محمد فرجاد
دانش معنی شناسی از مهم ترین و كارآمدترین دانشهای بشری به شمار می آید. در هر یك از دانشها برخی اصطلاحات و واژگان كلیدی بیشترین تأثیر را در انتقال مفاهیم و فهم متون به دوش می كشند و اصطلاح شناسان و نخبگان معنی شناسی با تلاش دو چندان و وسواس منطقی بسیار در پی رسیدن به آن مفاهیم هستند.
كشف این معانی، بسیاری از كج فهمی ها و سوء تفاهم ها را می زداید و بیشترین چالشها را كه از نافهمی و بدفهمی اصطلاحات مایه می گیرد از میان می برد.
برای نمونه معنی شناسی منطقی اصطلاحاتی چون تأویل و تفسیر، بسیاری از ناسازگاری های گفتاری را می سازد و از هزینه سازی توانها و استعدادها می كاهد. این اصطلاح شناسی به قرآن پژوهان نشان می دهد آنچه تاكنون درباره آن به نزاع برخاسته اند بر یك محور مشترك و یك مفهوم واحد دور نمی زند و آنها بی جهت خویش را درگیری مسائلی این چنین ساخته اند.
این راستا برآنیم تا معنی شناسی و اصطلاح شناسی مرحوم طبرسی از اصطلاح دین، ایمان و اسلام را به بحث نشینیم، همانندی ها و تفاوتهای معنی شناسی ایشان با دیگر متكلمان و مفسران را باز گوییم.
تعریف ایمان
در متون كلامی تعریفهای گوناگون چندی برای ایمان آمده است:
در برخی متون، ایمان اصطلاحی با ایمان لغوی هم معنی است، اما در متعلق با یكدیگر تفاوت دارند. ایمان لغوی به معنای تصدیق است و ایمان اصطلاحی تصدیق آورده های پیامبر(ص) است.
این ایمان در نگاه برخی فعل قلب است و به تصدیق قلبی ایمان گفته می شود. اما در نگاه گروهی دیگر، ایمان، تصدیق لسانی است و تصدیق قلبی در آن ضرورت ندارد. در برابر این دو گروه عده ای ایمان را تصدیق قلبی و اقرار زبانی می دانند و بعضی افزون بر این دو عمل به اركان را نیز در معرفی می آورند. اشاعره و برخی دیگر از گروه ها به نظریه اول معتقدند۱ كرامیه نظریه دوم را می پذیرند، برخی از بزرگان شیعه مانند نصیرالدین طوسی، علامه حلی،۲ فاضل مقداد۳ و ابوحنیفه از اهل سنت دیدگاه سوم را باور دارند. معتزله و خوارج نیز به ایده سوم گرایش دارند.۴
در برابر این گروه كه ایمان را تصدیق می دانند و میان ایمان لغوی و اصطلاحی رابطه تنگاتنگی می بینند، گروهی ایمان را معرفت می خوانند و بر این باورند كه ایمان از معنای لغوی آن به معنای «معرفت» نقل پیدا كرده است.
در این میان مرحوم طبرسی مفسر برجسته شیعه از سویی به همانندی معنای لغوی و اصطلاحی ایمان معتقد است. او در معنای لغوی ایمان می نویسد:
«قال الأزهری: اتفق العلماء علی أنّ الایمان هو التصدیق. قال الله تعالی: «و ما أنت بمؤمن لنا» أی ما انت بمصدّق لنا. قال ابوزید و قالوا ما آمنت أن أجد صحابة، أی ما وثقت. فالایمان هو الثقة و التصدیق. قال الله تعالی:« الذین آمنوا بآیاتنا» أی صدّقوا و وثقوا بها.»۵
همو پس از تبیین معنای لغوی ایمان در تعریف ایمان اصطلاحی می نویسد:
«اما فی الشریعة فالایمان هو التصدیق بكل ما یلزم التصدیق به من الله تعالی و أنبیائه و ملائكته و كتبه و البعث و النشور و الجنة و النار (و أما قولنا فی وصف القدیم تعالی: المؤمن، فانّه یحتمل تأویلین: احدهما ان یكون من آمنت المتعدی … و الآخر أن یكون معناه المصدق ای یصدق الموحدین علی توحیدهم ایاه….»۶
این تعریف نشان می دهد مرحوم طبرسی مانند بسیاری از متكلمان ایمان را تصدیق می داند و میان مفهوم اصطلاحی و لغوی ایمان ارتباط می بیند و نقل معنای لغوی ایمان را به معنای دیگر باور ندارد.
