ابو القاسم، فرات بن ابراهيم بن فرات كوفى از شخصيت هاى دوران غيبت صغرى مى باشد.
وى از راويان حديث به شمار مى آيد و روايات فراوانى از مشايخ بزرگ شيعه روايت كرده و از معاصران ثقة الاسلام كلينى است.
فرات بن ابراهيم در كوفه به دنيا آمد و شايد به همين دليل هم نام او را فرات گذاشته اند.
كوفه در آن زمان مركز علم و دانش بوده و شخصيت هاى علمى فراوانى را تحويل جهان اسلام داده كه فرات بن ابراهيم نيز يكى از آنها است.
شخصيت
فرات بن ابراهيم شخصيتى فاضل و انديشمند بود و از علوم اجتماعى و فرهنگى فراوانى نيز بهره مند بوده است و همانگونه كه شاگردش ابو القاسم علوى مى گويد وى استاد محدثين دوران خود بوده است.
گرايش و مذهب
با توجه به تنها كتابى كه از ايشان به دست ما رسيده، يعنى تفسير فرات، به نظر مى رسد كه وى شخصيتى زيدى مذهب و يا حداقل علاقه مند به آنها بوده است.
وى در كتاب خود از بسيارى از شخصيت هاى زيدى روايت نقل مى كند و رواياتش بيشتر شبيه به روايات زيديه است و در كتابش روايتى مبنى بر امامت دوازده امام نقل نكرده، اگر چه رواياتى دال بر امامت امام محمد باقر و امام جعفر صادق عليهما السلام نيز در آن فراوان است؛ ولى در مقابل، روايتى نيز از زيد دارد كه عصمت را به جز پنج تن از اهل بيت از ديگران نفى مى كند.
شايد دليل اينكه در كتاب هاى رجالى نامى از ايشان برده نشده نيز همين بوده كه اماميه وى را از خود نمى دانستند و اهل تسنن هم همين گونه با او برخورد كرده اند، لذا مانند ديگر شخصيت هاى زيديه به فراموشى سپرده شده است.
البته شايد بتوان گفت با توجه به روايات فراوانى كه فرات از حسين بن سعيد اهوازى، از ياران امام جواد و امام هادى و امام عسگرى عليهم السلام، نقل مى كند و با توجه به روايات فراوانى كه ابن بابويه، پدر شيخ صدوق و خود شيخ صدوق از فرات نقل مى كنند و مضمون رواياتى كه در كتاب هاى شيخ صدوق از فرات آمده، وى شخصيتى شيعه دوازده امامى باشد.
گر چه با تحقيق در كتاب تفسير وى احتمال زيدى بودن او تقويت مى گردد.
احتمال هم دارد بگوييم وى در آغاز زيدى بوده و سپس شيعه شده و يا اينكه از آن گروه از زيديه است كه به شيعه بسيار نزديكند و با علما و روات شيعه رفت و آمد فراوان داشته اند.
سخنان علما
علامه مجلسى در باره او فرموده:
« اگر چه در كتابهاى رجالى نامى از فرات بن ابراهيم نيست، اما با توجه به كتاب تفسير وى و موافقت آن با روايات معتبره اى كه به دست ما رسيده است و دقت فراوانى كه وى در نقل احاديث داشته براى انسان حسن ظن و اطمينان نسبت به وى ايجاد مى شود.» صاحب رياض العلما نيز مى فرمايد:« شيخ فرات بن ابراهيم از قدماى اصحاب و از راويان شيعه به شمار مى آيد.»
اساتيد
فرات از بيش از يكصد تن از مشايخ روايى روايت نقل مى كند كسانى مانند:
۱- حسين بن سعيد اهوازى ۲- ابراهيم بن احمد بن عمر همدانى ۳- ابراهيم بن بنان خثعمى ۴- جعفر بن محمد ازدى ۵- جعفر بن محمد بن هشام ۶- حسين بن حكم حبرى و...
