اسباب النزول از ابـوالـحـسن علی (۳۹۸ - ۴۶۸ ق) فرزند احمد معروف به واحدی نیشابوری امام مفسرین و از علمای نحو و لغت می‌باشد.
معرفی کتاب
تـفـسـیر اسباب النزول که به شیوه روائی است آغاز آن سوره فاتحه و پایان آن سوره الناس است و مفسر از هر سوره سبب نزول بعضی آیات آن را که بدست آورده است یاد کرده و همچنین آیاتی را که در شان حضرت علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) نازل گردیده ذکر کرده است.
از این کتاب نسخه مؤرخ ۷۱۸ ق در کتابخانه کاتب این سطور در قزوین و نسخه مورخه ۹۹۴ ق به شماره ۱۴۳۸ ثبت در کتابخانه آستان قدس رضوی محفوظ است.
ایـن تفسیر در ۱۳۱۵ ق در حاشیه الناسخ و المنسوخ ابن سلامه به چاپ رسیده است سپس مکررا چاپ و افست گردیده است.
← مولف کتاب
او متوفای سال ۴۶۸ هجری از علمای بزرگ قرن پنجم به شمار می‌آید. حرکت فرهنگی و علمی در قرن پنجم در نیشاپور ، دوران طلایی خود را می‌گذراند. در حدیث، فقه، تفسیر و رشته‌های علوم دیگر، علمای بزرگی پرورش یافتند، در حرکت تفسیری، اهل حدیث و اشاعره، معتزله و شیعه، مفسران بزرگی چون ثعلبی، طوسی و طبرسی و دیگران، تربیت شده تفاسیر مهمی را نگاشتند، حتی، علمای صوفی مسلک و باطنی نیز تفاسیر مهمی مانند حقایق التفسیر ابو عبد الرحمن سلمی و لطائف الاشارات قشیری را در این قرن ارائه دادند. پرورش واحدی در این شرایط از او انسانی محدث، فقیه، ادیب، شاعر، متکلم و مفسر ساخته بود، که توانست میان علمای برجسته، سرآمد زمان خود گردد. [۱]
← روش کتاب
مصنف اسباب النزول را به ترتیب سوره‌های قرآن از آیه تسمیه سوره حمد تا انتهای قرآن پی گرفته و ذیل هر آیه سبب و شان نزول آن را از راویان مختلف نقل نموده است، البته اسباب النزول واحدی شامل تمامی آیات قرآن نیست و تنها شان نزول آیاتی را که توانسته جمع آوری کند و یا برای او روایتی نقل شده بود را احصاء نموده است. از مجموع سور قرآن، راجع به ۸۲ سوره، ۸۸۳ مورد سبب نزول نقل کرده است. و دربردارنده اکثر مرویات حدیث از پیامبر « صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم » و اقوال صحابه و تابعین می‌باشد.
← انگیزه‌ی نگارش
اسباب النزول حاصل زحمات حدود ۴۰ ساله مصنف می‌باشد، که از اولین کتابهای مدون موجود در این علم می‌باشد.
مصنف در انگیزه تالیف می‌نویسد: ابن سیرین می‌گوید درباره آیه‌ای از قرآن از عبید سؤال کردم، عبید گفت: از خدا بپرهیز و گفتار محکم برگو، کسانی که عالم به شان نزول آیات بودند از بین رفته‌اند و امروز هر کس خبری درباره شان نزول آیات اختراع می‌کند و دروغ و افترائی که منشا و پایه آن بر نادانی است، در آن باره می‌گوید، بدون توجه به اینکه هر کسی که مرتکب لغزش در نقل خبر می‌شود، جایگاهش جهنم می‌باشد.
همین مطلب بود که مرا وادار کرد که کتابی به رشته تحریر درآورم که جامع تمام اسباب نزول قرآن باشد، تا پویندگان این علم و کسانی که در باب نزول آیات قرآن سخن می‌گویند به این کتاب مراجعه کنند و حقیقت را دریابند و از دروغ گفتن بی نیاز شوند.