اما از سوی دیگر برخی جملات مجمع نشان می دهد مرحوم طبرسی ایمان را معرفت می داند نه تصدیق، ایشان می نویسد:
«انّ أصل الایمان هو المعرفة بالله و برسله و بجمیع ماجاءت به رسله، و كل عارف بشیء فهو مصدّق به.»۷
بر اساس این عبارت، صاحب مجمع البیان ایمان را معرفت می داند، اما نتیجه معرفت را تصدیق می نامد. بنابراین در نظرگاه مرحوم طبرسی ایمان، معرفت است و هر معرفتی لازمه اش تصدیق است. در نتیجه اگر فردی به خدا و رسول خدا معرفت دارد آن كس تصدیق كننده خدا و رسول خدا خواهد بود.
با این نتیجه گیری گویا مرحوم طبرسی در مقام پاسخ به اشكال كسانی است كه تعریف ایمان به معرفت را نادرست می خوانند؛ به باور ایشان اگر ایمان را معرفت بدانیم لازمه اش آن است كه كسانی كه به خدا معرفت دارند اما خدا را تصدیق نمی كنند مؤمن باشند، در صورتی كه به اتفاق همه مسلمانان چنین فردی مؤمن نامیده نمی شود. صاحب مجمع البیان با افزودن جمله «كلّ عارف بشیء فهو مصدق به» در حقیقت از این اشكال پاسخ می گوید و هر عارفی را مصدق می داند.
نویسنده مجمع البیان بر خلاف گروهی از متكلمان شیعی و معتزلی و… و هماهنگ با بسیاری از متكلمان دیگر، ایمان را تنها تصدیق می خواند و عمل به جوارح را ازحقیقت ایمان بیرون می داند. ایشان در نفد نظریه كسانی كه عمل به جوارح را جزء ایمان می دانند و به آیه «و إذ قلنا للملائكة اسجدوا لآدم فسجدوا إلاّ ابلیس أبی و استكبر و كان من الكافرین» استدلال می كنند، می نویسد:
«واستدلّ بعضهم بهذه الآیة علی أنّ أفعال الجوارح من الایمان، فقال لولم یكن كذلك لوجب أن یكون إبلیس مؤمناً بما معه من المعرفة بالله تعالی و إن فسق بإبائه. و هذا ضعیف لأنّا إذا علمنا كفره بالاجماع علمنا أنّه لم یكن معه ایمان أصلاً، كما أنّا إذا رأینا من یسجد الصنم علمنا أنّه كافر، و إن كان نفس السجود لیس بكفر.»۸
برخی به این آیه استدلال كرده اند كه كفر و ایمان نه تنها مربوط به قلب است، بلكه به افعال و رفتار نیز ارتباط دارد. دلیل این عده آن است كه اگر اعمال در تحقق ایمان تأثیر نداشت باید ابلیس به دلیل معرفت او به خدا مؤمن می بود، هر چند به جهت خودداری از سجده بر آدم فاسق شد. این مدعا باطل است، زیرا ما یقین به كفر ابلیس داریم و اجماع بر كفر ابلیس نشان می دهد او ایمان نداشته است. چنان كه ما وقتی می بینیم فردی بت سجده می كند در می یابیم او كافر است هر چند نفس سجده كردن او كفر نیست.
همو در نقد مستند دیگر پیروان تعریف ایمان به تصدیق و عمل به جوارح، ذیل آیه «بلی من كسب سیئة و أحاطت به خطیئة فاولئك أصحاب النار هم فیها خالدون» می نویسد:
«و یدلّّ أیضاً أنّ المراد بالسیئة فی الآیة الشرك، فیبطل الاحتجاج بالآیة علی دخول العمل فی الإیمان علی ما ذكره أهل التفسیر أنّ سیئة واحدة لاتحبط جمیع الأعمال عند أكثر الخصوم، فلایمكن إذاً إجراء الآیة علی العموم، فیجب أن یحمل علی أكبر السیئات و أعظم الخطیئات و هو الشرك.»۹
و همین جمله دلالت دارد بر این كه منظور از سیئة شرك به خدا است، بنابراین استناد به آیه برای اثبات داخل بودن عمل در حقیقت ایمان باطل است، چنان كه اهل تفسیر گفته اند كه یك گناه نمی تواند همه اعمال نیك را از بین برده محو سازد، آن گونه كه معتقدین به احباط می گویند. در نتیجه نمی توان عموم آیه را پذیرفت و باید سیئه بر بزرگ ترین گناهان یعنی شرك حمل شود.
