عبدالمحمد آیتی

اولين گام هر نوع ارتباط با قرآن شناخت آن است
فرض كنيد تلفني مي‏ خريد كه مجهز به پيغام‏ گير است و مي ‏توانيد با آن نمابرهاي خود را نيز ارسال كنيد. اين‏كه شما بدانيد اين تلفن چيست و چه توانايي‏هاي دارد در چگونگي استفاده شما از آن بسيار موثر است. اگر شما همان تلفن را بخريد ولي از امكان ارسال نمابر آن باخبر نباشيد طبيعي است كه هيچ‏گاه انتظار ارسال نمابر را از آن نداريد و بالطبع نمي ‏توانيد از تلفن خود به خوبي استفاده كنيد.
ارتباط با قرآن نيز دقيقاً پيرو همين قاعده يعني شناخت آن است. " قرآن‏ شناسي " عنوان مجموعه بحث ‏هايي است كه مي‏ خواهد معرفي‏ هاي مختلف از قرآن را عرضه كند ، چرا كه هرگونه معرفي از قرآن ، تأثيري مستقيم بر نحوه ارتباط با آن خواهد گذاشت.
مثلاً اگر كسي قرآن را به عنوان كتابي بشناسد كه براي خواندن و ثواب بردن نازل شده است ، انتظارش از قرآن رسيدن به ثواب است ، از اين ‏رو مي ‏كوشد كه بيشتر و بيشتر قرآن بخواند. در مقابل اگر كسي قرآن را كتابي مي ‏داند كه حاوي سخن زنده خداست و براي اين نازل شده است تا خداوند با دل و روان قاري قرآن سخن بگويد و فرهنگ اين زبان آسماني را در وجود او به تدريج گسترش دهد ، قطعاً به دليل بالارفتن سطح انتظارات او از قرآن ، به گونه ‏اي ديگر با آن ارتباط برقرار مي‏ كند.
صفحه قرآن ‏شناسي و قرآن‏ شناسان درصدد است تا شناخت ‏هاي متفاوت از قرآن را معرفي كند و ديدگاه مخاطبان را در شناخت قرآن به چالش بكشد.
 
قرآن‏ شناسي حضرت علي (ع) شناخت قرآن با نهج ‏البلاغه :
يكي از بهترين منابع شناخت قرآن سخنان و گفته ‏هاي حضرت علي (ع) درباره قرآن‏ شناسي است. اين سخنان به ما مي‏ آموزد كه ايشان چه تعريفي از قرآن داشته ‏اند و در نظر ايشان قرآن چه جايگاهي داشته است. براي رعايت اختصار تنها به جملات نهج ‏البلاغه مولا مراجعه كرده ‏ايم و توصيف‏ هاي ايشان را از قرآن به نگارش درآورده ‏ايم.
نكته مهم در سخنان حضرت علي (ع) اين است كه ايشان از منظري بسيار جالب توجه به قرآن مي ‏نگرد و قرآن را به ‏گونه‏ اي مي ‏شناسد و معرفي مي‏ كند كه انسان باور مي ‏كند كه آنچه حضرت علي (ع) توصيف مي‏ كند ، "سخن خدا"ست.
 
قرآن‏ شناسي حضرت علي (ع) :
قرآن را بياموزيد كه بهترين سخن [براي آموختن و به خاطر سپردن] است و در [سخنان] آن بينديشيد چرا كه بهار دلهاست [و انديشيدن در آن باعث طراوت و تازگي دل مي ‏شود] و با نور آن [تاريكي ‏ها [خود را درمان كنيد ، زيرا درمان بيماري‏هاي درون است و آن را چنان‏كه شايسته است بخوانيد زيرا سودمندترين داستان‏هاست.
[قرآن] كتاب خداست كه با آن بينش پيدا مي‏ كنيد ، گويا و شنوا مي ‏شويد ، كتابي كه هر جمله آن با كمك جمله‏ هاي ديگر [با انسان] سخن مي گويد و هر بخش ، گواه [عظمت و حقيقت] بخش ديگر است. قرآن در مسير حركت به سوي خدا ، هيچ انحرافي ايجاد نمي ‏كند و همراه و هم‏نشين خود را از [راه رسيدن به خدا] منحرف نمي‏ كند. (۲)
بدانيد كه قرآن نصيحت ‏گري است كه نصيحت خود را به خيانت نمي ‏آلايد و راهنمايي است كه هرگز كسي را گمراه نمي‏ كند و سخن‏گويي است كه هرگز دروغ نمي ‏گويد. امكان ندارد كسي با قرآن هم‏نشين شود مگر اين‏كه اين هم‏نشيني باعث شود كه بهترين راه هدايت را بجويد و از كوري و كوربيني‏اش كم مي ‏شود. اين حقيقت را بدانيد كه بعد از [آشنايي با] قرآن [قرآن به گونه‏ اي افراد را بي ‏نياز مي‏ كند كه] ديگر هيچ نوع از نيازمندي باقي نمي ‏ماند و كسي قبل از [آشنايي با [قرآن ممكن نيست كه مزه بي‏ نيازي را بچشد.
