اگر اداره كنندگان خانه دارای اخلاق صحیح و نیك باشند . كودكان خوبی پرورش می دهند . رفتار پدر و مادر برای كودكان سرمشق و الگو خواهد بود زیر آنان دارای قوه ی تشخیص نیستند و آن چه كه می بینند می آموزند .
تربیت از دیدگاه اسلام
از دیر باز تربیت و نقش آن در پیشبرد مقاصد و اهداف انسانی / اخلاق پسندیده و نیكو / مورد اهمٌیٌت بوده است . اكنون می خواهیم به طور خلاصه و مفید تربیت اسلامی و زوایای مورد توجه تربیت در اسلام را از دیدگاه قرآن و اسلام و علمای اسلامی با نظریه های مهم آن بیان كرده تا هر چه بهتر در این راستا موفق عمل نماییم .
از جمله موارد مهم و سرنوشت ساز در تربیت سازنده و یا غیر آن می توان عوامل خانواده / اجتماع / وراثت را نام برد كه در این مقوله بیشتر توضیح خواهیم داد كه كدام عامل و تحت چه شرایطی مهم تر و ضروری تر است و یا نقش كدام قوی تر و موثر تر است .
آن چه كه مسلم و ضروری است نقش با ارزش خانواده و یا بهتر بگوییم پدر و مادر است كه گاه ما آن را عاملی ضعیف دانسته و بیشتر اجتماع را سبب بروز بسیاری از مشكلات رفتاری و تربیتی فرزندانمان می دانیم
در پایان این بحث شما در خواهید یافت كه چگونه تربیت اسلامی را در مورد فرزندان خویش اعمال كرده وراه سعادت و سلامت رفتاری را بهتر بشناسیم .
تشریح و بررسی موضوع :
اولین آموزشگاه اخلاق را خانه باید دانست زیرا كودك بر مبنای مشاهدات روزمره خویش پایه های اخلاقی خود را پی ریزی می كند . كودك در محیط خانه تعالیم خوب و یا بد را فراگرفته و زیر بنای اخلاقی او گذاشته می شود . خانه پرورشگاه اطفال است و از نظر خوبی و بدی تابع عواملی است كه در آن جا حكمفرماست . اگر اداره كنندگان خانه دارای اخلاق صحیح و نیك باشند . كودكان خوبی پرورش می دهند . رفتار پدر و مادر برای كودكان سرمشق و الگو خواهد بود زیر آنان دارای قوه ی تشخیص نیستند و آن چه كه می بینند می آموزند . پس روی همین اصل متوجه خواهیم شد كه تربیت و پرورش كودكان در محیط خانه به صورت عملی خواهد بود . بنابراین والدین باید بكوشند رفتارهای پسندیده و فضایل اخلاقی را در خود پرورش و انجام دهند تا به اهمیت این مسئله پی ببرند كه از راه های پند و اندرز نمی توان صفات اخلاقی را در آن ها بوجود آورد .
پرورش اخلاقی كودك در اثر تقلید و پیروی از رفتار دیگران به طور نامحسوس انجام می گیرد ، اسلام پدران و مادران را مسئول تربیت فرزندان خویش و از وظایف اساسی آن ها بر می شمرد .
رسول اكرم ( ص )۲ در باره ی پرورش اخلاقی می فرماید :
" فرزندان خود را تربیت نمایید چه در برابر آنان مسئولیت بس بزرگی دارید ."
و یا : "كودكان خود را بزرگ و گرامی داشته و خوب تربیت نمایید . "
دین اسلام در تمام شئون زندگی فردی و اجتماعی ، خصوصیت اخلاقی را محترم دانسته و بدان ها توصیه می نماید . تربیت در این راستا ودر زندگی اجتماعی به دو نوع تقسیم می گردد اول آن كه بر محور فرد و جنبه های اخلاقی او دور می زند كه در این نوع خانواده و مربی می كوشد كودك را به روحیات مثبت اخلاقی مانند : راستی و درستی و امانت داری و صداقت و ....... مجهز سازد و دوم آن كه كودك را به اعتبار ارتباط با دیگران مورد توجه قرار دهد .
