در ابتدای بحث، این سؤال را مطرح می‌كنیم كه آیا اساساً فرقی میان شأن نزول و سبب نزول وجود دارد یا نه؟
بیشتر مفسران فرقی میان این دو قائل نشده‌اند و هر مناسبتی را كه ایجاب كرده است آیه یا آیه‌هایی نازل شود، گاه سبب نزول و گاه شأن نزول گفته‌اند. در صورتی كه میان این دو عبارت فرق است.
شأن نزول اعم از سبب نزول است هرگاه به مناسب جریانی در باره شخص و یا حادثه‌ای، خواه در گذشته یا حال یا آینده و یا در باره واجب شدن احكام، آیه یا آیاتی نازل شود. همه این موارد را شأن نزول آن آیات می‌گویند، مثلاً می‌گویند: كه فلان آیه در باره عصمت انبیاء یا عصمت ملائكه یا حضرت ابراهیم علیه السلام یا نوح علیه السلام یا آدم علیه السلام نازل شده است كه تمامی اینها را شأن نزول آیه می‌گویند. اما سبب نزول، حادثه یا پیش‌آمدی است كه متعاقب آن آیه یا آیاتی نازل می‌شود و به عبارت دیگر آن پیشامد باعث و موجب نزول می‌شود. لذا سبب نزول اخصّ و شأن نزول اعم است.(۱)
پاره‌ای از آیات قرآن سبب نزول ندارند. گرچه برای هدفی نازل شده‌اند مثلاً برای هدایت، مثل قصه حضرت موسی ـ علیه السلام ـ و … اما برخی از آیات قرآن سبب نزول دارند كه در واقع این دسته از آیات قرآن با توجه به شرایط مكانی و زمانی، در باره گروهی، قومی، شخصیتی و یا برای حل مشكلی در جامعه نازل شده است.
مثال‌های زیادی در این‌باره در قرآن به چشم می‌خورد مانند :
انگشتر بخشی امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ درحال ركوع نماز و نزول آیه ولایت یكی از حوادثی كه باعث نزول آیاتی از قرآن كریم شد. حادثه‌ای بود كه همگامی نماز با زكات را ـ كه در اكثر قریب به اتفاق آیات قرین یكدیگر ذكر شدند ـ تجسم بخشید . یعنی آن‌گاه كه امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ در حال ركوع نماز، توجه به خلق و مستضعفان را به عنوان نتیجه و لازمه توجه به حق اعلام كرد، انگشتری خود را بیرون آورده و به آن شخص فقیر می‌دهند. از پی آن آیات ۵۵ و ۵۶ سوره‌ی مباركه‌ی مائده نازل می‌شوند: «إِنَّمَا وَلِیكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ . وَمَنْ یتَوَلَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغَالِبُونَ»؛ سرپرست و ولی شما، تنها خداست و پیامبر او و آنها كه ایمان آورده اند. همانها كه نماز را برپا میدارند، و در حال ركوع، زكات می دهند. و كسانی كه ولایت خدا و پیامبر او و افراد باایمان را بپذیرند، پیروزند. [زیرا] حزب و جمعیت خدا پیروز است.
روایات بسیاری از طریق شیعه و سنی وارد شده كه دلالت می‌كند بر اینكه دو آیه‌ی فوق در شأن امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ نازل شده و نزول آن پس از انگشتر بخشی امیرالمؤمنین در حال ركوع نماز بوده است.(۲)
مطلب بعدی در رابطه با سبب نزول این كه، ممكن است برخی از آیات، روایاتی در باب آن در دسترس نباشد و این به دلیل اینكه پیشینیان در این زمینه مطلب قابل توجهی ثبت و ضبط نكرده‌اند، جز اندكی كه كاملاً چاره‌ساز نیست. شاید یكی از علل عدم ضبط دقیق این بود كه خودشان آشنا به وضع بودند و دیگر نیازی نمی‌دیدندكه معلومات و مشاهدات خود را به عنوان سند برای آینده ثبت كنند. بعدها روایاتی در این زمینه فراهم شد كه بیشتر دارای ضعف سند و غیر قابل اعتماد بوده و احیاناً اعمال غرض در كار وجود داشته است، به ویژه در دوران تاریك حكومت بنی امیه كه از روی غرض ورزی، آیات بی‌شماری با تنظیم شأن نزول‌های جعلی، به طور دلخواه تفسیر و تأویل شده است.(۳)
پی نوشتها
۱. معرفت، محمد هادی، تاریخ قرآن، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۷۵ ش، ص ۶۵ .
۲. حجتی، سید محمد باقر، اسباب النزول، تهران، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۴ ش، ص ۲۷ . و طاهری، حبیب الله، درس‌هایی از علوم قرآن، قم، انتشارات اسوه، ۱۳۷۷ ش، ج۲، ص ۲۷۵ .
۳. ر.ك: معرفت، تاریخ قرآن، ص ۶۴.
منبع : نرم افزار پاسخ ۲ مرکز مطالعات حوزه.
