آیه های ۷۳تا ۷۶ سوره اسرا برای رد آیه غرانیق آمده اند و نتیجه این می شود كه آِیه غرانیق حقیقت داشته است؟
پاسخ:
در بعضى از كتب اهل سنت روايات عجيبى در اينجا از ابن عباس نقل شده كه: پيامبر خدا ص در مكه مشغول خواندن سوره" النجم" بود، چون به آياتى كه نام بتهاى مشركان در آن بود رسيد (أَ فَرَأَيْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّى وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْرى در اين هنگام شيطان اين دو جمله را بر زبان او جارى ساخت: «تلك الغرانيق العلى، و ان شفاعتهن لترتجى!؛ اينها پرندگان زيباى بلند مقامى هستند و از آنها اميد شفاعت است!»[۱]
در اين هنگام مشركان خوشحال شدند و گفتند محمد ص تا كنون نام خدايان ما را به نيكى نبرده بود، در اين هنگام پيامبر ص سجده كرد و آنها هم سجده كردند، جبرئيل نازل شد و به پيامبر ص اخطار كرد كه اين دو جمله را من
براى تو نياورده بودم، اين از القائات شيطان بود در اين موقع آيات مورد بحث (وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِيٍ ...) نازل گرديد و به پيامبر ص و مؤمنان هشدار داد.[۲]
البته این افسانه پاسخ داده شده است که در اینجا نیازی به ذکر این پاسخ نیست. اما در پاسخ آنچه که در این شبهه ادعا شده مطالب زیر بیان می شود:
این آیات عبارت اند از« وَ إِن كَادُواْ لَیفْتِنُونَكَ عَنِ الَّذِی أَوْحَینَا إِلَیكَ لِتَفْترَی عَلَینَا غَیرْهُ وَ إِذًا لاَّتخَّذُوكَ خَلِیلًا، وَ لَوْ لَا أَن ثَبَّتْنَاكَ لَقَدْ كِدتَّ تَرْكَنُ إِلَیهِمْ شَیا قَلِیلاً، إِذًا لَّأَذَقْنَكَ ضِعْفَ الْحَیوةِ وَ ضِعْفَ الْمَمَاتِ ثمُّ لَا تجَدُ لَكَ عَلَینَا نَصِیرًا ، وَ إِن كَادُواْ لَیسْتَفِزُّونَكَ مِنَ الْأَرْضِ لِیخْرِجُوكَ مِنْهَا وَ إِذًا لَّا یلْبَثُونَ خِلَافَكَ إِلَّا قَلِیلا. نزدیك بود آنها تو را (با وسوسه های خود) از آنچه بر تو وحی كرده ایم بفریبند، تا غیر آن را به ما نسبت دهی و در آن صورت، تو را به دوستی خود برمی گزینند. و اگر ما تو را ثابت قدم نمی ساختیم (و در پرتو مقام عصمت، مصون از انحراف نبودی)، نزدیك بود به آنان تمایل كنی. اگر چنین میكردی، ما دو برابر مجازات (مشركان) در زندگی دنیا، و دو برابر (مجازات) آنها را بعد از مرگ، به تو می چشاندیم سپس در برابر ما، یاوری برای خود نمی یافتی! و نزدیك بود (با نیرنگ و توطئه) تو را از این سرزمین بلغزانند، تا از آن بیرونت كنند! و هر گاه چنین میكردند، (گرفتار مجازات سخت الهی شده،) و پس از تو، جز مدت كمی باقی نمیماندند!
ملاحظه می شود كه این آیات هیچ ربطی به افسانه غرانیق ندارند. این آیات گوشه ای از نیرنگهای مشركین را به قرآن و به پیغمبر (ص) و تعدی و پافشاری آنان را نسبت به انكار توحید و معاد یادآور شده، و در همین باره علیه ایشان احتجاج و استدلال می كند. زیرا آنها خواسته بودند كه رسول خدا (ص) نسبت به قسمتی از دستورات، با آنان مداهنه كند و نیز خواستند او را از مكه بیرون كنند.
به همین جهت در این آیات به شدیدترین بیان آن جناب را تهدید میكند كه مبادا به طرف مشركین و لو هر قدر هم اندك باشد میل پیدا كند، و ایشان را هشدار داده كه اگر آن جناب را از مكه بیرون كنند هلاكشان فرماید.