تا بتواند از طریق تعامل بهتر با گروه هم سالان و پذیرفتن مسئولیت در زندگی فردی و اجتماعی خود موفق تر برخورد كند . اگر خانواده و مربیان نتوانند در این جنبه درست و شایسته عمل كنند كودك نمی تواند در ارتباط با دیگران ابتكار و سازندگی داشته وبدون هیچ عكس العمل به جاو مستقل برخورد كند .
اكنون این سئوال پرسیده می شود كه احساس مسئولیت ویا مسئولیت چیست ؟
چگونه ایجاد می شود ؟
و چرا باید مسئولیت پذیرفت ؟ ۱
باید پاسخ داد كه در محیط خانه ویا مدرسه بسیاری كودكان اعم از پسر و دختر دوست دارند در كنار والدین و مربیان خود به انجام كارها بپردازند و آمادگی انجام بسیاری از كارها را از خود نشان می دهند . وگاه خیلی خوب از عهده ی انجام آن مسولیت بر می آیند . در مقابل كودكانی هم هستن كه از انجام كارهای مربوط به خویش شانه خالی می كنند ویا آن را ناقص ویا نیمه تمام رها می كنند . این همان احساسی است كه بودنش دروجود كودكان مایه ی پیش رفت و تعالی و عدم وجود آن باعث سستی و كاهلی و عدم موفقیت در آنان می گردد.
دراین جا به این نكته مهم اشاره و پاسخ سوالی كه در بالا آمده است ، داده می شود كه پذیرفتن مسئولیت راهی برای ابراز شخصیت ، افكار و عقاید كودكان محسوب می گردد. پذیرفتن و انجام مسئولیت به كودكان فرصت بیشتری داده تا خود سختی ها و دشواری های كار را قبول نموده و حتی برای آن راه حل مناسب ارائه دهند . واز این طریق موقعیت خود را در خانوده و اجتماع تثبیت كنند . استعداد پذیرش مسئولیت در اكثر كودكان كم وبیش وجود دارد . و این باز نقش تربیت است كه بایددر این مرحله هم آن را پرورش دهد .
تربیت امری بسیار دشوار است واز این رو مسئله تربیتی در بعضی موارد مشكل و بغرنج است . عدهای از طریق تربیت صحیح به رشد و شكوفایی وعده ای هم بر اثر اشتباهات تربیتی به ورطه ی نابودی می روند .www.migna.ir باید بدانیم كه تربیت اصولی و صحیح آن است كه براساس آمادگی و استعداد جوان پی ریزی شده است ، باید دید ذوق و استعداد او برای چه كاری آمادگی دارد ؟ چرا كه وقتی ما احساس مسولیت را در كودكان خود ایجاد كردیم خیلی راحت و آسان می توانیم با عشق و محبت بدون تحمیل عقاید خود او را در راستای اهدافش در جهت علایق به طرز مثبت و صحیح هدایت نماییم . باید توجه نمود كه زور و اجبار نتیجه ی خوبی به دنبال ندارد و می توان با نرمش و ملایمت انگیزه های صحیح را به آن ها القا نمود تا با جلوگیری از هر گونه شتاب زدگی به طور منطقی به روش صحیح تربیتی موفق عمل نمود .
امام صادق ( ع ) در این رابطه می فرماید : اساس و شالوده ی اسلام بر متانت استوار شده است ، پرستش و عبادت را بر بندگان تحمیل نكنید." پس دریافتیم برای تغییر رفتار در كودكانمان به جای پند و نصیحت باید سعی نمود هم خود صحیح برخورد كنیم وهم عامل اصلی در رفتار آنان را تشخیص و آن را از میان بر داریم.
۱: كودكان و قبول مسئولیت
۴
آن چه كه در این مقوله بیشتر مهم شمرده می شود همان تربیت است . كه گاه دیده شده است" تربیت كردن مانع تربیت شدن است." ۱همان طور كه در تعریف ها هم آمده است "۲ تربیت عبارت از فراهم كردن زمینه ی مساعد و مناسب برای متربی ، تا او خود به اختیار و رغبت خود در شكوفایی استعداد ها و توانایی ها ونهفته های فطرت خویش مشاركت كند . " از این تعریف به خوبی استنباط می شود كه چگونه تربیت كردن مانع تربیت شدن می شود . اگر تربیت مربی توام با عشق و محبت ، رغبت و آمادگی روانی و عاطفی نباشد بهترین آموزه ها و پیام ها و رساترین حقایق با اكراه و بیزاری همراه می گردد.
