در باره‏ى جمع قرآن سه نظر وجود دارد:

أ) قرآن در زمان خود پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم و با نظارت آن حضرت و در پرتو هدایت الهى جمع آورى شده، هر چند خود حضرت رسول‏صلى الله علیه وآله وسلم شخصاً قرآن را ننوشته، یا جمع‏آورى آیات را انجام نداده است.[۱]

ب ) قرآن موجود توسط حضرت على ‏علیه السلام و بعد از رحلت پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم جمع آورى و تدوین شده است و این کار در دورانى که حضرت على‏علیه السلام خانه نشین بودند، انجام شده است.[۲]

ج ) قرآن بعد از رحلت پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم توسط برخى صحابه، غیر از امام على‏علیه السلام، جمع آورى و تدوین شده است.[۳]

بسیارى از علماى شیعه، به ویژه متأخرین و محققان معاصر، معتقدند که قرآن در زمان پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم و با نظارت ایشان جمع آورى شده است.[۴]

برخى از شیعیان نیز نظر دوم را پذیرفته و امیرالمؤمنین‏علیه السلام را گردآورنده‏ى آن دانسته‏اند.[۵] اما بسیارى از اهل سنت رأى سوم را اختیار کرده‏اند و مستشرقین نیز معمولا همین نظر را پذیرفته و اضافه کرده‏اند: قرآنى که حضرت على‏علیه السلام جمع آورى کرد، مورد اعتناى اصحاب واقع نشد.

چنانکه روشن است، بنابر نظر اول و دوم، جمع کل قرآن به خداوند مستند بوده و پیدایش سوره‏ها و ترتیب آنها نیز در پرتو وحى الهى بوده است، زیرا رسول اسلام‏صلى الله علیه وآله وسلم طبق آیه‏ى شریفه‏ى: ما ینطق عن الهوى ان هو الا وحى یوحى[۶] هر چه مى‏فرمود، به خصوص در امور دینى، با راهنمایى وحى بوده است، و امامان معصوم‏علیهم السلام نیز اگر نبى نبودند، ولى ادامه دهنده‏ى راه رسالت و داراى منصب الهى عصمت، و علم لدنى بودند.

کسانى که رأى سوم راپذیرفته‏اند، نه تنها نخواهند توانست الهى بودن این دو - یعنى پیدایش سوره‏ها و ترتیب آنها - را اثبات کنند، بلکه در واقع آن را نفى کرده و ذوق و سلیقه‏ى شخصى اصحاب را در این مسئله دخیل مى‏دانند.

در اینجا ذکر چند نکته ضرورى است:

۱ - علامه طباطبایى در ذیل آیه‏ى شریفه‏ى: انا نحن نزلنا الذکر و انا له لحافظون[۷] مى‏فرمایند: ویژگى‏هایى که براى قرآن ذکر شده است؛ مانند فصاحت و بلاغت ، عدم وجود اختلاف و عجز از آوردن مثل آن ، همگى در همین قرآن که در دسترس ما است، وجود دارد. و نتیجه گرفته‏اند که این قرآن، همان قرآن است که در صدر اسلام و در زمان خود رسول اکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم شناخته شده بود.[۸]

این سخن اگر چه تحریف رااز قرآن نفى مى‏کند، ولى نمى‏تواند ثابت کند که این مجموعه، با این شکل و صورت، وحیانى است؛ زیرا ویژگى‏هاى مذکور به گونه‏اى نیست که بتواند به اثبات رساند که ترتیب مجموعه‏ى آیات که سوره‏ها را به وجود آورده، و ترتیب مجموعه‏ى سوره‏ها که قرآن موجود را تشکیل داده، همانطور است که در زمان حضرت بوده است.

