بر فرستادن صلوات و درود بر امامان (ع) روایات زیادی است كه در تفسیر آیه شریفه پنجاه و شش أحزاب (ان الله و ملائكته یصلون علی النبی یا ایها الذین آمنوا صلوا علیه و سلموا تسلیماً) از رسول خدا (ص) به ما رسیده است و این احادیث از طریق شیعه و اهل سنت نقل شده و در همه آنها تأكید شده است كه باید «آل محمد» به هنگام فرستادن صلوات ذكر شوند: و حتی در بعضی از این احادیث تصریح شده كه اگر در صلوات «آل محمد» ذكر نشود، آن صلوات ناقص و نا تمام است و رسول خدااز آن نهی كرده است از جمله:
ابن حجر كه یكی از دانشمندان بزرگ أهل سنت است، در كتاب «الصواعق المحرقة» نقل می كند كه پیامبر (ص) فرمود: هرگز صلوات ناقص و ناتمام بر من نفرستید! عرض كردند صلوات ناقص و نا تمام چیست؟ حضرت فرمود:صلوات ناقص این است كه فقط بگویید «اللهم صل علی محمد» و سپس امساك كنید (و آل محمد را بر آن اضافه نكنید) بلكه بگویید «اللهم صل علی محمد و علی آل محمد»(۱) و نیز ابن حجر از رسول خدا نقل می كند كه آن حضرت فرمود: هیچ دعایی مستجاب نمی شود مگر اینكه بر محمد و اهلبیتش صلوات فرستاده شود «اللهم صل علی محمد وآل محمد»(۲) و در این حدیث حتی واژه «علی» میان « محمد و آل محمد» فاصله نشده است.
طبق آیه ۴۴ سوره نحل، اولین مفسر و مبین قرآن شخص پیامبر اكرم (ص) می باشد، قرآن در این باره می فرماید: و انزلنا الیك الذكر لتبین للناس ما نزّل الیهم.(۳) همانگونه كه آن حضرت آیات زكاة و حج و صوم و...را تفسیر كرده شرایط ودستورات اسلام را بیان فرموده اند همین طور در تفسیر آیه ۵۶ سوره احزاب روایات متعددی از آن حضرت رسیده است كه موقع صلوات «آل محمد» یعنی امامان و پیشوایان معصوم هم ذكر شوند.
و لذا ابن حجر پس از نقل این حدیث از كعب بن عجره كه گفت:
بعد از نزول آیه ۵۶ سوره احزاب ان الله و ملائكته یصلّون علی النبی... بعضی از اصحاب عرض كرد: یا رسول الله چگونه بر تو صلوات بفرستیم؟ پیامبر فرمود: «قولوا اللهم صل علی محمد و علی آل محمد»، چنین می گوید:
سؤال صحابه و پاسخ آن حضرت بدینگونه كه «اللهم صل علی محمد و علی آل محمد» دلیل روشن و واضح است بر اینكه (آیه مخصوص پیامبر نیست بلكه علاوه بر آن حضرت) اهل بیت و آل محمد (ص)نیز داخل در آیه است و مراد خداوند هم آن حضرت و هم آل او می باشد زیرا اگر تنها مراد آن حضرت بود احتیاج به سؤال نداشت و لازم نبود كه پیامبر آنگونه پاسخ بدهد بنابراین صلوات بر آل محمد از جمله چیزهایی است كه در آیه به آن امر شده و پیامبر نیز آن را بیان نموده است.(۴)
این مطلب هم روشن است طبق آیه قرآن «و ما ینطق عن الهوی ان هو الا و حی یوحی»(۵) یا در آیه ی دیگر می خوانیم ما آتاكم الرسول فخذوه و ما نهاكم عنه فانتهوا(۶) حدیث صحیح پیامبر اكرم (ص) به منزله وحی آسمانی است.
با توجه به آنچه گفته شد اینك به أحادیثی كه در تفسیر آیه ۵۶ سوره احزاب در منابع معتبره اهل سنت آمده است اشاره می شود:
۱ـ در صحیح بخاری از كعب بن عجره (یكی از صحابه معروف) نقل می كند كه به رسول خدا عرض كردند: چگونگی سلام بر توا را دانسته ایم، اما صلوات بر تو چگونه باید باشد؟ فرمود: بگویید: خداوندا درود فرست بر محمد و بر آل محمد همان گونه كه درودفرستادی بر ابراهیم و آل ابراهیم ، و بركت فرست بر محمد وآل محمد، آن گونه كه بركت فرستادی برابراهم و آل ابراهیم...(۷)
۲ـ در حدیث دیگر.