پس بياييد و درمان دردهايتان را از قرآن بخواهيد و با ياري قرآن برمشكلات سخت خويش پيروز شويد ، زيرا درمان بزرگ‏ترين دردهاي شما ـ از جمله كفر ، نفاق ، بي راهه ‏روي و گمراهي ـ همه در قرآن است. به وسيله قرآن هر آنچه مي‏ خواهيد ، از خدا بخواهيد و با دوستي قرآن [ است كه مي توانيد] به سوي خدا روكنيد. اما مبادا كه آن را وسيله گدايي از خلق خدا قرار دهيد. [ زيرا قرآن وسيله‏ اي براي توجه و رسيدن به خداست] و بندگان با هيچ وسيله ‏اي نمي ‏توانند مانند استفاده از قرآن به سوي خداوند حركت كنند.
بدانيد كه قرآن شفاعت‏گري است كه شفاعت او قطعاً پذيرفته مي‏ شود و سخن‏گويي است كه سخن او [ در درگاه الهي [پذيرفته است ، بنابراين هر كس كه قرآن در روز قيامت از او شفاعت كند ، پذيرفته مي ‏شود، همان‏گونه كه اگر از كسي شكوه كند [ بي‏ چون و چرا] پذيرفته است.
در روز قيامت كسي فرياد مي‏ زند كه " امروز جز آنها كه به كشت و زرع قرآن مشغول بودند ، تمامي كشاورزان درگير كشت و عاقبت كار خويش ‏اند" پس [اي مردم] بياييد و از كشاورزان قرآن و پيروانش باشيد و در مسير حركت به سوي پروردگارتان آن را به عنوان راهنما انتخاب كنيد و قرآن را نصيحت‏ گر خود بدانيد و در مقام مقايسه و انتخاب ميان نظر خود و نظر قرآن به نظرها و افكار خود بدگمان باشيد [نه قرآن] (۳)
خداوند كتابي نازل كرده است پر از نور ؛ نوري كه روشنايي آن هيچ‏گاه برطرف نمي‏ شود و چراغ ‏هاي آن ابداً به خاموشي نمي ‏گرايد ، اقيانوسي كه كسي به ژرفاي آن دست نمي‏ يابد ، راهي كه [آن‏ چنان روشن و سرراست است كه [رهروان آن گم نمي ‏شوند ، درخششي كه تابش آن از بين نمي‏ رود ، سند و دليلي كه دلالت آن هميشگي است ، توضيح و تشريحي [براي امور مورد نياز شما] كه پايه‏ هاي او هيچ گاه ويران نمي ‏شود ، درماني كه از عوارض آن جاي نگراني نيست ، عزتي است كه ياوران قرآن را عزيز و شكست‏ ناپذير مي‏ كند ، حقي كه ابداً ياران خود [در وقت كوشش در راه رسيدن به حق [تنها نمي‏ گذارد. آري ، معدن ايمان است و مايه فراواني آن ، چشمه ‏هاي علم است و درياهاي دانش ، باغ ‏هاي عدالت است و آبگيرهاي آن ، زيربناي اسلام است و ساختار آن ، دريايي است كه هر چه از آبش بردارند تمام نمي‏ شود ، چشمه‏ ساري است كه هر چه آبش مصرف شود ، نمي‏ خشكد ، آبشخوري كه هر چه قدر كه تعداد آب‏نوشان زياد باشد از آب آن كم نمي ‏شود. منزلگاهي است كه مسافران آن را گم نمي‏ كنند ، علائم راهي است كه با ديدن آن مسافران بي راهه نمي‏ روند ، جاي‏جاي راهش به نرده ‏ها و حفاظ ‏هايي مجهز است تا رهروان را از انحراف از جاده حفظ كند ، خداوند آن را براي تشنگي دانشمندان ، گوارا و براي قلب انسان‏ هاي جوياي دانش ، بهار پرطراوت و براي حركت صالحان راهي روشن قرار داده است. قرآن دارويي است [كه با استفاده از آن] هيچ دردي بر جاي نمي ‏ماند ، نوري است كه هيچ تاريكي در آن راه ندارد ، ريسماني است كه به جاي بسيار امني بسته شده است ، قلعه ‏اي كه تسخيرناپذير است ، براي كسي كه دنباله‏ رو اوست مايه عزت است ، براي كسي كه به خانه آن وارد شود موجب امنيت است.