۲ - اگر کسى بتواند اعجاز عددى را افزون بر مورد مفردات و تراکیب قرآنى در حوزه‏ى سوره‏ها و ترتیب آنها، ثابت کند - یعنى بین آیات یک سوره و بین خود سوره‏ها روابط عددى خاصى برقرار باشد که ایجاد آن براى بشر مقدور نیست - مى‏تواند وحیانى بودن سوره‏ها و ترتیب آنها را نیز به اثبات رساند، ولى به هرحال باز وحیانى بودن ترتیب همه‏ى آیاتى که در یک سوره گرد آمده‏است ، اثبات نخواهد شد.[۹]،[۱۰]

۳- در مجمع و کشاف نقل شده است که: چون آیه (واتقوا یوما...) نازل گردید، جبرئیل گفت : مکان آن ، راءس آیه ۲۸۰ از سوره بقره است . و حال آنکه سوره بقره، در اوایل هجرت نازل شده و این آیه شریفه در دهم هجرت در حجة الوداع نازل گردید. در مجمع البیان فرموده است: تمام سوره بقره مدنى است، مگر آیه (واتقوا یوما...) که در حجة الوداع نازل شده است .

اما برای اثبات قول اول دلایلی ذکر شده است که در ذیل به آن اشاره می کنیم:

۱. در مقدمه مجمع البیان، فن خامس، از سید مرتضى علم الهدى - رحمه الله - نقل مى کند که: قرآن در زمان رسول خدا

- صلى الله علیه و آله - به صورتى که امروز هست، تاءلیف شده بود . [۱۱]به دلیل اینکه : قرآن کریم در آن ایام ، تعلیم مى شد و همه اش را حفظ مى کردند. و آن را به رسول خدا - صلى الله علیه و آله - نشان مى دادند. و بر وى مى خواندند، و عده اى مانند عبدالله بن مسعود و ابى بن کعب و دیگران ، آن را چندین بار بر پیغمبر اکرم خواندند.

۲. حاکم در مستدرک[۱۲] از زید بن ثابت نقل مى کند که مى گوید : (کنا عند رسول الله علیه و آله و سلم نولف القرآن من الرقاع ؛ یعنى : در نزد رسول خدا - صلى الله علیه و آله - بودیم و قرآن را از رقعه ها جمع مى کردیم ) علامه خوئى نیز آن را در البیان[۱۳]، از اتقان سیوطى و مستدرک نقل کرده است .

این سخن ، صریح است در اینکه جمعى از کتاب وحى نزد آن حضرت گرد آمده و قرآن را - که در رقعه ها و پارچه ها بود - جمع و مرتب مى کرده اند. عبدالله بن عمر مى گوید: قرآن را جمع کردم و هر شب آن را مى خواندم . این خبر به آن حضرت رسید، فرمود: قرآن را در یک ماه بخوان...[۱۴]  این حدیث نیز دلالت به جمع شدن قرآن کریم در عصر آن حضرت دارد.

۳. شیعه و اهل سنت بالاتفاق نقل کرده اند که رسول خدا - صلى الله علیه و آله - فرموده است : (لا صلوة الا بفاتحة الکتاب ) مى دانیم که سوره حمد، اولین سوره نازل شده از قرآن نیست . پس فاتحة الکتاب بودن (حمد) در زبان رسول خدا - صلى الله علیه و آله - نشان مى دهد که قرآن کریم در عصر آن حضرت جمع شده و (حمد) در اول آن قرار داده شده بود.

۴. در حدیث متواتر ثقلین ، نقل شده است که رسول خدا - صلى الله علیه و آله - فرمود: (انى تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتى ... ) پس مشکل است که آن حضرت از (کتاب الله) یک چیز درهم و برهم و غیر مرتب را در نظر گرفته باشد. پس نظرش ‍ به کتاب تاءلیف یافته و مرتب شده بوده است .