عبدالرحمن می گوید: «كعب بن عجرة با من ملاقات كرد و گفت: آیا نمی خواهی به تو هدیه ای عطا كنم كه از رسول خدا (ص) آن را شنیده ام؟ گفتم: چرا، می خواهم، گفت: از رسول خدا (ص) سؤال كردیم، چگونه بر شما اهل بیت صلوات بفرستیم همانا خداوند سلام دادن بر شما را به ما تعلیم كرده است؟ پیامبر فرمود: بگویید: خداوندا بر محمد و آلش درود و صلوات فرست همانگونه كه بر ابراهیم و آل او درود فرستادی....(۸)
و شبیه این احادیث در صحیح مسلم ـ كتاب صلاة مبحث تشهد و فرستادن صلوات موقع تشهد نقل شده است.
۳ـ نویسنده كتاب معروف «التاج الجامع للأصول» شیخ منصور علی ناصف مطلب را این گونه توضیح می دهد:
وقتی آیه ان الله و ملائكته یصلون علی النبی یا ایها الذین آمنوا صلوا علیه و سلموا تسلیما(۹) نازل شد از رسول خدا (ص) سؤال شد، اما كیفیت سلام بر تو را شناختیم آنگونه كه در تشهد نماز به ما تعلیم دادید كه ما بگوییم: «السلام علیك ایها النبی و رحمة الله و بركاته» اما صلوات بر تو چگونه است؟
پیامبر اسلام (ص) فرمود: بگویید: خداوندا بر محمد و آل محمد درود فرست همانگونه كه بر ابراهیم و آل ابراهیم درود فرستادی....(۱۰)
باید به این نكته هم توجه كرد كه صلوات و درود بر پیامبر و آلش واجب است است زیرا در آیه شریفه ۵۶ احزاب ان الله و ملائكته یصلون علی النبی.... امر ظاهر در وجوب است مگر اینكه قرینه ای بر خلاف آن قائم شود و لذا جمعی از فقهاء اهل سنت معتقد به وجوب صلوات در تشهد نماز هستند، ابن قدامه فقیه معروف اهل سنت در كتاب خود «المغنی» می گوید:
در تشهد، اول باید بر پیامبر صلوات فرستاده و گفته شود «اللهم صل علی محمد و علی آل محمد كما صلیت علی ابراهیم...» و صلوات فرستادن بر پیامبر و آلش در فتوای صحیح واجب است و شافعی و اسحاق نیز بر همین عقیده اند.
سپس از ابن راهویه كه یكی دیگر از فقهاء اهل سنت است سخنی نقل می كند كه اگر كسی صلوات بر پیامبر را در تشهد ترك كند نمازش باطل است (سپس می افزاید) ظاهر مذهب احمد (یكی از پیشوایان معروف اهل سنت) نیز وجوب است.(۱۱)
نویسنده كتاب فوق، تصریح می كند كه ظاهر آیه این است كه صلوات و سلام بر پیامبر (ص) واجب است و این مطلب مورد اتفاق علماء می باشد.(۱۲)
۴ـ فخر رازی نیز در تفسیر خود در ذیل آیه ۵۶ سوره احزاب بعد از اینكه وجوب صلوات را از شافعی نقل می كند می افزاید: آیة شریف دلالت بر فتوای شافعی دارد، زیرا امر «صلّوا» ظاهر در وجوب است پس در تشهد، صلوات واجب است.
بعد می گوید از رسول خدا (ص) سؤال شد كه چگونه بر تو صلوات بفرستیم؟ پیامبر فرمود: بگویید: خداوندا بر محمد و آلش درود فرست همانگونه كه بر ابراهیم و آل او صلوات فرستادی....(۱۳)
۵ـ جلال الدین سیوطی در تفسیر معروف خود از صحیح بخاری و مسلم و ابو داود و ترمذی و نسائی و ابن ماجه و ابن مردویه و گروه دیگر، افزون بر حدیث ابن عجره، ۱۸ حدیث دیگر را نقل كرده كه در همه آن ها تصریح شده كه «آل محمد» را باید به هنگام صلوات ذكر كرد.(۱۴) احادیث فوق كه همه آنها از كتب معتبره برادران اهل سنت نقل شد، نه تنهامجوز و دلیل مستحكم برای جواز بلكه وجوب فرستادن صلوات بر محمد و آل محمد، می باشند.