← روش کتاب
روش واحدی، نقل روایات مختلف از راویان مختلف است، ابتدا روایات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم سپس روایات صحابه و بعد از آن تابعین. البته باید دانست که اینکه گفته می‌شود: تعداد روایت معصوم علیه‌السّلام در اسباب نزول حدود ۲۰ می‌باشد و ۸۰ باقیمانده را روایات صحابه و تابعین تشکیل می‌دهد، نسبت به کتب شیعه می‌باشد، و روایات منقول از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و احیانا حضرت علی علیه‌السّلام در کتب اسباب نزول و تفاسیر اهل سنت بسیار، بسیار کمتر از ۲۰ می‌باشد.
واحدی بنا را بر نقل سند روایت نهاده است، ولی بخش قابل توجهی از روایات را به شکل کلی بدون ذکر راویان نقل می‌کند، مثلا می‌گوید: و روی مجاهد عن ابن عباس، یا می‌گوید: و قال عطا بن ابی ریاح، یا می‌گوید: و قال ابن عباس و یا گاهی بدون ذکر قائل می‌گوید: و نزلت فی کذا...
روش واحدی در نقل روایات مختلف اسباب نزول، همان روش محدثین می‌باشد، هیچگونه، اظهار نظری راجع به مضمون یا سند روایت، نمی‌نماید. بنابراین روایاتی با سند ضعیف، و همچنین مضامین موهون نظیر قصه غرانیق ، قصه مسحور شدن پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، منقطع شدن وحی به سبب وجود مبته سگ در خانه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، لابلای روایات منقول در اسباب نزول واحدی مشاهده می‌شود.
← ویژگی های کتاب
از خصوصیات اسباب نزول واحدی این است که، سعی نموده داستانهای تاریخی گذشتگان را به عنوان شان نزول، نقل ننماید و تا حدود زیادی در این امر موفق شده است، بدین جهت داستان اصحاب کهف، موسی «ع» و خضر «ع»، ذو القرنین، حضرت سلیمان «ع»، ملکه سباء ... را نیاورده است، گر چه در سوره فیل، داستان ابرهه را بعنوان شان نزول می‌انگارد، اما شاید مرادش یادآوری واقعه باشد، نه شان نزول.
او با اینکه شافعی مذهب است اما در پاره‌ای آیات شان نزول را مطابق روایت شیعی نقل کرده است، مانند آیه ۲۷۴ بقره الذین ینفقون... ، سوره آل عمران آیه مباهله، سوره مائده آیات ۵۵ و ۶۷انما ولیکم الله... وبلغ ما انزل الیک... آیه سقایة الحاج سوره توبه، سوره احزاب آیه ۳۳، در ذکر مصداق اهل بیت «علیهم السلام» سوره مجادله آیه نجوی و سوره دهر آیه ۸. البته آیاتی که در شان حضرت علی علیه‌السّلام نازل شده پیش از اینها می‌باشد منتهی همین مقدار را هم سیوطی در لباب النقول ، اینگونه نقل نکرده است.
← کیفیت نقل اسباب النزول
از نظر گزارش یا تحلیلی بودن، روش واحدی نقل گزارشی اسباب نزولها بدون کوچکترین تحلیل می‌باشد. از جهتی نیز بیشتر به شکل تفصیلی وقایع را گزارش کرده و کمتر به خلاصه گویی پرداخته است، شاید این تفصیل ناشی از اهتمام واحدی به نقش اسباب نزول در فهم قرآن باشد. ایشان معتقدند که تفسیر آیه بدون دانستن سبب نزول آن ممکن نیست، و از میان علوم قرآنی از ضرورت و اهمیت بیشتری، برخوردار است.
واحدی علاوه بر شان نزول آیات در این کتاب، بحث مستدلی در مورد اولین آیه و سوره‌ای که فرو فرستاده شد و آخرین آیه و سوره‌ای که نازل گردیده و اختلافی که در آنهاست، نحوه نزول وحی ، تشخیص آیات و سوره‌های مکی و مدنی، گفتاری درباره «بسم الله الرحمن الرحیم» و سوره فاتحه الکتاب و علت اینکه آن را «سبعا من المثانی» نامیده، بعمل آورده است.
← وضعیت چاپ
کتاب اسباب النزول واحدی را امام برهان الدین ابراهیم بن عمر جعبری (متوفای ۷۳۲ ق) با حذف اسانید مختصر نموده بدون اینکه ذکری از اسباب النزول واحدی نماید، سیوطی نیز در لباب النقول استفاده شایانی از این کتاب نموده است.