افزون بر این، مرحوم طبرسی برخی از آیات قرآن را با نظریه معتزله و خوارج در تعریف ایمان ناسازگار می بیند. در نگاه ایشان عطف عمل صالح به ایمان در آیات زیر نشان از تغایر ایمان و عمل دارد:
«الذین یؤمنون بالغیب و یقیمون الصلاة و ممّا رزقناهم ینفقون»
«إنّ الذین آمنوا و الذین هادوا و النصاری و الصابئین من آمن بالله و الیوم الآخر و عمل صالحاً»
«إنّ الذین آمنوا و عملوا الصالحات و أقاموا الصلاة و آتوا الزكاة»
در آیات یاد شده عطف عمل صالح به ایمان نشان از تغایر ایمان و عمل دارد و تغایر این دو نشان ازنادرستی تعریفی دارد كه ایمان را تصدیق و عمل صالح می داند. مرحوم طبرسی در تفسیر آیه نخست می نویسد:
«ثمّ أفرده بالذكر عن سائر الطاعات البدنیة و المالیة، و عطفهما علیه، فقال: «و یقیمون الصلاة و ممّا رزقناهم ینفقون» و الشیء لایعطف علی نفسه و إنّما یعطف علی غیره.»۱۰
سپس خداوند نماز و انفاق را ازمیان اعمال بدنی و مالی برگزیده و نماز و انفاق را بر ایمان عطف كرده است و عطف این دو واجب بر ایمان نشان می دهد كه آن دو عین ایمان نیستند، زیرا معنی ندارد چیزی به خودش عطف شود.
وی در تفسیر آیه دوم می نویسد:
«و فی هذه الآیة دلالة علی أنّ الایمان هو التصدیق والاعتقاد بالقلب لأنّه تعالی قال: 'من آمن بالله' ثمّ عطف علیه بقوله 'وعمل صالحاً' و من حمل ذلك علی التأكید أو الفضل فقد ترك الظاهر.»۱۱
این آیه دلالت برآن دارد كه ایمان همان تصدیق و اعتقاد قلبی است، زیرا خداوند در این آیه عمل صالح را به من آمن بالله عطف كرده است. و كسی كه عطف عمل صالح را از باب تأكید بگیرد برخلاف ظاهر آیه گفته است.
همو در تفسیر آیه سوم می نویسد:
«و قدذكرنا أنّ أمثال هذه الآیة تدلّ علی أنّ الایمان لیس من أفعال الجوارح و لامشتملاً علیها، إذ لوكان كذلك لمّا صار لعطفها علیه معنی، لأنّ الشیء لایعطف علی نفسه.»۱۲
پیش از این گفته ایم كه امثال این آیه دلالت دارد كه ایمان از افعال جوارح نیست و مربوط به آن نیز نمی باشد، چه اینكه اگر از افعال جوارح بود اعمال صالحه بر ایمان عطف نمی شد ، زیرا عطف یك چیز بر خودش صحیح نیست.
در تفسیر مجمع البیان تعریف ایمان به اقرار زبانی را نادرست و اطلاق ایمان بر اقرار را مجازی می شمارد. در تفسیر آیه «و من الناس من یقول آمنّا بالله و بالیوم الآخر و ما هم بمؤمنین» می خوانیم:
«ثمّ نفی عنهم الایمان فقال «و ما هم بمؤمنین» و فی هذا تكذیبهم فیما أخبروا عن اعتقادهم من الإیمان و الإقرار بالبعث، فبین أنّ ما قالوه بلسانهم مخالف لما فی قلوبهم، و هذا یدلّ علی فساد قول من یقول: الایمان مجرد القول.»۱۳
خداوند با جمله «وما هم بمؤمنین» ایمان ایشان را نفی می كند و همین نشان می دهد كه آنها در اخبار خویش به اینكه اعتقاد به این ایمان و اقرار به بعث دارند دروغگو هستند. پس روشن شد كه سخنان آنها با آنچه در قلب ایشان است سازگار نیست و همین مطلب دلالت دارد نظریه كسی كه ایمان را تنها اقرار می داند نادرست است.
