جمع قرآن مي تواند دو معنا داشته باشد:

الف) جمع به معناي حفظ نمودن قرآن. لذا حفّاظ قرآن را جُمّاع قرآن نيز، ناميده اند. جمع به اين معنا، توسط عِدّه ي زيادي در حيات پيامبر (صَلَّي الله عليهِ و آله و سلم) انجام گرفته است.

ب) جمع به معناي نگارش و کتابت قرآن. به استناد روايات و شواهد تاريخي، چنين جمعي نخست در حضور پيامبر (صَلَّي الله عليهِ و آله و سلم) انجام گرفته و ترتيب و تعيين آيات هر سوره و احتمالاً ترتيب و نظم برخي از سوره ها از طرف شخص پيامبر (صَلَّي الله عليهِ و آله و سلم) با الهام از وحي معين مي شده است.

براي کتابت و ثبت آيات، کاتبانِ مخصوصي وجود داشته است که بر اين امر مهم از طرف پيامبر اکرم (صَلَّي الله عليهِ و آله و سلم) مأمور شده بودند و آيات را بر روي نوشت افزارهاي مرسوم آن زمان مانند رقاع و اکتاف و کاغذ و عسب و حرير و... نگارش و تدوين مي نموده اند. فيض کاشاني در مقدمه تفسير خود از حضرت علي (عليهِ السّلام) نقل مي کند:

ما نزلت آية عَلي رسول الله (صَلَّي الله عليهِ و آله و سلم) الّا أقرأنيها و اَملاها عَليَّ فکتبتُها بخطّي و علّمني تأويلها و...؛ (۱)

هيچ آيه اي بر پيامبر (صَلَّي الله عليهِ و آله و سلم) نازل نشد مگر اين که پيامبر (صَلَّي الله عليهِ و آله و سلم) آن را بر من اقرا و املا مي نمود و من با خط خود آن را مي نوشتم و تأويل آنها را به من ياد مي داد.

اين نوشته ها هر کدام شامل يک يا چند آيه و يا چند سوره بوده است. بدين ترتيب، کل قرآن با دقت تمام از طرف کاتبان وحي به ويژه حضرت علي (عليهِ السّلام) و به دستور و نظارت پيامبر (صَلَّي الله عليهِ و آله و سلم) نوشته شد. البته اين نوشته ها در زمان حيات پيامبر (صَلَّي الله عليهِ و آله و سلم) ظاهراً در مصحف واحد و در کنار هم نبود و با توجه به پايان نيافتن نزول وحي، چنين امري طبيعي مي نمود.

معتبرترين و معروف ترين کُتّاب وحي در زمان حيات پيامبر (صَلَّي الله عليهِ و آله و سلم) حضرت علي (عليهِ السّلام)، اُبَيّ بن کعب و زيد بن ثابت بودند. در اين مورد زيد بن ثابت مي گويد:

کنّا عند رسول الله (صَلَّي الله عليهِ و آله و سلم) نؤلّف القرآن من الرقاع؛ (۲)

ما در نزد رسول خدا بوديم و قرآن را بر روي رقعه ها تأليف مي نموديم.

در کتاب صحيح بخاري رواياتي در تأييد جمع قرآن در زمان حضرت رسول اکرم (صَلَّي الله عليهِ و آله و سلم) وجود دارد، مانند:

روي قتادة: سألت أنس بن مالک، مَن جَمَع القرآن علي عهد النبي؟ قال: أربعة کلّهم من الأنصار: اُبيّ بن کعب و معاذ بن جبل و زيد بن ثابت و أبوزيد...؛ (۳)

قتاده مي گويد: از انس بن مالک در مورد جمع آورندگان قرآن پيامبر (صَلَّي الله عليهِ و آله و سلم) سؤال نمودم. وي گفت: چهار نفر بودند که همه ي آنان از انصار بودند: ابيّ بن کعب و معاذبن جبل و زيد بن ثابت و ابوزيد... .

اخبار متضافري وجود دارد که در عهد پيامبر (صَلَّي الله عليهِ و آله و سلم) قرآن جمع آوري شد. در اين باره آية الله خوئي بيان مي دارد:

اخبار متضافره ي ثقلين دلالت دارد که قرآن در زمان پيامبر (صَلَّي الله عليهِ و آله و سلم) جمع شده بوده است. (۴)