نكته دوم اینكه بعضی از ناآگاهان می گویند: صلوات و درود بر پیامبر و آل او در مقام و منزلت آنها هیچ أثری ندار.
ولی سستی این سخن با توجه به این كه سیر تكاملی انسان هیچ حد و مرزی ندارد و به سوی نامتناهی پیش می رود، آشكار می گردد و لذا در بعضی از دعاها كه در تشهد و غیر آن خوانده می شود با صراحت عرضه می داریم «و ارفع درجته» درجه پیامبر اكرم (ص) رااز آنچه هست بالا تر ببر.
و لذا قرآن مجید نیز با صراحت می گوید: ان الله و ملائكته یصلون علی النبی یا ایها الذین آمنوا صلوا علیه و سلموا تسلیماً(۱۵) خداوند و فرشتگانش بر پیامبر اكرم (ص) درود و رحمت می فرستند ای كسانی كه ایمان آورده اید بر او درود بفرستید و سلام گویید و تسلیم (فرمان او) باشید.
جالب توجه اینكه واژه «یصلون» كه فعل مضارع است دلیل بر ادامه این رحمت است و به یقین هر مسلمانی كه سخن از توحید و اسلام می گوید، رحمت تازه ای برای بنیانگذار این آئین نوشته می شود.
نكته سوم اینكه در بخشی از سؤال آمده است كه «میان امامان با سائر اموات فرق وجود نداشته و سلام و صلوات بر اموات هیچ اثری ندارد». این شبهه با توجه و دقت به مبانی دین مبین اسلام خود به خود مرتفع می گردد زیرا قرآن می فرماید:
و لا تقولوا لمن یقتل فی سبیل الله اموات بل احیاء عند ربهم یرزقون(۱۶) آنان كه در راه خدا كشته می شوند به آنان مردگان نگویید آنها زنده هستند و در نزد پروردگارشان روزی می خورند. و نیز با ادله قطعی ثابت شده كه اهل بیت پیامبر و امامان (ع) با سائر مردگان مساوی نیستند، و كتابهایی كه دانشمندان اهل سنت درباره فضائل و مناقب آنها نوشته اند در این باره كفایت می كند و فقط یك نمونه ازین احادیث را اینجا می آوریم:
در حدیثی كه بین شیعه و اهل تسنن مورد اتفاق بوده و همه قبول دارند پیامبر فرمود: «مثل اهل بیت من مثل كشتی نوح است هر كس بر آن سوار شود نجات یافته و هر كسی از آن تخلف كند غرق می شود»(۱۷) ابن حجر هیتمی بعد از نقل این حدیث می گوید: مراد از «اهل بیت» فرزندان فاطمه است، هنگامی كه خداوند دنیا را به خاطر پیامبر (ص) آفرید دوام و بقاء دنیا را به خاطر دوام و بقاء اهل بیت آن حضرت قرار داد (از این كلام ایشان استفاده می شود كه در هر زمانی مادامی كه دنیا هست یكی از فرزندان فاطمه هم باید باشد و این همان مطلبی است كه در منابع حدیثی آمده است لولا الحجة لساخت الارض باهلها) زیرا كه اهل بیت پیامبر با آن حضرت از چند جهت مساوی می باشند... و پیامبر درباره آنها فرمود: خداوندا اینها از من و من از آنها هستم، و باز اهل بیت پاره تن رسول خدا (ص) هستند، زیرا مادر آنان فاطمه است كه پاره تن پیامبر بود پس اهل بیت جانشینان پیامبر و امان و پناهگاه امت می باشند و اینكه پیامبر آنها را به كشتی نوح تشبیه كرده است بخاطر این است كه هر كسی آنها را دوست دارد و به خاطر جدشان آنها را تعظیم نماید و از آنها پیروی نماید، از تاریكی مخالفت آنان نجات می یابد، و هر كسی از آنها تخلف كند، در دریای كفران نعمت غرق می شود و در بیابان طغیان و سركشی هلاك می گردد.(۱۸)
دقت و تدبر در تشبیه اهل بیت به كشتی نوح حقائق زیادی را می تواند به ما بیاموزد از جمله:
۱ـ بعد از پیامبر اسلام طوفانهای امت اسلامی را فرا می گیرد و بسیاری را با خود می برد و در میان امواج خود غرق می كند.