مستندات قرآنی تعریف طبرسی آیاتی است كه در آنها ایمان به قلب نسبت داده شده است. صاحب مجمع البیان می نویسد:
«و یدلّ علیه أیضاً أنّه تعالی ذكر الایمان إضافة إلی القلب، فقال «و قلبه مطمئنّ بالایمان»، و قال «اولئك كتب فی قلوبهم الایمان» و قال النبی(ص): الایمان سرّ و أشار الی صدره و الاسلام علانیة.»۱۴
تعریف اسلام
اسلام در لغت به مفهوم تسلیم است. در مجمع البیان می خوانیم:
«والإسلام أصله السلم، معناه دخل فی السلم، و أصل السلم السلامة، لأنّها انقیاد علی السلامة. و یصلح أن یكون أصله التسلیم، لأنّه تسلیم لأمر الله، و التسلیم من السلامة، لأنّه تأدیة الشیء علی السلامة من الفساد.»۱۵
مرحوم طبرسی مانند بسیاری از متكلمان و مفسران میان اسلام لغوی و اصطلاحی همخوانی می بیند. او در تعریف اسلام می نویسد:
«الإسلام یفید الانقیاد لكل ماجاء به النبی(ص) من العبادات الشرعیة و الاستسلام به و ترك النكیر علیه.»۱۶
«الاسلام هو الانقیاد لأمرالله تعالی بالخضوع و الإقرار بجمیع ما أوجب الله.»۱۷
«و الاسلام هو الاستسلام لوجوب عمل الفرض الذی أوجبه الله و ألزمه.»۱۸
همو در تفسیر «امة مسلمة» در آیه «ربّنا واجعلنا مسلمین لك و من ذریتنا امة مسلمة لك» می نویسد: 
«أی جماعة موحّدة منقادة لك.»۱۹
در این تعاریف، تسلیم، عمل و اقرار، از اجزاء اساسی و مهم تحقق اسلام هستند و نمی توان اسلام را تنها اعتقاد دانست، اما در تفسیر مجمع البیان عبارت زیر بر خلاف این تعاریف است؛ مگر آن كه این عبارت را سخن و نظریه مرحوم طبرسی نشناسیم و آن را به «قیل» كه در چند سطر قبل آمده است مربوط بدانیم:
«فلم ندّع أنّ المسلم هو المتمسّك بحكم القرآن، إذ الاسلام عبارة عن الدین دون أحكام الشریعة.»۲۰
هم مفهوم بودن ایمان و اسلام
بسیاری از كلام نویسان، اسلام و ایمان را مترادف می دانند و هر مؤمنی را مسلمان و هر مسلمانی را مؤمن می دانند. گروهی نسبت میان اسلام و ایمان را عموم و خصوص مطلق می دانند و هر مؤمنی را مسلمان می خوانند؛ اما هر مسلمانی را مؤمن نمی شناسند.
در این میان مرحوم طبرسی مانند بسیاری ازمتكلمان، اسلام را ایمان و ایمان را اسلام می خواند و آن دو را یكی می نامد. او در تفسیر آیه «ربّنا واجعلنا مسلمین لك و من ذرّیتنا امّة مسلمة لك» می نویسد:
«الاسلام هو الانقیاد لأمرالله تعالی بالخضوع و الاقرار بجمیع ما أوجب الله، و هو و الایمان واحد عندنا و عند المعتزلة.»۲۱
شیخ طوسی پیش از تألیف مجمع البیان نوشته است:
«الاسلام هو الانقیاد لأمرالله تعالی بالخضوع، و الاقرار بجمیع ما أوجب الله علیه، و هو والایمان واحد عندنا و عند أ كثر المرجئة و المعتزلة.»۲۲
مستندات قرآنی مرحوم طبرسی بر ترادف ایمان و اسلام عبارتند از:
ـ «إنّ الدین عندالله الاسلام»
ـ «و من یبتغ غیرالاسلام دیناً فلن یقبل منه»
ـ «فأخرجنا من كان فیها من المؤمنین. فما وجدنا فیها غیر بیت من المسلمین»
در تفسیر آیه نخست می خوانیم:
«فالاسلام هو تأدیة الطاعات علی السلامة من الادغال. و الإسلام و الایمان بمعنی واحد عندنا و عند المعتزلة، غیر أنّ عندهم الواجبات من أفعال الجوارح من الایمان، و عندنا الایمان من أفعال القلوب الواجبة و لیس من أفعال الجوارح. و قد شرحناه فی اوّل البقرة. و الإسلام یفید الانقیاد لكلّ ما جاء به النبی(ص) من العبادات الشرعیة و الاستسلام به و ترك النكیر علیه فإذا قلنا دین المؤمن هو الایمان و هو الإسلام، فالإسلام هو الایمان، و نظیر ذلك قولنا الانسان بشر و الانسان حیوان علی الصورة الانسانیة، فالحیوان علی الصورة الإنسانیة بشر.»۲۳