شاگردان
شخصيت هاى فراوانى نيز از فرات روايت نقل كرده اند مانند:
۱- ابو القاسم علوى ۲- عبد الرحمان بن محمد حسينى ۳- ابو الحسن محمد بن احمد بن وليد ۴- حسين بن محمد بن فرزدق فزارى ۵- محمد بن حسن بن سعيد هاشمى و... محمد بن مسعود عياشى
محمد بن مسعود بن محمد بن عياشى سمرقندى كوفى، كنيه اش ابو النضر و معروف به« عياشى»، فقيه بزرگوار و عالم وارسته اى است كه در رشته هاى: فقه، ادب، حديث و تفسير تبحر فراوان داشته است.
او از اعيان علما و از اكابر فقهاى شيعه در عهد مرحوم ثقة الاسلام كلينى و استادِ كلينى بوده است.
در شاهراه سعادت
عياشى در آغاز با توجه به محيط نشو و نماى خود كه حدود سمرقند و بخارا بوده و اكثر ساكنان آن ديار از فقه اهل سنت پيروى مى كردند، پيرو مكتب فقهى اهل سنت بود، ولى در اثر مطالعه و ممارست در كتابهاى شيعه، توفيق نصيب او گرديد و مكتب پر فيض فقه جعفرى را پذيرفت و تمامى تَركه پدر را كه بالغ بر سيصد هزار دينار بود در راه علم و نشر حديث انفاق و خرج نمود.
گويند خانه اش همانند مسجد پر از جمعيت قارى، محدث، عالم، دانشجو و مفسر مى گرديد.
در آن خانه يكى به تأليف، ديگرى به مقابله و جمعى به دست نويسى و جمعى به تعليقه و حاشيه پردازى اشتغال مى ورزيدند. او را دو گونه مجلس بود، يكى براى عوام و توده مردم و ديگرى براى خواص و دانشجويان علوم و معارف اسلامى.
گفتار صاحب ريحانة الأدب
مرحوم مدرس، صاحب ريحانه الأدب درباره وى مى نويسد:
« كشى، صاحب رجال معروف از شاگردان عياشى بوده و از او روايت مى كند. او در علم و فضل و فهم و ادب و تبحر و تنوع علمى يكتاى زمان خود بوده است.
عياشى در علم طب، نجوم، قيافه و فقه بيش از ۲۰۰ جلد كتاب دارد كه در الفهرست ابن نديم بيش از ۱۵۰ جلد از آنها ذكر شده است.
مهم ترين تاليف او تفسير اوست كه در آن بر اساس اخبار و احاديث ائمه اطهار عليهم السلام مشى نموده است و بيشتر شبيه تفسير فرات و تفسير على بن ابراهيم مى باشد.»
گفتار صاحب الذريعه
علامه بزرگوار مرحوم آية الله حاج آقا بزرگ تهرانى درباره او مى فرمايد:
« صاحب تفسير عياشى بالغ بر ۲۰۰ جلد كتاب در زمينه هاى مختلف علوم اسلامى نگاشته است. او از مشايخ و اساتيد روايت كشى، صاحب رجال معروف و از هم دوره هاى ثقة الاسلام كلينى مى باشد و فرزندش جعفر از كتابهاى او روايت مى كند كه يكى از آنها همين تفسير موجود است.»
تأليفات
از جمله تأليفات وى مى توان به اين كتاب ها اشاره كرد:
۱- كتاب التفسير ۲- المعاريض ۳- كتاب الشعر ۴- الأنبياء و الأولياء ۵- سيرة أبي بكر ۶- سيرة عمر ۷- سيرة عثمان ۸- مكة و الحرام ۹- الصلوة ۱۰- الطهارة ۱۱- مختصر الصلوة ۱۲- مختصر الحيض ۱۳- الجنائز ۱۴- مختصر الجنائز ۱۵- المناسك ۱۶- العالم و المتعلم ۱۷- الدعوات ۱۸- الزكاة ۱۹- الأشربة ۲۰- حد الشار الأضاحى
وفات
زركلى، صاحب الأعلام تاريخ وفات او را ۳۲۰ هجرى دانسته است.