۵. در روایات آمده است : عده اى از صحابه، قرآن را در زمان رسول خدا- صلى الله علیه و آله - جمع کردند که از آن جمله آنها (على بن ابیطالب - علیه السلام- سعد بن عبید، ابوالدرداء، معاذ بن جبل ، ثابت بن زید بن نعمان ، ابى بن کعب و زید بن ثابت) بوده اند. در تاریخ قرآن (تاءلیف ابوعبدالله زنجانى ) بعد از نقل این سخن در این زمینه ، چند روایت از بخارى و اتفان سیوطى و از بیهقى و مناقب خوارزمى، نقل کرده است. و اینها در البیان، تاءلیف آیة الله خوئى، فصل (جمع القرآن) نیز مشروحا نقل شده است. ظهور این روایات، در جمع ترتیب و تدوین قرآن کریم است که قهرا زیر نظر آن حضرت بوده است.

۶. بالاتر از همه اینها این است که ائمه اهل بیت - علیهم السلام - به این ترتیب ، اعتراضى نکرده و آن را پذیرفته اند. اگر این تدوین و ترتیب در زمان رسول خدا - صلى الله علیه و آله - و تحت نظر آن حضرت انجام نگرفته بود، ائمه معصومین - علیهم السلام - آن را بازگو مى کردند. ولااقل مى فرمودند که: این قرآن همان است که نازل شده و لکن این ترتیب ، بعد از آن حضرت بوده است .

وانگهى ، اهتمام بى حد رسول خدا- صلى الله علیه و آله - نسبت به قرآن ، مانع از این بود که این کار را انجام ندهد و از دنیا برود.[۱۵]

منابع مطالعه بیشتر:

مهدى هادوى تهرانى، مبانى کلامى اجتهاد، مؤسسه فرهنگى خانه خرد، قم، چاپ اول، ۱۳۷۷.

 [۱] ن.ک: سید عبدالوهاب طالقانى، علوم قرآن، ص۸۳.

[۲] ن.ک: سید محمد رضا جلالى نائینى، تاریخ جمع قرآن کریم، ص۸۷.

[۳] این نظر را اکثریت اهل سنت پذیرفته‏اند. [همان، صص۵۱ - ۱۹].

[۴] ن.ک: سید عبدالوهاب طالقانى، علوم قرآن، ص ۸۳ - سید على میلانى، التحقیق فى نفى التحریف عن القرآن الشریف، صص۴۲ - ۴۱ و ص۴۶ - محمد هادى معرفت، صیانة القرآن من التحریف، ص۳۴.

[۵] ن.ک: سید محمد رضا جلالى نائینى، تاریخ جمع قرآن کریم، ص۸۰.

[۶] و از سر هوس سخن نمى‏گوید. این سخن بجز وحیى که وحى مى‏شود نیست. (نجم، ۳ - ۲).

[۷] بى تردید، ما این قرآن را به تدریج نازل کرده‏ایم، و قطعاً نگهبان آن خواهیم بود. (حجر، ۹).

[۸] ن.ک: علامه طباطبائى، المیزان، ج۱۲، ص ۱۰۴ و ص۱۰۶ و ص۱۳۸.

[۹] مهدى هادوى تهرانى، مبانى کلامى اجتهاد، صص ۵۵ - ۵۴.

[۱۰] اقتباس از سؤال (۳۱۴ - سایت) (جمع قرآن).

[۱۱] (ان القرآن کان على عهد رسول الله صلى الله علیه و آله مجموعا مؤ لفا على ما هو علیه الآن).

[۱۲]  مستدرک ، ج ۲، ص ۲۲۹، کتاب التفسیر.

[۱۳]  البیان ، ص ۲۶۹ – ۲۷۳.

[۱۴] جمعت القرآن فقرات به کل لیله فبلغ النبى (ص ) فقال اقراه فى شهر، البیان ، ص ۲۶۹ به نقل از الاتقان.

[۱۵] نک: نگاهى به قرآن، سید على اکبر قرشى، مبحث ترکیب و ترتیب سوره های قرآن.