همو در تفسیر آیه سوم می نویسد:
«وصفهم الله بالایمان و الاسلام جمیعاً، لانّه ما من مؤمن إلاّ و هو مسلم، و الایمان هو التصدیق بجمیع ما أوجب الله التصدیق به، و الإسلام هو الاستسلام لوجوب عمل الفرض الّذی أوجبه الله و ألزمه.»۲۴
هر چند مرحوم طبرسی در جای جای تفسیر گرانسنگ مجمع البیان ایمان را اسلام و اسلام را ایمان می خواند و از آن جهت در كنار جمهور قرار می گیرد، اما این ادعا به ظاهر با تعریف ایمان و اسلام در مجمع البیان ناسازگار است. در منظر طبرسی ایمان تصدیق است، و عمل به جوارح و اقرار زبانی در شكل گیری تعریف ایمان تأثیرگذار نیستند، در صورتی كه اسلام مورد نظر صاحب مجمع البیان عمل به جوارح و اقرار به واجبات الهی است.
بنابراین بر اساس این دو تعریف، میان اسلام و ایمان ترادف نیست و هر یك بار معنایی ویژه دارد. این اشكال نه تنها بر مرحوم طبرسی بلكه بر بسیاری از متكلمان نیز وارد است چه اینكه آنها نیز اسلام را انقیاد و اقرار به واجبات معرفی می كنند و ایمان را تصدیق قلبی به آورده های پیامبر می دانند و ایمان و اسلام را مترادف می خوانند.
بنابراین مراد جمهور مسلمانان از ترادف ایمان و اسلام ترادف اصطلاحی نیست، بلكه مراد ترادف مصداقی در عرف متشرعه است. ایمان و اسلام از آن جهت كه در نهایت به پذیرش و اذعان و اعتراف و انقیاد می انجامد، مترادف خوانده می شوند؛ به همین جهت در عرف متشرعه هر مؤمنی مسلمان و هر مسلمانی مؤمن خوانده می شود.
تفتازانی یكی از برجسته ترین متكلمان اهل سنت می نویسد:
«إنّا لانعنی اتحاد المفهوم بحسب أصل اللغة .علی أنّ التحقیق أنّ مرجع الأمرین إلی الإذعان و القبول كما مرّ، و التصدیق كما یتعلّق بالأخبار بالذات، فكذا بالأوامر و النواهی بمعنی كونها حقة و احكاماً من الله تعالی و كذا التسلیم.»۲۵
تشبیه نویسنده مجمع البیان «و نظیر ذلك قولنا الانسان بشر و الانسان حیوان علی الصورة الانسانیة، فالحیوان علی الصورة الإنسانیة بشر»۲۶ نشان می دهد ایشان نیز مانند بسیاری ازمتكلمان به ترادف مفهومی ایمان و اسلام نظر ندارد، بلكه ترادف نتیجه ای ایمان و اسلام را باور دارد؛ چه اینكه بی تردید در این تشبیه دو مفهوم متفاوت داریم و اتحادی میان آن دو از جهت مفهوم دیده نمی شود: «الانسان بشر» مفهومی دارد كه با مفهوم «الانسان حیوان علی الصورة الانسانیة» متفاوت است، و اما از جهت مصداق خارجی هر دو تعریف بر فرد خاصی صادق است؛ انسان تعریف اول همان انسان تعریف دوم است و بالعكس.
تعریف دین
در جای جای تفسیر مجمع البیان معانی متفاوت و مختلفی برای دین آمده است؛ جزاء، حساب، طاعت، عادت، قهر، استعلاء و… بخشی از این معانی به شمار می آیند. برای نمونه در آیه «مالك یوم الدین» و آیه «و ذلك الدّین القیم» دین به معنای حساب و جزاء آمده است و مستند درستی این مفهوم آیه «الیوم تجزی كلّ نفس بما كسبت» و آیه «الیوم تجزون ماكنتم تعملون» است.
و در آیات «ماكان لیأخذ أخاه فی دین الملك»، «و یكون الدّین للّه» و «ولاتأخذكم بهما رأفة فی دین الله» دین به معنای طاعت است.