کتاب اسباب النزول همراه با کتاب ناسخ و منسوخ ابی القاسم هبة الله بن سلامة در مصر سال ۱۳۱۵ ق و پس از آن بارها در لبنان به چاپ رسیده است.
یکی از چاپهای جدید آن بدون تحقیق و تعیین شماره آیات، توسط انتشارات «عالم الکتب» لبنان، انجام گرفته است.
چاپ دیگر آن توسط «دار الکتب العلمیة بیروت» با مشخص کردن الفاظ و شماره آیات و تحقیق کمال بسیونی السید زعلول، در سال ۱۴۱۱ ه ۱۹۹۱ م، انجام گرفته است.
← ویژگیهای تحقیق
محقق محترم در این چاپ تلاش زیر را انجام داده است:
- شماره گذاری موارد اسباب النزول بر طبق آیات
- شماره گذاری تک تک اسباب النزول نقل شده.
- مشخص نمودن و ذکر منبع احادیث و آثار نقل شده
- بررسی و نقد احادیث و آثار از حیث ضعف سند با ذکر علت ضعف
- بررسی و بحث اسانیدی که مصنف ذکر نکرده است.
- ذکر طرق احادیثی که به شکل مرسل نقل شده است.
- تهیه فهرست‌های فنی جهت رجوع به آیات و احادیث ذکر شده. [۲]
← ترجمه کتاب
کتاب اسباب نزول واحدی دارای ترجمه‌ای به قلم دکتر محمد جعفر اسلامی ، نیز می‌باشد که چاپ دوم آن در سال ۱۳۷۱ توسط مترجم در دو جلد، به بازار کتاب عرضه شده است، که ضمن آن ترجمه‌ای از لباب النقول سیوطی در پاورقی، با مقایسه اسباب النزول، ارائه شده است. این ترجمه دارای مقدمه‌ای مختصر در معرفی واحدی و اسباب نزول او و سیوطی و لباب النقول اوست.
تفاسیر دیگر واحدی
تفسیرهای دیگری از واحدی نیشابوری نقل کرده‌اند که عبارتند از:
۱) تفسیر النبی، که با احادیث و روایاتی که سند آن به حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌رسد تفسیر کرده است.
۲) نـفـی الـتحریف عن القرآن الشریف، به شیوه روائی و در رد اقوال کسانی که عقیده به تحریف قرآن دارند.
۳) تـفـسـیـر الوسیط. تفسیر واحدی، در چهار مجلد به زبان عربی که نسخه‌هائی از آن در دست است. از جمله نسخه کتابخانه آستان قدس رضوی (شماره ۱۴۳۰) وقف شده نادر شاه افشار (۱۱۴۵ ق).
۴) تـفـسیر البسیط، در شانزده مجلد که در مقدمه آن واحدی کلیه مشایخ خود را ذکر کرده و از آنها تجلیل کرده است مخصوصا استادش ثعلبی را که علوم قرآن و تفسیر را از او فراگرفته است.
۵) تفسیر الوجیز، در یک مجلد مختصرتر از دو تفسیر فوق. نسخه‌ای از آن در کتابخانه مدرسه سپهسالار (شماره ۲۰۶۲) مؤرخه ۷۵۷ ق به نام تفسیر واحدی و نسخه دیگر در کتابخانه ملک تهران (شماره ۵۲۱۴) ثبت شده است. [۳] [۴] [۵] [۶] [۷] [۸] [۹] [۱۰] [۱۱] [۱۲] [۱۳] [۱۴] [۱۵] [۱۶] [۱۷] [۱۸] [۱۹] [۲۰] [۲۱] [۲۲] [۲۳] [۲۴] [۲۵] [۲۶] [۲۷] [۲۸] [۲۹] [۳۰] [۳۱]
منابع مقاله
۱- طبقات المفسرین سیوطی دار الکتب العلمیة لبنان
۲- طبقات المفسرین داوودی ۲ جزء، جزء اول، دار الکتب العلمیة لبنان
۳- الواحدی و منهجه فی التفسیر دکتر جودة محمد محمد المهدی به همت وزارت اوقاف مصر، این کتاب تحلیلی کامل از زندگی و تالیفات تفسیری و سبک و روش واحدی در تفسیر و خصوصیات تفسیرهای اوست.