البته بررسي در روايات جمع قرآن از طريق اهل سنت روشن مي نمايد که چنين رواياتي، دچار تناقض است، که در اين مجال فرصت بررسي آنها نيست، امّا آنچه قطعي مي نمايد اين است که قرآن در زمان پيامبر (صَلَّي الله عليهِ و آله و سلم) کتابت شده و تعبير « کتاب » در سخن پيامبر (صَلَّي الله عليهِ و آله و سلم) که مي فرمايد: « إنّي تارک فيکم الثقلين کتاب الله و عترتي » (۵) از جمله گواهان بر آن است و هم چنان ضرورت عقلي اقتضا دارد بر اين که هدايت بشر و معجزه ي جاويدان پيامبر (صَلَّي الله عليهِ و آله و سلم) در يک مجموعه ي مطمئن جمع آوري شده باشد. اما سؤال و سخن اساسي اين است که در بيان روايات جمع و کتابت قرآن در زمان پيامبر (صَلَّي الله عليهِ و آله و سلم) هيچ گواهي بر کتابت آن بر احرف سبعه و يا چند حرف از حروف سبعه يا حرف خاصي نيست! و اگر نزول هفت گانه وجود داشته است، چرا گزارشي از صحابه و... بر کتابت قرآن بر آن نزول هفت گانه و يا حرفي از حروف سبعه، در ميان نيست؟

نخستين جامع و مدوّن قرآن در يک مصحّف

يکي از ضروري ترين کارها پس از ارتحال پيامبر اسلام (صَلَّي الله عليهِ و آله و سلم)، جمع آوري تمامي آيات و سُور قرآن در مصحف واحد بود. نخستين کسي که بر اين امر مهم اقدام نمود، حضرت علي (عليهِ السّلام) بود. سيوطي مي گويد:

از طريق ابن سيرين نقل شده که گفت: هنگامي که پيامبر اسلام (صَلَّي الله عليهِ و آله و سلم) رحلت نمود، علي ( عليه السلام ) فرمود:

آليتُ اَن لا آخذَ ردائي إلّا لصلوة جُمُعة حتي اَجمَعَ القرآن فَجَمعته؛

سوگند ياد کردم که ردا بر نگيرم مگر براي نماز جمعه تا آن گاه که قرآن را جمع آوري نمايم و در نتيجه موفّق به جمع قرآن شدم. (۶)

ابن النديم نيز در مورد مصحف حضرت علي (عليهِ السّلام) مي نويسد:

آن حضرت سوگند ياد کرد که ردا بر دوش نگيرد، مگر آن گاه که قرآن را فراهم آورد. سه روز از خانه بيرون نيامد تا قرآن را جمع آورد و آن نخستين مصحفي بود که مجموع قرآن را شامل بود. (۷)

علماي شيعه نيز روايات فراواني در مورد جمع آوري قرآن توسط حضرت علي (عليهِ السّلام) نقل نموده اند؛ مانند روايتي که از امام صادق عليه السلام منقول است:

عن محمدِ بن يحيي، عَن محمدِبن الحسينِ، عن عبدِالرحمن بن أبي هاشِم، عن سالِم بن سلمة قالَ: قَرَأَ رجلٌ علي أبي عبدِالله و أنا استمع حروفاً من القرآن ليس علي ما يقرؤها الناس. فقال أبوعبدالله (عليهِ السّلام): کفّ عن هذه القراءة إقرء کما يقرأ الناسُ... و أخرج المصحف الذي کتبهُ عليٌّ (عليهِ السّلام) و قال (عليهِ السّلام): أخرجه عليٌّ إلي الناس حين فرغ منه و کتبه، فقال لهم: هذا کتاب الله عزوجل کما أنزلَه علي محمدٍ (صَلَّي الله عليهِ و آله و سلم) و... ؛

سالم بن سلمه مي گويد: مردي براي حضرت صادق عليه السلام قرآن مي خواند و من شنيدم که حروفي از آن را به شکلي مي خواند که مردم آن طور نمي خوانند. حضرت صادق (عليهِ السّلام) فرمود: از اين قرائت خودداري کن و آن چنان بخوان که مردم مي خوانند... و سپس مصحفي که علي (عليهِ السّلام)، نوشته بود، بيرون آورد و فرمود: علي (عليهِ السّلام) آن را بر مردم پس از فراغت از آن، ارائه نمود و به آنها فرمود: اين است کتاب خدا آن چنان که خدا بر مردم نازل کرده است. (۸)

البته مصحف حضرت علي (عليهِ السّلام) ( نخستين مصحف جامع ) علاوه بر متن و نص قرآن، بر اساس حرف واحد و داراي ترتيب نزول آيات و به همراه تفسير و تأويل آيات نيز بوده است، که در نزد ائمه ي اطهار (عليهِ السّلام)، به وديعت نهاده شده است. نکته ي مهم اين است که در روايات جمع قرآن توسط حضرت علي (عليهِ السّلام) نيز سخني از جمع آوري مصحف ايشان بر اساس حديث سبعه احرف نيست و گواهي بر آن وجود ندارد.

