معرفى اجمالى
الآيات الناسخة و المنسوخة جزء منابع اصيل در علوم تفسير و حديث به شمار مى‌آيد و مطالب آن از تفسير منسوب به ابوعبداللّه محمد بن ابراهيم نعمانى اقتباس شده است.
براساس گفتۀ محقق اين اثر،کتاب توسط مرحوم سيد مرتضى علم الهدى از بزرگان اماميه و مرجع دينى زمان خويش كه به سال ۲۵۵ قمرى در بغداد متولد شده، مى‌باشد.سيد مرتضى در دانش‌اندوزى سعى وافر داشت و از بزرگترين شاگردان شيخ مفيد و نويسندۀ آثار علمى ارزشمند فراوانى است.در علوم دينى پايه‌اى رفيع داشت و به اقتضاى پايگاه بلندش در دين و دنيا، با كثيرى از اهل علم و ادب و سياحت مرتبط بوده است.جامعيت سيد مرتضى در علوم ادبى و معارف دينى، و دقت‌نظر و ژرف‌كاويش، او را در كار قرآن‌پژوهى مدد بسيار رسانيده است.
سيد در اين کتاب ابتدا دربارۀ ثقلين (قرآن و عترت) مطالبى بيان داشته و سپس روايت نعمانى از امام صادق عليه السلام را دربارۀ نبوت نبى اكرم صلى اللّه عليه و آله، قرآن كريم، ولايت اهل بيت پيامبر و نيز نكات بسيار ارزنده‌اى را كه در شناخت درست قرآن كريم نقش مهمى ايفاء مى‌كنند، نقل مى‌كند.
روايتى نيز از امير مؤمنان عليه السلام دربارۀ اقسام هفت گانه نزول قرآن نقل كرده سپس وارد مبحث اصلى کتاب يعنى آيات ناسخ و منسوخ در قرآن كريم شده و آيات ناسخ و منسوخ متعددى را يادآور مى‌شود.
در بخش ديگرى از کتاب به بيان محكم و متشابه و تفسير هريك از منظر قرآن كريم پرداخته و اقسام وحى در قرآن را نيز يادآور مى‌شود.اقسام نور و اقسام أمت در قرآن خاص و عام در قرآن، آياتى كه نيمى از آنها منسوخ و نيمى ديگر به حال خود رها شده است، برخى رديه‌ها بر مذاهب و افكار انحرافى، اسماء حسنى در قرآن و...ديگر مطالب کتاب را تشكيل مى‌دهد.
مؤلف کتاب كيست؟
برخى در انتساب اين کتاب به سيد مرتضى ترديد كرده‌اند، اما محقق کتاب معتقد است اين کتاب از جمله آثار مرحوم سيد مرتضى است و تفسير نعمانى همان رساله محكم و متشابه يا آيات ناسخه و منسوخه نوشته سيد مرتضى مى‌باشد و سيد مرتضى در اين کتاب به جز آنچه در مقدمه رساله در تقسيم قرآن به اقسام سبعه و آنچه در دو سطر اخير رساله آمده، از تفسير نعمانى استفاده نكرده است.
ساختار کتاب
کتاب با مقدمه مؤلف دربارۀ اهميت ثقلين آغاز مى‌شود و سپس با روايت نعمانى درباره بعثت پيامبر اكرم(ص)و قرآن كريم و ناسخ و منسوخ، متشابه و محكم، تأويل، عام و خاص و...در قرآن ادامه مى‌يابد.کتاب از ساختار دقيق و روشنى برخوردار نيست اما بطور كلى مى‌توان بخش عمده براى آن تصوير كرد.
بخش اول:ناسخ و منسوخ در قرآن.در اين بخش آيات ناسخ و منسوخ قرآن كريم گردآورى شده است. بخش دوم:محكم و متشابه در قرآن، كه به بيان تفسير و مصاديق آيات محكم و متشابه در قرآن پرداخته است.همچنين اقسام وحى در قرآن را يادآور شده است.
بخش سوم:اقسام نور در قرآن
بخش چهارم:اقسام أمت در قرآن
بخش پنجم:خاص و عام در قرآن
بخش ششم:آياتى كه نيمى از آنها منسوخ و نيمى ديگر به حال خود رها شده است.
بخش هفتم:احتجاجات و رديه‌ها نسبت به مذاهب و افكار انحرافي
بخش هشتم:اسماء حسنى در قرآن
بخش نهم:معايش بندگان و اسباب آن در قرآن
بخش دهم:ايمان و كفر و شرك در قرآن
بخش يازدهم:درجات ايمان و منازل افراد مؤمن
بخش دوازدهم:وجوب اطاعت ولاة امر
بخش سيزدهم:وجوه ظلم در قرآن
بخش چهاردهم: فرائض در قرآن
بخش پانزدهم:قصص،أمثال، تنزيل و تأويل، مظاهرة، خلقت بهشت و جهنم،
بداء،ثواب و عقاب، معراج، رجعت،فضيلت نبى مكرم(ص)در قرآن.
بخش شانزدهم:عصمت انبياء و مرسلين و اوصياء در قرآن.
بخش هفدهم:رأى و قياس و استحسان و اجتهاد در قرآن.
نسخه‌شناسى
اين نسخه كه جزء نسخه‌هاى خطى كمياب مكتبه الامام امير المؤمنين (ع)العامة في النجف الأشرف است توسط على جهاد الحسانى مورد تحقيق و پژوهش قرار گرفته است.وى مقدمه‌اى مبسوط بر کتاب نگاشته و آيات و احاديث آنرا استخراج كرده و تعليقه‌هايى بر کتاب افزوده است.
در پايان فهرستى از آيات قرآنى و احاديث شريف نبوى، مصادر تحقيق و موضوعات کتاب ارائه شده است.
کتاب با جلد گالينگور در قطع وزيرى و در ۲۷۷ صفحه براى اولين بار در سال ۱۴۲۱ هجرى توسط موسسة البلاغ، للطباعة و النشر و التوزيع، بيروت به طبع رسيده است.
منابع مقاله
۱-مقدمه محقق و متن کتاب
۲-بهاء الدين خرمشاهى،دانش‌نامه قرآن،ج ۲،ص ۱۲۷۸
منبع: ویکی نور
