تفسير حبرى، از جمله تفاسير روايى محسوب مى شود، در يك جلد به زبان عربى بوده كه شامل همه آيات و سوره هاى قرآن نمى گردد، به شيوه روائى و كلامى است، كلامى از اين جهت كه آياتى را مورد توجه قرار مى دهد كه در شأن على عليه السلام و ائمه عليهم السلام نازل گشته است. حبرى در اين تفسير بسيارى از آيات قرآن مجيد را كه در فضائل اهل بيت« عليه السلام» است، جمع كرده و به مدد احاديث از طريق شيوخ روات كه مورد قبول تمام فرق مسلمين است، مستندا به رسول الله« صلى الله عليه و آله» به تفسير آنها پرداخته است. نظم اين اثر به ترتيب سوره هاى قرآن كريم است.
اين تفسير در مجموع ۱۵۰ روايت مى باشد كه ۱۰۰ روايت آن مربوط به آيات نازله در حق اهل بيت« عليهم السلام» است و ۳۰ روايت آن، رواياتى است كه در حق اهل بيت« عليهم السلام» آمده و در فضيلت آنان است و ۲۰ روايت ديگر در موضوعات مختلف احكام و تاريخ و مواعظ است و مانند تفسير فرات كوفى و عياشى جنبه روايى دارد بنابر اين چيزى از توضيحات و نقد مطالب و اجتهاد مفسر در آن به چشم نمى خورد.
اين تفسير به نامهاى« تنزيل الآيات» المنزله فى مناقب اهل البيت« عليهم السلام»،« ما نزل من القرآن فى على بن ابيطالب« عليه السلام» و« ما نزل من القرآن فى اهل البيت« عليهم السلام»، نيز آمده است.
تحقيق و مقدمه آن
تفسير حبرى با تحقيق كامل فاضل ارجمند سيد محمد رضا حسينى جلالى ارائه شده است. اين تحقيق همراه با مقدمه اى در چند بخش مى باشد. بخش اول شرح حال مفصل از مؤلف و شيوه تحقيق در ۶۸ صفحه از برادر محقق و بخش دوم بحثى مفصل درباره كتاب مى باشد كه توسط سيد محمد رضا حسينى جلالى انجام گرفته است. نام كتاب، احاديث آن، نسخه ها و تفاوت آنها متن تحقيق و تصحيح شده، بحثى مفصل در اسباب النزول بررسى تفاسير روايى و كتبى كه آيات اهل بيت( ع) را تفسير كرده و ارائه كتابشناسى آنها و ارائه سه جدول شامل جدول طرق و روات از حبرى، جدول تفسير حبرى و مصادر آن و جدول روايات تفسير حبرى كه در شواهد التنزيل حسكانى نقل شده اند.
شيوه تحقيق كتاب مراحلى را به خود ديده است كه عبارتند از:
۱- مقابله نسخه ها و بيرون آوردن متن مضبوط براى كتاب
۲- تطبيق رسم الخط متن با رسم الخط جديد و متداول
۳- تطبيق متن به تناسب احاديث و شماره گذارى آنها
۴- ضبط متن و اعراب گذارى آن
در تحقيق مذكور احاديث تفسير حبرى از منابع ديگر استخراج و در پاورقى به منابع آنها اشاره شده است.
تهيه فهرست هاى متفاوت نيز از جمله تلاشهاى محقق بوده است، اين فهرستها شامل فهرست ۱- آيات ۲- احاديث ۳- اعلام كتاب و روات احاديث، ۴- مكانها، ايام و الفاظ خاص ۵- فهرست كتب و مؤلفات ۶- مراجع و مصادرى كه در استخراج و تقديم احاديث از آنها استفاده شده است ۷- فهرست موضوعات و محتواى كتاب.
نسخه شناسى
امروزه چند نسخه كهن و نفيس خطى از اين تفسير در دست است، نخست نسخه كتابخانه« مجمع علمى ازبكى» تاشكند كه به سال ۶۶۱ ق از نسخه مستنصريه كه به خط ابو الحسن على بن هلال بغدادى معروف به ابن البواب( م ۴۱۳ ق) بود استنساخ شده است. در اين نسخه تفسير، به نام« تنزيل الآيات المنزله فى مناقب اهل البيت( ع)» معرفى شده است. و نسخه دوم منسوخ به خط ياقوت مستعصمى مورخه ۶۹۶ ق از مخطوطات كتابخانه مجلس شوراى اسلامى شماره ۴۰۱ موجود است در اين نسخه تفسير، به نام« ما نزل من القرآن فى على بن ابى طالب( ع)»، معرفى شده است. نسخه حاضر برگرفته از ايندو نسخه خطى مى باشد كه هر دو نيز از نسخه اى متعلق به خزانه مستنصريه، برداشت شده اند. گزارش مفصلى از نسخه ها در مقدمه تحقيق، توسط محقق محترم ارائه شده است.
اين تفسير به نام« ما نزل من القرآن فى اهل البيت عليهم السلام» به تحقيق سيد احمد حسينى اشكورى در قم به سال ۱۳۵۹ ق به چاپ رسيد و مؤلف آن به نام الحسين بن الحكم الحبرى، معرفى گرديده است. اما بهترين چاپ آن نسخه حاضر مى باشد كه يك بار در قم و يك بار در نجف نشر يافته است. چاپى است كه مؤسسه آل البيت و احياء تراث اسلامى با تحقيق كامل و مقدمه اى مبسوط از سيد محمد رضا حسينى جلالى منتشر كرده است، كه در پايان آن فهرست هاى گوناگون ارائه شده است. نمونه اى از نسخه هاى خطى كتاب نيز در اين چاپ ارائه شده است.
منابع مقاله
۱- مقدمه تحقيق توسط سيد محمد رضا حسينى جلالى در ابتداى تفسير
۲- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى به كوشش بهاء الدين خرمشاهى ج ۱ ص ۴۹۴ و ص ۸۹۰
۳- دايرة المعارف تشيع زير نظر حاج سيد جوادى، فانى، خرمشاهى و يوسفى اشكورى ج ۴ ص ۴۹۲
۴- طبقات مفسران شيعه دكتر عقيقى بخشايشى ج ۱ ص ۵۳۰
۵- سير تطور تفاسير شيعه سيد محمد على ايازى چاپ سوم ص ۴
تفسير حبرى