مشركین برای اینكه پیامبر (صلی اللَّه علیه و آله) از خدایانشان بدگویی نكند و افراد ضعیف و فقیر را از خود دور بسازد نیرنگ بازی می كردند و روایاتی كه در شأن نزول آیات وارد شده این مطلب را می رساند و آن این است كه مشركین از رسول خدا (ص) درخواست كردند دست از بدگویی خدایان ایشان بردارد و غلامان و كنیزان بی شخصیت ایشان را كه مسلمان شده و به وی گرویده اند از خود دور كند چون عارشان می شد كه با بردگان خود یك جا بنشینند و آیات خدای را بشنوند، و در چنین مناسبتی آیه مورد بحث نازل شد.
پس معنا آیه ۷۳ این است كه مشركین نزدیك شد تو را بلغزانند و از آنچه به تو وحی نمودیم منحرفت كنند تا مرامی مخالف آن پیش گیری و اعمالی بر خلاف آن انجام دهی و بدین وسیله افترایی به ما ببندی و روش اختلاف طبقاتی را روشی خداپسندانه جلوه دهی و گفتند كه اگر چنین كنی و یك مشت گدا و ژنده پوش را از خود برانی، با تو رفاقت می كنیم.
در آیه بعدی می فرماید كه اگر ما با عصمت خود تو را پایداری نمی دادیم نزدیك می شدی به اینكه به سوی آنان اندكی میل كنی، لیكن ما تو را استوار ساختیم، و در نتیجه به آنان كمترین میلی نكردی تا چه رسد به اینكه اجابت‌شان كنی، پس رسول خدا (ص) ایشان را اجابت نكرد و ذره ای میل به ایشان هم ننمود و نه نزدیك بود میل كند.
آیه ۷۵ یك نوع تهدید نسبت به رسول خدا است. و مراد از ضعف حیات و ممات مضاعف و دو چندان شدن عذاب زندگی و مرگ است و معنای آن این است كه اگر نزدیك شوی به اینكه به سوی آنان متمایل گردی هر چند تمایل مختصری باشد ما عذاب دو چندان زندگی كه مجرمین را با آن شكنجه می دهیم و عذاب دو چندان مرگ را كه در عالم دیگر با آن شكنجه شان می دهیم به تو خواهیم چشانید و در صورت واقع شدن این عذاب هیچ راه گریزی از آن نخواهد بود.
معنای آیه ۷۶ این است كه مشركین نزدیك بود كه ترا وادار كنند تا از مكه بیرون شوی، و اگر ایشان ترا بیرون می كردند، بعد از رفتن تو، زمان زیادی زنده نمی ماندند، بلكه پس از مدت كوتاهی همه هلاك می شدند.
ملاحظه می شود كه مفاد این آیات كمترین ربطی به افسانه غرانیق ندارد بلكه این آیات فشار و نیرنگ مشركین مبنی بر دور شدن پیامبر از فقرا و غلامان و اخراج او از مكه توسط مشركین را بازگو می كند و خداوند به پیامبرش فرمان می دهد كه هرگز تسلیم نقشه آنان نشود و آنان نمی توانند تو را از مكه بیرون كنند. در حالی كه در افسانه غرانیق وانمود شده است كه خود پیامبر علاقه مند بوده تا آیاتی از طرف خداوند نازل شود كه مناسبات او را با مشركین بهبود بخشد و از فشار و نقشه مشركین و امثال این امور در این افسانه اثری وجود ندارد. افزون بر اینها اگر این آیات در ردّ آیه غرانیق وشیطانی نازل شده بود متن آن باید به صورتی می بود كه دلالت بر وجود آیات شیطانی می كرد و به پیامبر اطلاع می داد كه این آیاتی كه از زبان شما بیرون شده است از طرف من نبوده بلكه شیطان بر زبان تو جاری نموده است. در حالی كه مطالب این آیات ناظر بر فشار مشركین بر پیامبر و نیرنگ آنان مبنی بر فاصله گرفتن آن حضرت از فقیران و بیچارگان و نزدیك شدنش به اشراف مشركین می باشند و خدواند حضرت را از این حركت منع می كند و او را هشدار می دهد كه مبادا تسلیم نقشه مشركین شود.[۳]
پی نوشتها
[۱] . (۱) غرانيق جمع غرنوق (بر وزن مزدور) يك نوع پرنده آبى سفيد يا سياه رنگ است و به معانى ديگر نيز آمده (قاموس اللغة).
[۲] . ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۱۴، ۱۴۲، تهران، دار الكتب الإسلامية، چ۱۳۷۴ش.
[۳] . رك : ترجمه تفسیر المیزان، ج۱۳، ص: ۲۳۸ و ۲۳۹.
