مقدمه:برای رشد و شكوفایی فرزندان در مسیر زندگی، باید یك سری حقوق از طرف پدر و مادر نسبت به آنان رعایت شود. تعداد زیادی از این وظایف را روایات بیان كرده، در قرآن نیز بعضی آیات به طور صریح و بعضی با اشاره مقداری از وظایف والدین را بیان كرده است.
۱. ابراز محبت پدر و مادر نسبت به فرزندان: لَّقَدْ كَانَ فِی یوسُفَ وَإِخْوَتِهِ... وَأَلْقُوهُ فِی غَیابَةِ الْجُبِّ یلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّیارَةِ إِن كُنتُمْ فَاعِلِینَ(۱) درس ابراز محبت پدر و مادر نسبت به فرزندان را نیز می توان از این بخش از داستان فرا گرفت كه پدر و مادر، در ابراز محبت نسبت به فرزندان باید فوق العاده دقت به خرج دهند.
گرچه حضرت یعقوب -علیه السلام- بدون شك در این باره مرتكب خطایی نشد و ابراز علاقه ای كه نسبت به یوسف و برادرش بنیامین می كرد روی حسابی بود كه قبلاً به آن اشاره كردیم، ولی به هر حال این ماجرا نشان می دهد كه حتی باید بیش از مقدار لازم در این مساله حساس و سختگیر بود، زیرا گاه می شود یك ابراز علاقه نسبت به یك فرزند، آن چنان عقده ای در دل فرزند دیگر ایجاد می كند كه او را به همه كار وا می دارد، آن چنان شخصیت خود را در هم شكسته می بیند كه برای نابود كردن شخصیت برادرش، حد و مرزی نمی شناسد.(۲)
۲. وظیفه تربیت فرزندان صالح بر طبق الگوی داده شده: أُوْلَئِكَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیهِم مِّنَ النَّبِیینَ مِن ذُرِّیةِ آدَمَ وَمِمَّنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ وَمِن ذُرِّیةِ إِبْرَاهِیمَ وَإِسْرَائِیلَ وَمِمَّنْ هَدَینَا وَاجْتَبَینَا(۳). اینان گروهی از پیامبران بودند كه خدا به آنان انعام كرده بود از فرزندان آدم و فرزندان آنان كه با نوح در كشتی نشاندیم و فرزندان ابراهیم و اسرائیل و آنها كه هدایت شان كردیم و برگزیدیمشان».
اینان ذریه صالحی هستند كه تو نیز باید خاندان خویش را بر وفق مرام و روش آنان راهنمایی كنی. شاید قرآن كه بر كلمه «ذریه» تأكید می كند چنین مقصودی دارد.(۴)
۳. عفو الهی در گرو عفو فرزندان: یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْوَاجِكُمْ وَأَوْلَادِكُمْ عَدُوًّا لَّكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ(۵) نخست می گوید: «ای كسانی كه ایمان آورده اید! بعضی از همسران و فرزندانتان دشمنان شما هستند، از آنها بر حذر باشید». بلافاصله در ذیل آیه برای تعدیل آنها می گوید: «و اگر عفو كنید و چشم بپوشید و ببخشید (خداوند شما را مشمول عفو و رحمتش قرار می دهد) چرا كه خداوند بخشنده و مهربان است»، وَإِن تَعْفُوا وَتَصْفَحُوا وَتَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ(۶).
پس سه جمله «تَعْفُوا، وَتَصْفَحُوا، وَتَغْفِرُو»ا، می خواهد مؤمنین را تشویق كنند به این كه اگر زن و فرزندانشان آثار دشمنی مذكور را از خود بروز دادند، صرف نظر كنند، و در عین حال بر حذر باشند كه فریب آنان را نخورند.
«فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ»، اگر منظور از مغفرت و رحمت مغفرت و رحمت خاصه الهی باشد كه مغفرت و رحمتی كه تنها به مؤمنین می رسد به همانهایی كه در آیه مورد بحث مخاطب به خطاب های «تعفوا» و «تصفحوا» و «تغفروا» هستند و معنا این باشد كه اگر شما مؤمنین از خطا و دشمنی زنان و فرزندان خود چشم پوشی كنید، خدای تعالی هم با شما به مغفرت و رحمت خود معامله می كند، در این صورت جمله مورد بحث وعده جمیلی به مؤمنین است در برابر رفتار صالحی كه كرده اند، هم چنان كه در آیه زیر همین وعده را به مؤمنین صاحب عفو و صفح داده است.(۷)
۴. نصیحت فرزندان: «وَوَصَّی بِهَا إِبْرَاهِیمُ بَنِیهِ.(۸) یعنی ابراهیم و فرزندان خود را به (ملت و كیش) سفارش كرد».
قرآن با نقل وصیت ابراهیم گویا می خواهد این حقیقت را بازگو كند كه شما انسان ها تنها مسئول امروز فرزندانتان نیستید، مسئول آینده آنها نیز می باشید تنها به هنگام چشم بستن از جهان نگران زندگی مادی فرزندانتان بعد از مرگتان نباشید، به فكر زندگی معنوی آنها نیز باشید.
نه تنها ابراهیم –علیه السلام- چنین وصیتی كرد كه فرزند زاده اش یعقوب نیز، همین روش را از نیای خود ابراهیم اقتباس نمود و در باز پسین دم عمر، به فرزندانش گوشزد كرد كه رمز پیروزی و موفقیت و سعادت در یك جمله كوتاه (تسلیم در برابر حق)، خلاصه می شود.(۹)
آیه دوم: وَنَادَی نُوحٌ ابْنَهُ وَكَانَ فِی مَعْزِلٍ یا بُنَی ارْكَب مَّعَنَا وَلاَ تَكُن مَّعَ الْكَافِرِینَ(۱۰)
حضرت نوح ـ علیه السلام ـ برای این كه از طرفی به وظیفه پدری خود عمل كند و از سوی دیگر به پسرش كه گفته شده نامش كنعان بود حجت را تمام نماید به وی گفت: «ای پسرك من! با ما بر كشتی سوار شو، با ما هم عقیده باش، مبادا با كفار هم عقیده و طعمه غرقاب شوی.(۱۱)»
سئوال: چرا نوح فقط فرزند خود را به سوار شدن دعوت كرد؟
پاسخ: انسان نسبت به فرزند خود وظیفه سنگین تری دارد والدین نسبت به سرنوشت فرزندان خود مسئولند. یا بُنَی ارْكَب مَّعَنَا(۱۲) : (۱۳)
آیه سوم: وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ یعِظُهُ یا بُنَی لَا تُشْرِكْ بِاللَّهِ ...(۱۴)
در این آیات حضرت لقمان ده توصیه حكیمانه به فرزندش دارد كه حاكی از میزان اهمیت دادن قرآن به تربیت و نصیحت فرزندان دارد.(۱۵)
پی نوشتها
۱. یوسف : ۷ ـ ۱۰.
۲. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۹، ص۳۲۸.
۳. مریم : ۵۸.
۴. تفسیر هدایت، ج۷، ص۶۳.
۵. تغابن : ۱۴.
۶. برگزیده تفسیر نمونه، ج۵، ص۲۰۶.
۷. المیزان، ج۱۹، ص۵۱۶.
۸. بقره : ۱۳۲.
۹. تفسیر نمونه، ج۱، ص۴۶۳.
۱۰. هود : ۴۲.
۱۱. تفسیر آسان، ج۷، ص۲۸۶.
۱۲. هود : ۴۲.
۱۳. تفسیر نور، ج۵، ص۳۲۳.
۱۴. لقمان : ۱۳ به بعد.
۱۵. ر.ک: تفسیر آسان، ج۱۶، ص۱۲.
