وحی، ارتباطی معنوی و ناشناخته، بین شخص پیامبر با عالم غیب که در نتیجه آن پیام الهی به پیامبر منتقل می‌شود. در این ارتباط، گاه واسطه‌ای در کار است و گاهی بدون هیچ واسطه‌ای، انتقال پیام انجام می‌شود. این فرایند که در اصطلاح علم کلام، وحی تشریعی و رسالی نامیده می‌شود، مخصوص پیامبران است و با الهام و تحدیث تفاوت دارد. در دوره معاصر، این بحث مورد توجه متفکران قرار گرفته است و تحلیل‌های جدیدی از فرایند وحی ارائه شده است که بیشتر بر اساس تجربه دینی است.
مفهوم شناسی
وحی از نظر لغوی، به معنای اشاره سریع[۱] سرعت[۲] و القای پنهانی مطلبی به دیگران[۳] آمده است.
در اصطلاح دینی، ارتباطی معنوی بین شخص پیامبر با عالم غیب است و در آن، پیام خداوند به پیامبر منتقل می‌شود. نتیجه این فرایند، آگاهی قطعی‌ای است که از ناحیه خداوند، به برخی از انسان‌های برگزیده عطا می‌شود.[۴]
کاربردهای قرآنی کلمه وحی
این لفظ در قرآن کریم در موارد متعددی به کار رفته است که عبارتند از:
اشاره پنهانی مانند داستان حضرت زکریا (مریم:۸۵)
فَخَرَجَ عَلَی قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرَابِ فَأَوْحَی إِلَیهِمْ أَنْ سَبِّحُوا بُکرَةً وَعَشِیا (ترجمه: پس، از محراب بر قوم خویش درآمد و ایشان را آگاه گردانید که روز و شب به نیایش بپردازید.)[ ۱۹–۱۱]
هدایت غریزی مانند هدایت طبیعی زنبور عسل
وَأَوْحَی رَبُّک إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبَالِ بُیوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا یعْرِشُونَ (ترجمه: و پروردگار تو به زنبور عسل وحی [=الهام غریزی ] کرد که از پاره‌ای کوه‌ها و از برخی درختان و از آنچه داربست [و چفته سازی ] می‌کنند، خانه‌هایی برای خود درست کن.)[ ۱۶–۶۸]
هدایت طبیعی در مورد الهام بر جمادات
وَأَوْحَی فِی کلِّ سَمَاءٍ أَمْرَهَا (ترجمه: در هر آسمانی کار [مربوط به ] آن را وحی فرمود.)[ ۴۱–۱۲]
القای وسوسه‌ها و ترفندهای شیطانی
کذَٰلِک جَعَلْنَا لِکلِّ نَبِی عَدُوًّا شَیاطِینَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ یوحِی بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ (ترجمه: و بدین گونه برای هر پیامبری دشمنی از شیطان‌های انس و جن برگماشتیم. بعضی از آن‌ها به بعضی، برای فریب [یکدیگر]، سخنان آراسته القا می‌کنند.)[ ۶–۱۱۲]
الهام و القای مطلبی از جانب خداوندی به غیر پیامبران:
وَأَوْحَینَا إِلَی أُمِّ مُوسَی أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَیهِ فَأَلْقِیهِ فِی الْیمِّ (ترجمه: و به مادر موسی وحی کردیم که: «او را شیر ده، و چون بر او بیمناک شدی او را در نیل بینداز.)[ ۲۸–۷]
وحی تشریعی بر پیامبران:
وَلَقَدْ أُوحِی إِلَیک وَإِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِک لَئِنْ أَشْرَکتَ لَیحْبَطَنَّ عَمَلُک وَلَتَکونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِینَ (ترجمه: قطعاً به تو و به کسانی که پیش از تو بودند وحی شده است: «اگر شرک ورزی حتماً کردارت تباه و مسلماً از زیانکاران خواهی شد.)[ ۳۹–۶۵]
ویژگی‌ها
وحی تشریعی بر پیامبران دارای چندین ویژگی است:[۵]
در این فرایند، آموزه‌هایی توسط یک معلم و واسطه غیر بشری به رسولان ابلاغ می‌شود:
إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْيٌ يُوحى*عَلَّمَهُ شَديدُ الْقُوى (ترجمه: اين سخن بجز وحيى كه وحى مىشود نيست. آن را [فرشته] شديد القوى به او فرا آموخت.)[ ۵۳–۵]
در بیشتر موارد، فرایند ابلاغ پیام الهی به بندگان توسط فرشته وحی صورت می‌گرفته است.
نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمينُ (ترجمه: «روح الامین» آن را بر دلت نازل كرد.)[ ۲۶–۱۹۳]
حالت توجه شخص پیامبر به این است که این فرایند، ناشی از تخیل شخصی خودش نیست و منشأ آن از بیرون خودش است.