چه این امر مهم را نیز سقراط در كلام خویش آورده است : هدف از تربیت عشق به حقیقت است : واگر این امر مهیا و میسر نگردد ، تربیتی هم صورت نگرفته است . زیر غالب روش ها و اقدامات تربیتی ما در خانه و مدرسه با آماده سازی روانی و عاطفی همراه نیست و آن وقت است كه این ضد تربیت می شود . و با هم دلی و همراهی متربی نبوده است . آری در تربیت شدن سخن فرع است ، كلام بهانه است . اصل مقصود است و اصل معنا و دریافت است كه باید از جانب كودك و متربی ما صورت گیرد . www.migna.ir از تب حرف باز ایستیم ، از صحبت و اندرز مستقیم بپرهیزیم . و این همان تربیت خاموش است كه بر تربیت كلامی ارجحیت دارد ، همان كه در آغاز كلام گفتیم والدین باید رفتار صحیح را در عمل الگو سازی نمایند . . باید توجه نمود اگر كودك نتواند با نوع تربیت والدین رفتار خویش را منطبق كند و یا در برخورد های میان او و الدین تعامل برقرار نشود و یا كودك نتواند بر اساس محبت وعلاقه رفتار صحیح را كسب كند ، این گونه رفتار ها می تواند زمینه ساز بروز اختلالات رفتاری مانند : خشونت و یا ترس ، اضطراب و تنش های عصبی ، را در او بوجود آورد زیر از عوامل شروع یا تشدید رفتارهای ناسالم نوع رفتار میان والدین و كودك و یا مربی است .
صدمه دیدن كودكان مستعد اضطراب۴ از خانواده های فاقد عاطفه و محبت و پر از هرج و مرج مشابه كودكانی است كه نیازهای اساسی خود را به راحتی نشناخته و همواره با خشونت و كشمكش های روانی مواجه اند . به این گونه موارد می توان ایجاد ناامنی در كودك در هنگام سانحه و اتفاقات روزمره و مشكلات این چنینی را هم اضافه كرد . حتی ترس از تاریكی ، اضطراب ناشی از دوری از والدین در سن مدرسه هم نوعی از این موارد است كه به نوع تربیت كودك منتهی می شود . تحریك پذیری ، نوع تغذیه ، نوع بازی و ساعت خواب و آرامش كودك هر كدام به نوعی می تواند زمینه ساز اختلال رفتاری و اضطراب در كودك شود .
۱: برداشتی از كتاب فیه ما فیه : مولانا جلال الدین بلخی ، ص ۵۵
۲:تربیت آسیب زا – دكتر عبدلعظیم كریمی
۳: بیتی از سهراب سپهری
۴: اختلالات اضطرابی – مترجم مسعود براتیان
عوامل بسیار زیادی در رشد تربیت صحیح اسلامی در كودكان نقش دارد كه خانواده و مربی باید به آن توجه كافی داشته باشند .
از جمله ی این عوامل تشویق و تنبیه است . ۱
پیامد های به كارگیری اصل تقویت ( تشویق ) در فرایند تربیت بر روان شناختی
پاسخ به نیاز های طبیعی و روان زادی كودك
تحریص و تحریك درونی برای پیشرفت در امور
جبران كمبودها و حقارت ها ی عاطفی و اجتماعی
بوجود آمدن حس اعتماد به نفس و تقویت خود پنداره مثبت در كودك
تقویت عزت نفس در كودك
باز خورد مثبت نسبت به اطرافیان
كنترل و هدایت و تقویت رفتار های مورد نظر
تغیر دهنده و جهت دهنده ی رفتار و سیر زندگی كودك
باید دانست كه تشویق در صورتی دارای آثار فو ق الذكر است كه با رعایت اصول مهم و اساسی تربیت همراه گردد .
واگر این اصول رعایت نشود آفات زیان بار و مخربی را در تربیت اصولی او به دنبال خواهد داشت كه عبارت از :
وابستگی كودك به عوامل كنترل بیرون از خود
ایجاد توقعات و انتظارات تصنعی
مختل شدن ساخت ها و سازمان های شناختی
كاهش عامل تعادل جویی و خود نظم جویی كودك
مغرور شدن و احساس مهتری كاذب
تعارض انتظاراتی در خانه / مدرسه و جامعه
۱: تربیت آسیب زا – دكتر عبد العظیم كریمی
به طور كلی در تشویق باید شرایط مهم وضروری را در نظر گرفت تا درست و شایسته وبه بهترین شكل اثر گذار باشد۱ :
تشویق باید با : تقویت درونی كودك همسو باشد .
