مفسّرین اسلامی، نسبت به شأن نزول توجّه و اهتمام ویژه ای نشان داده اند ولی فضای نزول(مربوط به مجموع سوره) و جوّ نزول (مربوط به مجموع قرآن کریم) مورد عنایت و توجّه مفسران واقع نشده است. به طوری که احادیث مربوط به شأن نزول یا سبب نزول در کتب اهل سنّت به چندین هزار و در کتب شیعی به چند صد روایت می رسد.
شأن نزول یا سبب نزول
شأن نزول،حوادثی که در عصر پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم در محدوه ی حجاز یا خارج از آن رخ داده و همچنین مناسبت ها و عواملی است که سبب نزول یک یا چند آیه از آیات قرآن کریم بوده است.
فضای نزول
فضای نزول،مربوط به مجموع یک سوره است. بررسی اوضاع عمومی، اوصاف مردمی، رخ دادها و شرایط ویژه ای که در مدّت نزول یک سوره در حجاز و خارج از آن وجود داشته است.
هریک از سوره های قرآن کریم فصل جدیدی بود که با نزول آیه ی کریمه ی بسم الله الرّحمن الرّحیم گشوده می شد و با نزول بسم الله الرّحمن الرّحیم بعدی پایان می پذیرفت.
بعضی سوره ها مانند سوره ی حمد، انعام و نصر به صورت دفعی و برخی از سوره ها در طی چند ماه یا چند سال نازل شده است.
ـ طی مدّت نزول یک سوره، در محدوده ی زندگی مسلمانان و جهان خارج گاه حوادث فراوانی رخ داده و شرایطی خاص حاکم بوده است.
کشف و پرده برداری از این رخ دادها و شرایط تبیین آن در آغاز هر یک از سوره ها، ترسیم فضای نزول آن سوره خواهد بود.
جوّ نزول
جوّ نزول،مربوط به سراسر قرآن کریم است مراد از آن بستر مناسب زمانی و مکانی نزول سراسر قرآن است.
قـرآن کریـم در طـی ۲۳ سال بـر قلـب مطهّر و گرامی پیامبـر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم نازل شد.
ـ حوادثی که در طی سالیان نزول قرآن در حوزه ی اسلامی و یا خارج از قلمرو زندگی مسلمانان و حکومت اسلامی پدید آمد نیز شرایط و افکاری که برآن دوران حاکم بود و یا رخ دادهایی که بر اثر نزول آیات قرآن کریم در جهان آن روز پدید آمد، جوّ نزول قرآن است.
ـ سه عنوان یاد شده (شأن، فضا، جوّ نزول) افزون بر تفاوتی که ذکر شد (یعنی اوّلی مخصوص یک یا چند آیه و دوّمی مربوط به یک سوره و سوّمی مربوط به همه ی قرآن است) تفاوت دیگری نیز دارد:
شأن نزول تنها ناظر به تأثیر یک جانبه ی رخ دادهای خاص، بر نزول آیه یا آیات است، ولی در فضای نزول سوره و همچنین جوّ نزول قرآن سخن از تعامل و تعاطی (تأثیر دو جانبه) فضای بیرونی با نزول سوره یا جوّ جهانی با نزول مجموع قرآن است؛ بدین معنا که هم فضا و جوّ موجود مقتضی نزول سوره و کل قرآن است و هم نزول سوره و تنزّل مجموع قرآن فضا و جوّ را دگرگون می ساخت.
راهیابی به معارف قرآن کریم تا حدودی در گرو آگاهی به شأن، فضا و جوّ نزول است.
برای شناخت فضای نزول سوره ها و جوّ نزول مجموعه ی قرآن، از منابع مختلف تاریخی و روایی و نیز خود قرآن کریم،می توان استفاده کرد. این رسالت مفسّران قرآن است که کمبود موجود در بخش فضای نزول سوره ها و جوّ نزول را ترمیم کنند.
