کتابت قرآن به جمع‌آوری و تالیف آن به مرور زمان و به دست افراد و گروه‌های مختلف از صحابه و تابعین گفته می‌شود. نظم و ترتیب عدد آیات در هر سوره در زمان حیات پیامبر (ص) و با دستور ایشان انجام شده است. درباره نظم و ترتیب سوره‌ها، برخی قائلند این نظم در زمان حیات پیامبر (ص) ایجاد شده است اما برخی دیگر معتقدند علی (ع) و سپس زید‌بن‌ثابت، جمع و ترتیب سوره‌ها را برای نخستین بار بعد از وفات پیامبر (ص) انجام دادند. علی (ع) قرآنی را جمع‌آوری کرد اما مردم آن را نپذیرفتند و دیگر کسی آن قرآن را ندید. پس از آن هر کدام از صحابه از جمله ابی بن کعب، سعد بن معاذ و دیگرانی به جمع‌آوری قرآن پرداختند. بعدها این تعدد و اختلاف نسخه، باعث اختلاف میان مردم شد که در زمان خلافت عثمان او تصمیم بر یکسان‌سازی صحیفه‌های صحابه گرفت. عثمان گروهی را برای جمع‌آوری قرآن واحدی تشکیل داد. علی(ع) نیز با یکسان‌سازی عثمان موافق بود. نگارش ابتدایی قرآن با خطی بود که هیچ علامت و نقطه‌ای نداشت و این باعث اختلاف قرائت شد که بعدها نقطه و اعراب‌گذاری را نصر بن عاصم و ابوالاسود دئلی انجام دادند. به مرور زمان طراحی قرآن تغییر کرد و هنرهایی همچون خطاطی، تذهیب بر آن تاثیر گذاشت.
به جمع‌آوری و تالیف آن به مرور زمان و به دست افراد و گروه‌های مختلف از صحابه و تابعین گفته می‌شود[۱]با ظهور اسلام و گـسترش تـعالیم آن، دانش در بین مسلمانان رواج یافت و در این میان خط و کتابت نیز مورد توجه قـرار گرفت؛ زیرا معجزه پیامبر (ص) قرآن بـود و قرائت و کتابت آن، فریضه‌ای مقدس بود.[۲]
تاریخچه
ترتیب و نظم عدد آیات در هر سوره در زمان حیات پیامبر (ص) و با دستور ایشان انجام شده است. هر سوره با نزول بسم الله الرحمن الرحیم آغاز و آيات به ترتیب نزول در آن ثبت می‌گردید، تا موقعی که بسم الله دیگری نازل و سوره دیگری آغاز می‌شد.[۳] اما درباره نظم و ترتیب سوره‌ها میان علما اختلاف است. سید مرتضی و بسیاری از محققین می‌گویند قرآن هم‌چنان که هست، در زمان حیات پیامبر (ص) شکل گرفته است. اما برخی دیگر می‌گویند نظم و ترتیب سوره‌ها پس از وفات پیامبر (ص) شکل گرفته است.[۴]
اولین کاتبان
برخی محققین و تاریخ‌نویسان می‌گویند جمع و ترتیب سوره‌ها پس از وفات پیامبر (ص) برای نخستین بار به وسیله علی (ع) و سپس زید‌بن ثابت انجام شده است. در روایات آمده علی (ع) مدت شش ماه در منزل نشست و کتابت قرآن را به پایان رساند و این جمع آوری به مصحف علی (ع) معروف شد.
قرآن با دستخط منسوب به امام علی (ع)
ابن ندیم می‌گوید «اولین مصحفی که گردآوری شد مصحف علی بود و این مصحف نزد آل جعفر بود».[۵] گفته‌اند علی (ع) بعد از اتمام کتابت قرآن به مسجد آمد و آن را به مردم معرفی کرد، اما مردم گفتند به آنچه آورده‌ای نیازی نیست و علی (ع) گفت دیگر آن را نخواهید دید.[۶]
مصحف‌های صحابه
پس از رحلت پیامبر (ص) و پذیرفته نشدن مصحف علی (ع)، علاوه بر زید، هر کدام از صحابه از جمله عبدالله بن مسعود، اُبی بن کعب، مقداد بن اسود، سالم مولی ابی‌حذیفه، معاذ بن جبل و ابوموسی اشعری به جمع‌آوری قرآن پرداختند. روزی سالم و عده‌ای برای نام این جمع‌آوری و تدوین بحث کردند برخی نام سِفر را گفتند ولی قبول نشد تا اینکه نام مصحف پیشنهاد شد و همه پذیرفتند.[۷]
یکسان سازی مصحف‌ها
هر یک از صحابه برای خود مصحفی داشت و نسخه هر کدام با دبگری فرق داشت. این اختلاف در مصحف‌ها و قرائت‌ها باعث اختلاف میان مردم شد.[۸]لذا عثمان تصمیم به یکسان سازی مصحف‌ها گرفت و با صحابه مشورت کرد و همه موافقت کردند. عثمان ابتدا با زید بن ثابت و گروهی دیگر شروع کردند ولی توانایی یکسان‌سازی را نداشتند لذا از صحابه‌ای چون ابی بن کعب، انس بن مالک و دیگر صحابه کمک گرفتند و مصحف واحدی را ایجاد کردند.[۹] در منابع آمده علی (ع) نیز با این حرکت عثمان موافق بوده و فرموده است «اگر امر مصحف‌ها به من واگذار می‌شد، من همان می‌کردم که عثمان کرد».[۱۰]
نگارش
هنگام ظهور اسلام، خط و کتابت میان عرب حجاز رایج نبود. تنها کمتر از بیست نفر با خط و نوشتن آشنا بودند. پیامبر(ص) آنان را برای کتابت وحی استخدام کرد و مسلمانان را به آموختن خط و کتابت تشویق نمود. [۱۱]
