ، و از کسی که به او وفا نکرده‌ای، خیانت کرده‌ای و نیرنگ زدهای، وفاداری طلب مکن. قرآن کریم، با اینکه بزرگ‌ترین دشمن اسلام را یهود و مشرکان می‌داند و در توصیف آنان می‌فرماید: « لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النّاسِ عَداوَةً لِلَّذینَ آمَنُوا الْیَهُودَ وَ الَّذینَ أَشْرَکُوا؛ یهود و مشرکان را لجوج‌ترین دشمن نسبت به افراد با ایمان می‌یابی.»[۱]
اما همین قرآن، هر زمان که پای پیمان و وفاداری نسبت به آن به میان می‌آید، دستور می‌دهد که مسلمانان پیمان‌های خود را حتی با این گروه‌ها حفظ کنند و چیزی از آن کم نکنند. از این رو می‌فرماید: «إِلاَّ الَّذینَ عاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ فَمَا اسْتَقامُوا لَکُمْ فَاسْتَقیمُوا لَهُمْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقینَ؛ مگر با آنان که در نزدیکی مسجد الحرام پیمان بستید، تا آنان به پیمان خود وفادارند، شما نیز وفادار باشید. همانا خداوند پرهیزکاران را دوست می‌دارد.»[۲] با این وصف، وفاداری نیز از لوازم جامعه سالم است و در طرف مقابل، نیرنگ و خیانت از عوامل تهدید کننده این اصل مهم اجتماعی است. کسی که در رفتار با سایر افراد، طریق خدعه، نیرنگ و خیانت را پیش گرفته و به لوازم وفا متعهد نبوده است نباید از دیگران انتظار وفاداری داشته باشد. * وَلاَ النُّصْحَ مِمَّنْ صَرَفْتَ سُوءَ ظَنِّکَ إلَیْهِ، همچنین از کسی که نسبت به او بدگمان هستی و تیر بدگمانیات را به او نشانه رفتهای و نسبت به او با سوء ظن برخورد کرده‌ای، نصیحت، موعظه، خوشبینی، خیرخواهی و خلوص طلب نکن.«نصح» و خیرخواهی به این معناست که نه تنها انسان خواهان زوال نعمت از دیگران نباشد بلکه طالب بقای نعمت و افزون شدن آن برای همه نیکان و پاکان گردد، یا به تعبیری دیگر آنچه از خیر، خوبی و سعادت معنوی و مادی برای خویش می‌خواهد برای دیگران نیز بطلبد و این یکی از فضایل معروف است که در آیات قرآن و روایات اسلامی به آن اشاره شده است. پیامبران الهی خیرخواهان امت‌ها بودند و یکی از صفات بارز آنها همین موضوع بود. قرآن مجید از زبان «نوح» شیخ الانبیا چنین نقل می‌کند که به قوم خود فرمود:«اُبَلِّغُکُمْ رِسَالاَتِ رَبِّی وَ اَنْصَحُ لَکُمْ وَ اَعْلَمُ مِنَ اللهِ مَا لاَتَعْلَمُونَ؛ رسالت‌های پروردگارم را به شما ابلاغ می‌کنم و خیرخواه شما هستم و از خداوند چیزهایی (از لطف و مرحمت و عنایت) می‌دانم که شما نمی‌دانید.»[۳]در این جا بعد از مسئله ابلاغ رسالت، سخن از نصح و خیرخواهی امت به میان آمده که نقطه مقابل حسد، بخل و خیانت است. همین معنا با تفاوت مختصری در مورد پیامبران بزرگ خدا، «هود، صالح و شعیب(علیهم‌السلام)» نیز وارد شده است. بدیهی است که خیرخواهی منحصر به این چهار بزرگوار نبوده بلکه تمامی انبیای الهی و اولیای معصومین این ویژگی را داشته‌اند و پیروان راستین آنان نیز باید خیرخواه دیگران باشند.در حدیثی از پیامبر اکرم آمده است که فرمودند: « اِنَّ اَعْظَمَ النَّاسِ مَنْزِلَةً عِنْدَاللهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ اَمْشَاهُمْ فِی اَرْضِهِ بِالنَّصِیحَةِ لِخَلْقِهِ ؛ بلند مقام‌ترین مردم در پیشگاه خداوند در قیامت کسی است که از همه بیشتر تلاش در خیرخواهی مردم کرده است.»[۴] و در روایت دیگری از همان حضرت (صلی‌الله‌علیه‌وآله) میزان و معیاری برای خیرخواهی بیان شده و آن این است که از منافع دیگران به اندازه منافع خویش دفاع کند، ایشان می‌فرمایند: «لَیَنْصَحُ الرَّجُلُ مِنْکُمْ اَخَاهُ کَنَصِیحَتِهِ لِنَفْسِهِ؛ هر کدام از شما باید نسبت به برادر مؤمن خود خیرخواه باشید به همان اندازه که نسبت به خویش خیرخواه است!»[۵]واژه «نصح» و «نصیحت» اگر چه در زبان روزمره فارسی ما معمولاً به معنای اندرز به کار می‌رود ولی در لغت عرب چنین نیست، بلکه مفهوم وسیع و گسترده‌ای دارد. «راغب» در کتاب «مفردات» می‌گوید: «نصح و نصیحت» هر کار و هر سخنی است که در آن مصلحت دیگری باشد و این واژه در اصل به معنای خلوص و اخلاص است. به همین دلیل عسل خالص را «ناصح» می‌گویند، کار خیاط را هم نصح می‌نامند به خاطر اصلاح کردن پارچه‌ای که به او داده شده است و از آنجا که شخص خیرخواه از روی خلوص و اخلاص در اصلاح کار دیگران می‌کوشد، واژه نصح و نصیحت درباره او به کار می‌رود و اصولاً هر چیزی که خالص و صاف باشد، خواه در سخن یا عمل و در امور مادی یا معنوی، واژه «نصح» بر آن اطلاق می‌شود. بنابراین هنگامی که در بحث‌های اخلاقی سخن از نصیحت به میان می‌آید، مقصود، ترک هر گونه حسد، کینه، بخل، سوء ظن و خیانت است.[۶] در نتیجه کسی که از نصح و خیرخواهی نسبت به دیگران دریغ کرده و با سوء ظن با دیگران روبه‌رو شده است نباید انتظار خیرخواهی از آنان داشته باشد.
* فَإنَّما قَلْبُ غَیْرِکَ کَقَلْبِکَ لَهُ. [۷] چون که دیدگاه، افکار و قلب دیگران نسبت به تو، همانند قلب خودت نسبت به آنها می‌باشد. امام (علیه‌السلام) در این فراز پایانی، علت آنچه را که در سطور گذشته مرور کردیم بیان می‌فرمایند و آن اینکه: «قلب‌ها با هم مرتبطند و رفتار انسان با دیگران در رفتار آنها با انسان اثر مستقیم دارد و آنچه که هر کسی در دل نسبت به دیگران دارد، دیگران نیز همان را در دل نسبت به او خواهند داشت.
منبع: پایگاه تخصصی قرآن کریم