شیوه‌ها
ابلاغ پیام الهی از طریق وحی نیز به چند صورت روی می‌داده است. این شیوه‌ها در آیه ۵۱ سوره شورا ذکر شده است:
وَ ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یکلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْیاً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ یرْسِلَ رَسُولاً فَیوحِی بِإِذْنِهِ ما یشاءُ إِنَّهُ عَلِی حَکیم (ترجمه: و هیچ بشری را نرسد که خدا با او سخن گوید جز [از راه] وحی یا از فراسوی حجابی، یا فرستادهای بفرستد و به اذن او هر چه بخواهد وحی نماید. آری، اوست بلندمرتبه سنجیده کار.)[ ۴۲–۵۱]
صحبت کردن خدا با پیامبرش بدون هیچ واسطه ای(وحی مشافهی)؛
القای مستقیم کلام الهی بر قلب پیامبر، بدون دخالت موجود دیگری در این بین(وحی الهامی)؛
به صورت رویای صادقه و در حال خواب. [۶] مانند رویای صادقه حضرت ابراهیم مبنی بر قربانی کردن فرزندش:
فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْی قالَ یا بُنَی إِنِّی أَری فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُک... (ترجمه: و وقتی با او به جایگاه «سَعْی» رسید، گفت: «ای پسرک من! من در خواب [چنین] میبینم که تو را سر میبُرَم...»)[ ۳۷–۱۰۲]
از طریق واسطه‌ای غیر بشری یعنی جبرئیل یا روح یا فرشته‌ای دیگر.
از ورای یک امری و به صورت مخفیانه؛ مانند وحی بر موسی در کوه طور که از درون درخت بوده است. [۷]
فَلَمَّا أَتاها نُودِی مِنْ شاطِئِ الْوادِ الْأَیمَنِ فِی الْبُقْعَةِ الْمُبارَکةِ مِنَ الشَّجَرَةِ أَنْ یا مُوسی إِنِّی أَنَا اللَّهُ رَبُّ الْعالَمین (ترجمه: پس چون به آن [آتش] رسید، از جانب راستِ وادی، در آن جایگاه مبارک، از آن درخت ندا آمد که: «ای موسی، منم، من، خداوند، پروردگار جهانیان.)[ ۲۸–۳۰]
تفاوت با الهام و وحی تسدیدی
نوشتار اصلی: الهام
مراد از وحی تسدیدی، نوعی الهام و وحی غیر تشریعی بر انسان‌های کامل است که به "وحی تسدیدی و تأدیبی" معروف است.[۸]
در این موارد، حقیقتی از جانب خداوند در قلب و روان فردی که شایستگی دریافت آنرا دارد القا می‌شود. در این موارد بدون آنکه ارتباط کلامی برقرار شود و از طریق دستگاه شنوایی صدایی شنیده شود، انسان به صورت ناخوداگاه از این امر قلبی خود تبعیت می‌کند. مانند داستان مادر حضرت موسی که به او الهام شد تا فرزند شیر خوارش را در رود نیل بیندازد [۹] و یا الهامی که بر امامان معصوم [۱۰] و اولیای الهی می‌شود. [۱۱]
این وحی، برای بیان احکام شریعت نیست، بلکه دستورالعملی شخصی، رهنمودی اجتماعی، خبرهایی از حوادث آینده یا نازل کردن آرامش و اطمینان و مواردی از این قبیل است که موجب استحکام و اطمینان قلبی فرد می‌شود. [۱۲]
تفاوت با وسوسه شیطانی
القائات شیطانی نیز گرچه همانند وحی پرشتاب، پنهانی و مرموز است، اما تفاوت الهام‌های الهى با وسوسه‌های شيطانى در اين است كه در هنگام دریافت الهام و وحی الهى، حالت انبساط خاطر و نشاط به شخص دست می‌دهد. در حالیکه وسوسه شیطانی به‌جهت عدم هماهنگی با فطرت اولیه انسان، هنگامی که روی می‌دهد، احساس يك نوع گرفتگى و ناراحتى در شخص ایجاد می‌شود. [۱۳]
مباحث معاصر
تا قرن شانزدهم میلادی، اعتقاد به غیبی بودن وحی، میان دانشمندان غربی رواج داشت. ولی با گسترش یافتن علوم تجربی و تفکرات مادی گرایی، برخی، فرا طبیعی(ماوراء طبیعی) بودن وحی را انکار کردند. ابتدا آنرا امری خرافی دانستند، ولی با رواج علم ارواح در سال ۱۸۴۶ در آمریکا، گروهی از آنان در حقیقت وحی تجدید نظر کرده و آنرا مطابق اصول علم تجربی روان شناختی، حالات روانی و حس ششم انسان و پیامبر و نتیجه بلوغ این افراد می‌دانستند.[۱۴]
عده‌ای دیگر از دانشمندان غربی بر اساس تلقی یکسان انگاری تجربه دینی و وحی معتقد شدند که انسان مطابق طبیعت خود در پی رفع نیازهای خویش است. اما مشکلاتی مانند تبعیض در جهان طبیعت، نقص معرفتی و اخلاقی بشر، احساس تنهایی و مشکلاتی از این قبیل، اموری نیستند که دغدغه همه انسان‌ها باشند. بنابراین انسان‌هایی با روحیات متعالی که دغدغه‌های بزرگی دارند، به تدریج از اجتماع کناره گیری نموده و متوجه عالم بالاتر می‌شوند. آنان بر اثر انجام ریاضت‌ها و تمرن‌های خاص، واجد حالاتی می‌گردند که انسان‌های دیگر از آن محروم و بی‌خبرند.[۱۵] بر این اساس، دین، تجربه روحی و اجتماعی پیامبر است و کلام خداوند همان کلام پیامبر است. وحی تابع پیامبر است و به تبع بسط شخصیت پیامبر، بسط می‌یابد.