۲ـ برای نجات از چنگال خطرات و حوادثی كه دین و ایمان و روح و جان مردم را تهدید می كند تنها كشتی نجات اهل بیت (ع) است و جدائی از آن به یقین مایه هلاكت است.
۳ـ آنچه مایه نجات است تنها محبت و دوستی اهل بیت (ع) نیست كه بعضی از دانشمندان اسلامی آن را مطرح كرده اند و می گویند همه مسلمین اهل بیت را دوست می دارند و بزرگ می شمرند، بنابراین همه اهل نجاتند. بلكه جمله «من تخلف» سخن از تبعیت و پیروی أهل بیت است. مگر فرزند نوح به پدرش محبت نداشت؟ محبت بدون پیروی مایه نجات نیست!
این بحث را با یك حدیث نورانی و پر معنی كه جماعتی از دانشمندان و مفسران معروف اهل تسنن، در كتابهای تفسیری و حدیثی نقل كرده اند پایان می دهیم. مفسر معروف اهل سنت فخر رازی در «تفسیر كبیر» خود از زمخشری در كشاف از پیامبر اكرم (ص) نقل می كند كه فرمود:
هر كس با محبت آل محمد بمیرد شهید است.
آگاه باشید هر كه بر محبت آل محمد بمیرد آمرزیده است.
آگاه باشید هر كه بر محبت آل محمد بمیرد توبه اش پذیرفته است.
آگاه باشید هر كه بر محبت آل محمد بمیرد با ایمان كامل مرده است.
آگاه باشید هر كه بر محبت آل محمد بمیرد فرشته مرگ او را بشارت به بهشت می دهد.
آگاه باشید هر كه بر عداوت آل محمد بمیرد روز قیامت در حالی به محشر وارد می شود كه بر پیشانی او نوشته شده است: «مأیوس از رحمت خدا»(۱۹)
با توجه به این احادیث صحیح نیست كه گفته شود امامان كه آل محمد (ص) می باشند با دیگران فرقی ندارند؟!
پی نوشتها
۱. هیتمی، ابن حجر، الصواعق المحرقة، انتشارات مكتبة قاهرة، چاپ دوم، ۱۳۸۵ ـ ۱۹۶۵م، ص۱۴۶.
۲. الصواعق المحرقة، ص۱۴۸.
۳. نحل:۴۴.
۴. الصواعق المحرقة، ص۱۴۶.
۵. نجم:۳ـ۴.
۶. حشر:۷.
۷. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، كتاب التفسیر، تفسیر سوره احزاب، بیروت، چاپ دارالجیل، ج۶، ص۱۵۱.
۸. صحیح بخاری، ج۴، كتاب بدء الخلق.
۹. احزاب:۵۶.
۱۰. منصور علی ناصف، التاج الجامع للأصول، احیاء التراث العربی، چاپ چهارم، ۱۴۰۶ هـ ، ج۴، ص۲۱۱ و ۲۱۲.
۱۱. ابن قدامة، مغنی، بیروت، دارالفكر، چاپ اول، ۱۴۰۴. ج۱، ص۶۱۴ـ۶۱۵.
۱۲. التاج الجامع للأصول، ج۵، ص۱۴۳.
۱۳. فخر رازی، تفسیر كبیر، تهران، دار الكتب العلمیة، چاپ دوم، ج۲۵، ص۲۲۷، ذیل آیه پنجاه و شش سوره احزاب.
۱۴. جلال الدین سیوطی، الدرالمنثور، ج۵، ص۲۱۶ به بعد ذیل آیه ۵۶ سوره احزاب.
۱۵. احزاب:۵۶.
۱۶. بقره:۱۵۴.
۱۷. مناقب ابن مغازلی، ص۱۳۲، فرائد السمطین ج۲، ص۲۴۶ باب ۴۸، مجمع الزوائد ج۹، ص۱۶۹، مستدرك، حاكم ج۲، ص۳۴۳.
۱۸. الصواعق المحرقة، ص۱۵۲ـ۱۵۳، باب ۱۱، از ابواب فضائل اهل بیت.
۱۹. تفسیر فخر رازی، تهران، انتشارات دار الكتب العلمیة، چاپ دوم، ج۲۷، ص۱۶۵، ذیل آیه ۲۳ سوره شوری. تفسیر كشاف، بیروت، انتشارات دار الكتاب العربی، ج۴، ص۲۲۰.