هر كه آن را راهنماي خود قرار دهد هدايتش مي ‏كند ، هر كه آن را انتخاب كند ، براي او عذري موجه است [كه چيز ديگري انتخاب نكند] براي كسي كه بخواهد با منطق قرآن سخن بگويد ، دليل و برهان است و براي كسي كه با تكيه به قرآن [با هر چه خلاف قرآن است ]مشاجره مي‏ كند ، شاهد [ي محكم] است و براي كسي كه به آن استناد كند ، موجب پيروزي است. هر كه قرآن را در سينه خود جاي دهد قرآن نيز او را در سينه خود جاي مي ‏دهد ، كسي كه بخواهد قرآن را به كار بندد و از آن استفاده كند ، قرآن براي او مركبي راهوار است [خود زمينه به كار بستن آن را فراهم مي‏ كند] و براي هر كه در پناهش درآيد سپر است. قرآن براي اهل دانش ، علم است ، براي روايت‏گران ، سخن و براي قاضيان و داوران حكم است. (۴)
اين كتاب خداست كه در ميان شماست ، سخن‏گويي كه لكنت زبان ندارد ، خانه‏ اي كه پايه ‏ها و ستون ‏هاي آن خراب نمی ‏شود و عزتي كه يارانش هيچ‏گاه شكست نمي‏ خورند. (۵)
خداوند سبحان به هيچ‏يك از امت‏ هاي پيشين ، كتابي چون قرآن عطا نكرده است ، چرا كه بي‏گمان قرآن ريسمان محكم و وسيله مطمئن ارتباطي خداست. بهار دل‏ها و چشمه‏ هاي دانش در قرآن است و دل جز با قرآن [ از زنگارها] صيقل نمي ‏يابد. (۶)
به كتاب خدا بازگرديد كه ريسماني است محكم و نوري است ويژه و روشنگر ، درماني است سودمند ، چشمه ‏اي است سيراب ‏كننده و كساني را كه به قرآن دست يابند از هر خطايي يا مصون مي‏ دارد و براي هر كس كه به قرآن دست پيدا كند و با آن ارتباط برقرار كند ، مايه نجات است. كتابي كه هرگز در آن انحرافي به وقوع نخواهد پيوست كه نياز به اصلاح كردن آن باشد ، تغيير جهت نمي‏ دهد كه موجب انحراف شود تكرار و شنيدن پياپي كهنه ‏اش نخواهد كرد ، هر كه با الهام از قرآن سخن بگويد سخن راست و درست مي ‏زند و هر كه بر مبناي قرآن كار كند پيشتاز است. (۷)
ظاهر [جمله ‏ها و عبارت‏ هاي] قرآن بسيار زيبا و باطن آن بسيار عميق است. شگفتي ‏هاي آن پايان نمي‏ پذيرد و ناشناخته ‏هاي آن تمام نمي‏ شود و جز با نور قرآن تاريكي‏ ها را نمي ‏توان زدود. (۸)
از قرآن بخواهيد كه با شما سخن بگويد ... بدانيد كه دانش آينده و سخن از گذشته و درمان دردهايتان و راز نظم و نظام يافتن شما همه و همه در قرآن است. (۹)
 
پی نوشت ها:
۱ـ نهج ‏البلاغه ، خطبه ۱۰۹
۲ـ همان ، خطبه ۱۳۳
۳ـ همان ، خطبه ۱۷۵
۴ـ همان ، خطبه ۱۸۹
۵ـ همان ، خطبه ۱۳۳
۶ـ همان ، خطبه ۱۷۵
۷ـ همان ، خطبه ۱۵۵
۸ـ همان ، خطبه ۱۸
۹- همان ، خطبه ۱۵۷
منبع :نهج ‏البلاغه ، ترجمه عبدالمحمد آيتي ، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامي ؛ بنياد نهج ‏البلاغه ، ۱۳۷۷