خط
برخی از عرب حجاز اندکی پیش از اسلام با خط و کتابت آشنا شدند. آنها تحت تاثیر مردم شام و عراق که با آنها تجارت داشتند، با خط نسخ و کوفی آشنا شدند. این دو خط در میان مسلمانان رواج یافت اما با گذشت زمان رواج خط نسخ بیشتر از کوفی شد و مصحف‌ها با خط نسخ نوشته می‌شد.[۱۲]تاریخ گزارش می‌دهد به دلیل تغییر قرائت در حدود چهل سال بعد از عثمان به خاطر نبود نقطه بر روی حروف در دوره حجاج بن یوسف او به نویسندگان خود دستور می‌دهد برای حروف مشابه هم، علایم و نشانه‌هایی وضع کنند و نصر بن عاصم از شاگردان ابوالاسود دئلی این امر را به عهده می‌گیرد.[۱۳]
اعراب گذاری
در پایان قرن اول که مسلمانان غبر عرب جامعه اسلامی زیاد شدند و از طرفی با زبان عربی بیگانه بودند، به وضع علائم و نشانه‌هایی برای کلمات قرآن، نیاز پیدا کردند. ابوالاسود دئلی علامت‌های دایره مانندی را بر حروف قرار داد به عنوان علامت فتحه، ضمه و کسره.[۱۴]
هنر و کتابت قرآن
خطاطی
نخستین کسی که در راه تکمیل کتابت قرآن و زیبایی خط آن قدم برداشت، خالد بن ابی الهیاج از اصحاب علی (ع) بود. در منابع آمده است که عمر بن عبدالعزیز از خالد خواست تا قرآنی با خط زیبا برای او بنویسد. خطاطان تا اواخر قرن سوم هجری قرآن را با خط کوفی می‌نوشتند؛ اما از آن به بعد در اوایل قرن چهارم، خط نسخ جای خط کوفی را گرفت. و اولین قرآن به خط نسخ به دست خطاط معروف ابن مقله نوشته شد.[۱۵]
خوشنویسی باستانی و تذهیب قرآن، سال ۱۷۱۰ میلادی
تذهیب
فن تذهیب به طلاکاری و نقاشی‌های حواشی قرآن گفته می‌شود. این هنر همراه با خطاطی پیشرفت کرد تا جایی که خطاطان قرآن، کار تذهیب آن را نیز انجام می‌دادند. قدیمی‌ترین اثری نقاشی و تذهیب قرآن در دست، متعلق به قرن سوم هجری به بعد است. این قرآن‌ها غالبا به دستور سلاطین و امراءِ وقت تهیه می‌شد.[۱۶]
جلد سازی
پیش از ظهور اسلام نیز جلد سازی وجود داشته است. اما آشنایی مسلمانان با قرآن و اهمیت نگهداری و حفظش، آنان را با شیوه جلدسازی قرآن آشنا کرد. اوایل دوران اسلامی جلد سازی با چرم و به شکل ساده بوده است. نخستین جلد‌های اسلامی بدست آمده شبیه آثار مصری و مربوط به قرن سوم هجری است؛ اما قدیمی‌ترین جلدی که از دوره اسلامی ایران باقی مانده به سده هفتم هجری تعلق دارد که مربوط به مسجد جامع نائین است.[۱۷]
پانویس
۱. معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۹ش، ص ۱۰۷
۲. حاج سید جوادی، «سیر کتابت قرآن»، ص۲۲
۳. معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۹ش، ص ۱۰۷
۴. معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۹ش، ص ۱۰۸
۵. معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۹ش، ص ۱۰۸
۶. معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۹ش، ص ۱۱۰
۷. معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۹ش، ص ۱۱۳
۸. معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۹ش، ص ۱۲۰
۹. معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۹ش، ص ۱۲۴
۱۰. معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۹ش، ص ۱۲۵
۱۱. معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۹ش، ص ۱۵۴
۱۲. معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۹ش، ص ۱۵۴
۱۳. معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۹ش، ص ۱۵۶
۱۴. معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۹ش، ص ۱۵۷
۱۵. معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۹ش، ص ۱۶۰
۱۶. برزین، «نگاهی به تاریخچه تذهیب قرآن»، ص۳۶.
۱۷. جوانکار فومنی، «هنر-حرفه: جلد سازی»، ص۵۴
منابع
۱.برزین، پروین، «نگاهی به تاریخچه تذهیب قرآن»، در مجله هنر و مردم، شماره ۴۹، آبان ۱۳۴۵ش.
۲. جوانکار فومنی، ایوب، «هنر - حرفه : جلد سازی»، در مجله رشد آموزش هنر، شماره ۲۹، بهار ۱۳۹۱ش.
۳.حاج سید جوادی، سید کمال، «سیر کتابت قرآن»، در مجموعه مقالات کتاب ماه هنر، شماره ۱۲، شهریور ۱۳۷۸ش.
۴. معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، قم، نشر یاران، چاپ یازدهم، ۱۳۸۹ش.