سه تعریف برای اصطلاح دین درمجمع البیان آمده است:
یك. در ضمن یكی از اقوال پنج گانه در معنای «لاإكراه فی الدین» می خوانیم:
«لأنّ ما هو دین فی الحقیقة هو من أفعال القلوب؛ إذا فعل لوجه وجوبه، فأمّا ما یكره علیه من إظهار الشهادتین فلیس بدین حقیقة.»۲۷
در این تعریف دین امر قلبی معرفی شده است.
دو. در تفسیر آیه «الیوم یئس الذین كفروا من دینكم» آمده است:
«الدین اسم لجمیع ما تعبدالله به خلقه و أمرهم بالقیام به.»۲۸
سه. «هو الدین الذی أمر الله به من التوحید و العدل و ولایة من أوجب الله طاعته.»۲۹
به باور مرحوم طبرسی دین اسلام تنها دین الهی است و سایر ادیان، حتی یهودیت و مسیحیت از ادیان الهی نیستند. یهودیت و مسیحیت شكلی تحریف شده از آیین موسی و عیسی هستند و نمی توانند از ادیان الهی به شمار آیند.۳۰ او درجای جای تفسیر مجمع البیان دین الهی را دین اسلام می خواند و دین را در عرف قرآن همان دین اسلام معرفی می كند.۳۱
از این سه تعریف، تعریف دوم نظریه مرحوم طبرسی است و دو تعریف دیگر در ضمن سایر نظریات تفسیری آمده است، هر چند ممكن است سكوت نویسنده مجمع البیان نشان از پذیرش آن دو تفسیر دیگر نیز داشته باشد.
به باور مرحوم طبرسی ایمان، اسلام و دین مترادفند.۳۲ البته چنان كه در نسبت میان ایمان و اسلام گفته شد به نظر می رسد مقصود نویسنده مجمع البیان از وحدت این سه اصطلاح، وحدت مفهومی نباشد، بلكه وحدت مصداقی مورد توجه ایشان باشد، چه اینكه از نظر مفهوم، این سه اصطلاح هر یك بار مفهومی متفاوتی دارند و نمی توان بر آنها عنوان مترادف اصطلاحی را بار كرد.

پی نوشت‌ها:
۱. بحرانی، قواعد المرام، ۱۷۰.
۲. علامه حلی، كشف المراد، ۴۲۶.
۳. فاضل مقداد، ارشاد الطالبین، ۴۴۲.
۴. عبدالجبار معتزلی، شرح الاصول الخمسة، ۷۰۵.
۵. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، تهران، ناصر خسرو، ۱ـ۲/۱۲۰.
۶. همان.
۷. همان، ۱ـ۲/۱۲۲.
۸. همان، ۱ـ۲/۱۹۱ـ۱۹۲.
۹. همان، ۱ـ۲/۲۹۵.
۱۰. همان، ۱ـ۲/۱۲۲.
۱۱. همان، ۱ـ۲/۲۶۱.
۱۲. همان، ۱ـ۲/۶۷۲.
۱۳. همان، ۱ـ۲/۱۳۳.
۱۴. همان، ۱ـ۲/۱۲۲.
۱۵. همان، ۱ـ۲/۷۱۵.
۱۶. همان.
۱۷. همان، ۱ـ۲/۳۹۲.
۱۸. همان، ۹ـ۱۰/۲۳۸.
۱۹. همان، ۱ـ۲/۳۹۳.
۲۰. همان، ۱ـ۲/۷۶۸ ـ ۷۶۹.
۲۱. همان، ۱ـ۲/۳۹۲.
۲۲. شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ۱/۴۶۴.
۲۳. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ۱ـ۲/۷۱۵.
۲۴. همان، ۹ـ۱۰/۲۳۸.
۲۵. تفتازانی، شرح المقاصد، ۵/۲۱۰.
۲۶. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ۱ـ۲/۷۱۵.
۲۷. همان، ۱ـ۲/۶۳۱.
۲۸. همان، ۳ـ۴/۲۴۵.
۲۹. همان، ۱ـ۲/۱۰۴.
۳۰. همان، ۱ـ۲/۷۷۰.
۳۱. همان، ۹ـ۱۰/۷۵ ؛ ۱ـ۲/۷۱۵ ؛ ۱ـ۲/۳۹۹.
۳۲. همان، ۱ـ۲/۷۸۸.
 منبع: فصلنامه پژوهشهای قرآنی