۴- ریحانة الادب میرزا محمد مدرس جلد ۶ انتشارات خیام تهران چاپ سوم سال ۱۳۶۹
۵- روضات الجنات سید محمد باقر خوانساری جلد ۵ انتشارات اسماعیلیان قم
۶- وفیات الاعیان ابن خلکان جلد سوم با تحقیق دکتر احساس عباس از منشورات شریف رضی قم چاپ سوم سال ۱۳۶۴
۷- دانشنامه قرآنی و قرآن پژوهی به کوشش بهاء الدین خرمشاهی جلد اول چاپ اول پاییز ۱۳۷۷ تهران چاپ دوستان
۸- مقدمه ترجمه اسباب النزول دکتر محمد جعفر اسلامی چاپ دیبا تهران چاپ دوم سال ۱۳۷۱
۹- مقدمه اسباب النزول تحقیق کمال بسیونی زعلول در الکتب العلمیه بیروت سال ۱۴۱۱ هجری
۱۰- فصلنامه پژوهشهای قرآنی شماره ۱ بهار ۱۳۷۴ نشریه دفتر تبلیغات اسلامی
حوزه علمیه قم
۱۱- مباحث فی علوم القرآن دکتر صبحی صالح انتشارات شریف رضی قم سال۱۳۷۲
پانویس
۱. اسباب نزول القرآن، واحدی علی بن احمد، ناشر:دار الکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۱۱ ق، چاپ اول، ص۵.
۲. اسباب نزول القرآن، واحدی علی بن احمد، ناشر:دار الکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۱۱ ق، چاپ اول، ص۷.
۳. ازهری، خالد بن عبدالله، الازهریه، ۱، ص۴۱۱.
۴. زرکلی، خیرالدین، الاعلام ج۸، ص۱۰۷.
۵. قفطی، علی بن یوسف، انباه الرواة، ج۲، ص۲۲۳.
۶. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۲، ص۱۴۵.
۷. ابن اثیر، علی بن محمد، تاریخ ابن الاثیر، ج۱۰، ص۱۰۱.
۸. ابی الفدا، اسماعیل بن علی، المختصر فی اخبار البشر، ج۲، ص۱۹۲.
۹. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تاریخ، ج۱۲، ص۱۳۹.
۱۰. حاکم نیشابوری، محمدبن عبدالله، تاریخ نیشابور، ص۵۸۵.
۱۱. باخرزی، ابو الطیب، دمیة القصر، ص۲۰۳.
۱۲. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة، ج۴، ص۳۱۹.
۱۳. ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، ج۵، ص۲۹۱.
۱۴. ابن جزری، محمدبن محمد، طبقات القراء، ج۱، ص۵۲۳.
۱۵. داودی، محمدبن علی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۳۹۴.
۱۶. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، طبقات المفسرین، ص۷۸.
۱۷. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ص۱.
۱۸. فکرت، محمدآصف، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضـوی، ص۴۳.
۱۹. مرغی، جاسم عثمان، الـقـرآن الـکـریـم فی عالم الترجمة و النشر، ص۳۵.
۲۰. یافعی، عبدالله بن اسعد، مرآة الجنان، ج۳، ص۷۴.
۲۱. یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء، ج۴، ص۱۶۵۹.
۲۲. سرکیس، الیان، معجم المطبوعات، ج۲، ص۱۹۰۵.
۲۳. کحاله، عمررضا، معجم المؤمنین، ج۷، ص۲۶.
۲۴. شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۹۱.
۲۵. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، النابس فی القرن الخامس، ص۱۱۸.
۲۶. ابن تغری بردی، یوسف بن تغری بردی، النجوم الزاهره، ج۵، ص۱۰۴.
۲۷. بغدادی، اسماعیل، هدیة العارفین، ج۱، ص۶۹۲.
۲۸. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۳، ص۳۰۳.
۲۹. سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیه، ج۵، ص۲۴۰.
۳۰. ابن قاضی شهبه، ابوبکر بن احمد، طبقات النحاة، ج۲، ص۱۳۵.
۳۱. ذهبی، محمد بن احمد، العبر، ج۲، ص۳۲۴.
