شبهه: قائلین به تناسخ می گویند آیه ۲۸ بقره و ۲۷ آل عمران بهترین دلیل بر تناسخ است.
پاسخ:
بر اساس جهان بینی مكتب پیامبران الهی، با سپری شدن ایام زندگی دنیا و فرا رسیدن مرگ، روح آدمی از بدن جدا می شود، به عالم برزخ منتقل می گردد و در آن سرا، به حیات خویش ادامه می دهد. اگر شخص از گروه پاكان و نیكان باشد، به پاداش اعمال خوب خود در آن عالم متنعّم است و اگر از گروه بدان و گناهكاران باشد، به كیفر كارهای ناپسند خویش معذب خواهد بود. و این وضع همچنان باقی و برقرار است تا زمانی كه قیامت برپا گردد، مردم به فرمان الهی از قبرها بر انگیخته شوند و برای رسیدگی به حساب های خود در محكمۀ عدل الهی حضور یابند.
از قرون پیش در هندوستان و چین، نظریه ای به نام تناسخ طرح شد كه بر خلاف گفتۀ پیغمبران خدا، از بازگشت مجدد ارواح و بازگشت مكررشان به دنیا سخن می گفت. این نظریه با گذشت اعصار، رفته رفته توجه عدۀ زیادی از مردم جهان را به خود جلب نمود، به گونه ای كه آن را یك امر واقعی پنداشتند و حتی كسانی به عنوان یك عقیدۀ مذهبی به آن دل بستند. و به دنبال جمع آوری دلایل و شواهد قرآنی بر آمدند. در حالیكه در خلال این مدت متمادی، دانشمندان بزرگی در نقاط مختلف جهان، این مطلب را مورد بحث و انتقاد قرار دادند و در كتب علمی خود چندین دلیل بر بطلان آن اقامه نمودند.
قائلین به تناسخ در عین اعتقاد به موضوع پاداش و كیفر، منكر معاد و رستاخیز انسان و جهانند و می گویند، انسان میوه اعمال تلخ و شیرین خود را در همین جهان می چشد، زیرا اگر نیكوكار باشد روح او به بدن انسان سعادتمند و خوشبختی كه غرق در عزت و نعمت است و یا بدن حیوان مفید و سودمندی مانند گوسفند و گاو متعلق می گردد، در حالی كه اگر شرور و بد كار باشد، روح او به بدن انسان بد بخت و تیره روزی به سان افراد معلول و بیمار و تنگدست و یا حیوان پست و موذی مانند خوك و موش تعلق می گیرد و پاداش و كیفر خود را در این جهان می بینند، جهان جانداران از نظر این گروه، جهان توالی نفس است یعنی روح ها پیوسته از بدنی جدا شده و از طریق توالد و تناسل به بدن‌های دیگری خواه انسان و خواه حیوان تعلق می گیرد.(۱)
گروه معتقدین به تناسخ علاوه بر دلایل تجربی و كلامی كه برای اثبات عقیده خود اقامه كرده اند به برخی آیات قرآن كریم نیز تمسك جسته اند كه این آیات محدود به دو آیه ۲۸ بقره و ۲۷ آل عمران نمی شود بلكه شامل آیات دیگری نیز می شود.(۲)
علامه شعرانی می فرماید: به نظر می رسد كه این جماعت هندوهایی هستند كه با مسلمانان محشور و در مقام مجادله آیات قرآن را برای حجاب كردن مسلمانان شاهد بر صحت دعوی خود می آورند و گرنه در میان مسلمانان تناسخی نبوده است.(۳)
بررسی تك تك آیات شریفه و ابطال عقیده اصحاب تناسخ به صورت مفصل از عهدۀ این پاسخ خارج است ولی برای روشن شدن سستی این تمسك به توضیح دو آیه كه در سؤال ذكر شده می پردازیم:
۱. آیات ۲۸ بقره و ۲۷ آل عمران هیچ دلالتی بر مسئله تناسخ و بازگشت ارواح نمی كند، بلكه موضوع آیات فوق برای كسانی است كه خدا را انكار می كنند.
۲. اساس تناسخ را دو چیز تشكیل می دهد:
الف) وجود دو بدن: بدنی كه روح و نفس از آن منسلخ شود و بدنی كه روح پس از مفارقت،به آن تعلق گیرد، حالا این بدن دوم سلول نباتی و نطفه حیوانی باشد و یا جنین انسانی و یا یك حیوان كامل .