جمع آوري قرآن در زمان ابوبکر و عمر

پس از حضرت علي (عليهِ السّلام) زيد بن ثابت به تشويق عمر و فرمان ابي بکر، اقدام به نگارش و جمع قرآن در مصحف واحد ديگري نمود. شايد يکي از جهات اين اقدام، ظهور مسيلمه ي کذّاب در يمامه و ادّعاي پيامبري وي بود. ابي بکر سپاهي را براي نبرد با مسيلمه فرستاد که جمع زيادي از حفاظ کل قرآن در ميان آن سپاه بودند. اگرچه جنگ به پيروزي مسلمانان انجاميد، ولي عده ي زيادي از حافظان قرآن در مصحف واحدي گرديد. تنظيم چنين مصحفي با اقدام زيد بن ثابت به يک نسخه منحصر نمي شد و آن مصاحف پس از ابي بکر در نزد عمر باقي ماند و پس از عمر نزد دختر وي حفصه نگهداري مي شد. زهري در مورد سرنوشت مصاحف مذکور مي گويد:

وقتي حفصه از دنيا رفت ، عثمان از عبدالله بن عمر خواست، صحيفه هاي مذکور را براي وي بياورد و سپس عثمان آنها را سوزاند و يا طبق برخي از روايات، آنها را با آب شست و محو ساخت! (۹)

در تاريخ تدوين مصاحف ابوبکر و عمر نيز بحثي از حديث سبعة احرف نيست؛ در حالي که اگر نزول قرآن بر سبعة احرف بود، چرا در تدوين مصاحف اوليّه از آن سخني به ميان نيامده است؟ در حالي که مصاحف متعددي شکل گرفته بود و هم چنان رو به افزايش بود. و در زماني که عمر مي خواست، خلافت را از طريق شوراي شش نفره به عثمان واگذار نمايد، تمامي اعضا داراي مصاحف بودند، گرچه در زمان عمر تدوين مصاحف قرآن از سوي خليفه ي دوم مورد اهتمام جدي واقع نگرديد و عمر مصحفي را که در زمان ابوبکر جمع شده بود نزد خود نگهداري مي نمود، مصاحفي در نزد قرّا و کاتبان وحي بود و آنها از روي يکديگر نسخه برداري مي نمودند.

بنابراين نزول قرآن در قالب الفاظ واحدي و بر يک حرف و به صورت تدريجي محقق شده و همزمان با نزول قرآن، کتابت و نگارش و جمع آن، توسط کُتّاب معيّني، به ويژه حضرت علي (عليهِ السّلام) شکل گرفته است. با وجود نظارت پيامبر گرامي اسلام (صَلَّي الله عليهِ و آله و سلم)، کاتبان قرآن سعي نموده اند، قرآن را هم چنان که نازل مي شده، بنگارند. پس از ارتحال پيامبر (صَلَّي الله عليهِ و آله و سلم) در زمان ابوبکر نيز، در کتابت و جمع آوري قرآن، سخني از کتابت قرآن بر اساس نزول هاي هفت گانه نيست در حالي که اگر نزول هاي هفت گانه رواج داشت، به شکلي که هر کدام از ديگري متمايز بودند و همه بر اساس حديث سبعة احرف (۱۰) نزول آسماني بودند، حتماً پيامبر (صَلَّي الله عليهِ و آله و سلم) و کُتّاب وحي، اقدام بر تدوين آن مي نمودند و موارد اختلاف نزول را متمايز از يکديگر مي نگاشتند.

پي‌نوشت‌ها:

۱. فيض کاشاني، تفسير صافي، مقدمه ي ۲، ج۱، ص ۱۱.

۲. الاتقان، ج۱، ص ۲۰۲.

۳. صحيح البخاري، باب القراءة من اصحاب النبي، ج۶، ص ۱۰۲.

۴. البيان في تفسيرالقرآن، ص ۲۵۲.

۵. سنن ترمذي، ج۱۲، ص ۲۰۰.

۶. الاتقان، ج۱، ص ۲۰۴.

۷. ابن نديم، الفهرست، ص ۴۱.

۸. الکافي في الاصول، کتاب فصل القرآن، باب النوادر، ح ۲۳.

۹. دکتر سيدمحمدباقر حجتي، پژوهشي در تاريخ قرآن، ص ۴۳۴.

۱۰. أخرج عن عمر بن عثمان باسناده، و عن المقيري، عن أبي هريرة أنه قال: قال رسول الله (صَلَّي الله عليهِ و آله و سلم): إنّ هذاالقرآن أنزل علي سبعة أحرف فاقرؤوا و لا حرج، و لکن لا تختموا ذکر رحمة بعذاب و لا ذکر عذاب برحمة؛

پيامبر (صَلَّي الله عليهِ و آله و سلم) فرمود: قرآن بر هفت حرف نازل شده، هرکدام را توانستيد، بخوانيد. حرجي بر شما نيست و لکن آيه ي رحمت را با آيه عذاب و آيه ي عذاب را با رحمت ختم نکنيد. ( تفسير طبري، ج۱، ص ۴۲، ج ۴۵ ).

منبع مقاله :

مؤدب، سيدرضا؛ ( ۱۳۹۲ )، نزول قرآن و رؤياي هفت حرف، قم: مؤسسه بوستان كتاب ( مركز چاپ و نشر دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميّه قم )، چاپ سوم.