مستقیما به رفتار مربوط گردد .
علت كاملا مشخص باشد .
باید طبیعی ، واقعی و به دور از فریب و ریا باشد
در سنین پایین بهتر است خیلی سریع و به موقع اعمال گردد . لازم به ذكر است كه درتشویق هدف امر تعلیم و تربیت باید باشد ۲. اگر كودكان هدف از رقابت و تشویق را تشخیص ندهند هدف دجار اشكال می گردد . بعضی از مربیان و معلمین برای دست یابی به اهداف خود و تقویت هرچه سریعتر رفتار های مورد نظر سعی می كنند به هر طریق ممكن رفتار كودك را منطبق خواسته ها و دستورات و مقررات وضع كرده ی خود در آورند بدون این كه به اثرات مخرب این روش های شتاب زده توجه كنند لذا اگر این روش های ناپسند و تصنعی افزایش یابد در روند تعادل جویی طبیعی كودك اختلال ایجاد خواهد شد و آفتی بزرگ در امر تربیت و نظام آن است .پس همواره دقت نماییم تا تشویق ها با توجه به شخصیت كودك ، و سوابق بالینی و خانوادگی و مدرسه ای باشد تا تاثیر خود را برای رسیدن به اهداف مورد نظر تربیتی داشته باشد .
و به طور كلی اگر عوامل بیرونی بر عوامل درونی غلبه نماید تقویت ها و جوایز و پاداش ها به سوء تقویت مكانیزم های خود انگیخته نگردد باعث می شود كه عادت جایگزین صفات گردد رفتار ها خود ساختگی شود
ابزارها و وسایل به جای هدف قرار گیرد . همكاری ها به رقابت نا سالم تبدیل گردد .
اراده و انتخاب عمل كاهش می یابد .
وامكان شرطی شدن رفتارها وجود دارد .
در پایان متذكر می شویم امر تعلیم و تربیت جوانب و مراحل حساسی دارد كه اگر نسبت به آن بی توجهی گردد شالوده ی اخلاق اسلامی و سعادت بشری را در هم می ریزد . چنان كه نباید از این امر مهم هم غافل شد كه تربیت كلامی همیشه مانع تربیت عملی می گردد و سدی است در برابر آن ، توصیه های اخلاقی و تربیتی / بایدها و نباید ها تربیت را دچار سستی و اختلال می نماید . بیاییم با رفتار سازنده و اثبات آن در وجود خویش الگویی شایسته برای كودكانمان باشیم .
۱: رشد و نقش آن در تحول شناختی كودك / عبدالعظیم كریمی – مجله ی اطلاعات علمی
۲: تربیت آسیب زا – عبدلعظیم كریمی
۳: نقش رهبری و خود نظم جویی در تربیت عقلانی – مجموعه مقالات دومین سمپوزیوم جایگاه تربیت / عبدالعظیم كریمی
فهرست منابع و ماخذ :
پیترمن فرانز- ترجمه براتیان مسعود اختلالات اظطرابی انتشارات انجمن اولیا و مربیان
د.و.وینیكان – ترجمه طباطبایی نازنین كودك و دنیای خارج او دفتر نشر و فرهنگ اسلامی
رشید پور- مجید- تربیت كودك از دیدگاه اسلام انتشارات كعبه
ژان پیاژه – ترجمه پور باقر ایرج روانشناسی كودك انتشارات دانشگاه سپاهیان انقلاب
كریمی – عبدالعظیم – تربیت آسیب زا انتشارات انجمن اولیا و مربیان
مطهری حسین – تربیت فرزند – انتشارات ام ابیها قم تدوین و گرد آوری:
قاسم برغانی فراهانی / دانشجوی مركز تربیت معلم شهید مفتح – شهرری رشته : آموزش ابتدایی مرحله كارشناسی - سال تحصیلی ۸۹- ۹۰
استاد راهنما : استاد زاهدی
منبع: میگنا