در دوره معاصر، مباحث جدید و تبیین‌های نوینی از پدیده وحی و فرایند آن ارائه شده است. در جهان عرب، نصر حامد ابوزید، محمد ارکنون، فضل الرحمن پاکستانی، حسن حنفی، محمد خلف اللّه و در ایران عبدالکریم سروش و مجتهد شبستری به ارائه تفسیری جدید از وحی پرداخته‌اند.
با اینکه این دیدگاهها، به یک صورت نیست و با هم اختلاف نظرهای جدی دارند، اما اکثر این نظرات، در دو چیز اشتراک نظر دارند. یکی آنکه به متون دینی، بیرون از حوزۀ انسانی و جدا از تاریخ و فرهنگ انسانی نگاه نمیشود(نه نگاه فرابشری و ماورائی) و همه می‌خواهند به گونهای به نقش «انسان» در آن تأکید کنند و دیگر اینکه وحی، برگرفته از حقایق و گزارهها نیست، بلکه از سنخ مواجهه و تجربۀ باطنی تلقی می‌شود.[۱۶]
مباحث مطرح شده از سوی این افراد، با مخالفت طرفداران دیدگاه رایج و معروف اسلامی شد.
منابع مطالعاتی
کتابهای عمومی
نام کتاب نویسنده انتشارات
آموزش کلام اسلامی(جلد۲) محمد سعیدی مهر نشر طه
راه و راهنما شناسی محمد تقی مصباح یزدی موسسه امام خمینی
وحی در قرآن محمود عبداللهی بوستان کتاب
آموزش عقائد محمد تقی مصباح یزدی نشر بین المللی سازمان تبلیغات
وحی در ادیان آسمانی ابراهیم امینی دفتر تبلیغات اسلامی
وحی و نبوت مرتضی مطهری نشر صدرا
کتابهای تخصصی
نام کتاب نویسنده انتشارات
وحی یا شعور مرموز علامه طباطبایی نشر و توزیع کتاب
پاسخ به شبهات کلامی(دین و نبوت) محمد حسین قدردان قراملکی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه
افق وحی سید محمد محسین حسینی طهرانی مکتب وحی
کلام خدا عبدالله نصری نشر فرهنگ اسلامی
نگاهی بر بسط تجربه نبوی رضا حاجی ابراهیم زلال کوثر
پانویس
راغب، ص۸۵۸
خلیل بن احمد، ج۳، ص۳۲۱
ابن منظور، ج۳، ص۳۷۹
طباطبایی، وحی یا شعور مرموز، ص۱۰۴
مطهری، نبوت، ص۸۱-۸۴
صدوق، التوحید، ص۲۶۴
علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، ج۲، ص۲۷۹؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۸، ص۷۴؛ مطهری، نبوت، ص۸۱-۸۴
طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۶، ص۳۷۳
سوره قصص، آیه۲۸
آملی، ج۱، ص۴۴۶
صدرالمتألهین، تفسیر القرآن الکریم، ص۱۰۰؛ آلوسی، ص۳۹۳
جوادی آملی، ادب فنای مقربان، ج۱، ص۱۴۱
داور پناه، ج۳، ص۳۷۰
دایره المعارف القرن العشرین، ج۱۰، ص۷۱۲-۷۱۹
علی دشتی، ص۴۳
پایگاه فرهنگ و علوم انسانی
منابع
ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت: دار صادر، ۲۰۰۰م.
آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیرالقران الکریم(جلد۷)، بیروت: دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
آملی، سید حیدر، تفسیر المحیط الأعظم و البحر الخضم، چاپ سوم، تهران: چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامی، ۱۴۲۲ق.
جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان؛ چاپ پنجم، ج۲، قم: نشر اسراء، ۱۳۸۸ش.
فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، چاپ دوم، قم: نشر هجرت، ۱۴۰۹ق.
داور پناه، ابوالفضل، انوار العرفان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات صدر، ۱۳۷۵ش.
دشتی، علی، بیست و سه سال.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات فی غریب القرآن، بیروت: دار العلم، ۱۴۱۲ق.
صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم، چاپ دوم، قم: نشر بیدار، ۱۳۶۶ش.
طباطبایی، محمد حسین، محمد حسین، ، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، قم: نشر جامعه مدرسین، ۱۴۱۷ق.
طباطبایی، محمد حسین، وحی یا شعور مرموز، بی‌جا: مرکز نشر و توزیع کتاب، ۱۳۷۷ش.
قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، چاپ چهارم، قم: دار الکتاب، ۱۳۶۷ش.
مطهری، مرتضی، نبوت، تهران: نشر صدرا، ۱۳۷۳ش.