ب) واپسگرایی نفس، و انحطاط آن از كمال پیشین به درجه پست تر، همچنان كه این مسئله آنگاه كه به سلول نباتی یا نطفه حیوانی یا جنین انسانی تعلق گیرد، تحقق پیدا می كند.(۴)
ولی در این دو آیه هیچ یك از دو شرط محقق نیست، نه از تعدد بدن خبری هست و نه از نزول نفس از كمال خود به مقام پست تر. بلكه موضوع آیات همان یك بدن است با چندین بار مردن و زنده شدن، در آیۀ ۲۸ بقره برای اثبات وجود خدا از نقطه ای شروع كرده كه برای احدی جای انكار باقی نمی گذارد و آن مسئله پیچیدۀ حیات و زندگی است.
نخست می گوید: «چگونه شما خدا را انكار می كنید در حالی كه اجسام بی روحی بودید و او شما را زنده كرد و لباس حیات بر تنتان پوشانید» پس از یاد آوری این نعمت، دلیل آشكار دیگری را یاد آور می شود كه آن مسأله «مرگ» است و می گوید: «سپس شما را می میراند» قرآن پس از ذكر این دو دلیل روشن بر وجود خدا و آماده ساختن روح انسان برای مسائل دیگر در دنبالۀ این بحث به ذكر مسأله معاد و زنده شدن پس از مرگ پرداخته، می گوید: «سپس بار دیگر شما را زنده می كند.» در پایان آیه می فرماید: «سپس به سوی او بازگشت می كنید» مقصود از رجوع به سوی پروردگار همان بازگشت به سوی نعمتهای خداوند می باشد.(۵)
این آیه، هیچگونه دلالتی بر تناسخ ندارد و نمی تواند مستمسكی برای قائلین به تناسخ واقع شود، زیرا عقیده مندان به تناسخ چنین می پندارند كه روح انسان بعد از مرگ در همین دنیا به بدن انسان و یا حیوان دیگر حلول می كند اما آیه صریحاً می گوید: بعد از مرگ، یك حیات بیش نیست و طبعاً این حیات همان زندگی در رستاخیز و قیامت است و به تعبیر دیگر آیه می گوید: شما مجموعاً دو حیات و مرگ داشته و دارید، نخست مرده بودید (در عالم موجودات بی جان قرار داشتید) خداوند شما را زنده كرد، سپس می میراند و بار دیگر زنده می كند، اگر تناسخ صحیح بود تعداد حیات و مرگ انسان بیش از دو حیات و مرگ بود.(۶)
در آیه ۲۷ آل عمران خداوند می فرماید: «خداوند زنده را از مرده و مرده را از زنده بیرون می آورد» این تعبیر در چندین آیه از قرآن به چشم می خورد، منظور از بیرون آوردن «زنده» از مرده همان پیدایش حیات از موجودات بی جان است، زیرا می دانیم آن روز كه زمین آماده پذیرش حیات شد، موجودات زنده از مواد بی جان به وجود آمدند، از این گذشته دائماً در بدن ما و همۀ موجودات زندۀ عالم، مواد بی جان، جزو سلولها شده، تبدیل به موجودات زنده می‌گردند. پیدایش مردگان از موجودات زنده، نیز دائماً در مقابل چشم ما مجسم است. در حقیقت این آیه اشاره به قانون تبادل دائمی مرگ و حیات است كه عمومی ترین و پیچیده ترین و در عین حال جالبترین قانون است كه بر ما حكومت می كند.(۷)
افزون بر این مطالب، تناسخ از نظر عقلی هم قابل پذیرش نیست كه در جای خودش بیان گردیده است و چیزی كه عقلاً محال باشد، ممكن نیست آیه ای از قرآن كریم دلالتی بر صحت آن داشته باشد.
پی نوشتها
۱. سبحانی، جعفر، معاد انسان و جهان، نشر مجلۀ مكتب اسلام،۱۳۷۳، ج۲، ص۱۸۴.
۲. نساء:۵۶، سجده:۲۰، انعام:۳۸، غافر:۱۱، دخان:۵۶.
۳. اقتباس از دوانی، امیر، حیات جاودانه، ناشر معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامی، چاپ اول، ۷۶، ص۱۶۷.
۴. سبحانی، جعفر، منشور جاوید، انتشارات توحید، چاپ اول، ۱۳۶۹، ج۹، ص ۲۰۴.
۵. مكارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ناشر دار الكتب الاسلامیه، چاپ بیست و پنجم، ج۱، ص۱۶۱، ۱۳۶۹.
۶. تفسیر نمونه، ج۱، ص ۱۶۴.
۷. تفسیر نمونه، ج ۲، ص ۳۷۰.
