چرا پیامبر اسلام (ص) در زمان حیات شریف خودشان كتابت قرآن كریم را به اتمام نرساندند تا این همه اختلاف نظر در دین و كتاب خدا نباشد؟ برخی می گویند: چون پیامبر خدا (ص) نمی دانسته كه نزول آیات از طرف فرشته ی وحی كی به پایان خواهد رسید! مگر خداوند در شب قدر قرآن كریم را به صورت كامل بر قلب ایشان نازل نفرمود.؟
پاسخ
پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ نیز به دستور خداوند متعال، مأمور حفظ و ترویج و نشر معارف قرآن كریم، برای عموم مردم گردید. گرچه از روی قرآن نمی خواند و آیات آن را نمی نوشت، ولی این دلیل بر عدم توانایی او در خواندن و نوشتن نبود.(۱) زیرا امّی به معنای درس ناخوانده است.(۲)
درس نخواندن غیر از بی سواد بودن است. مانعی ندارد پیامبر گرامی ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ كه فردی امّی بود با تعلیم الهی و بدون تعلیم در نزد انسانی دیگر، خواندن و نوشتن را بداند. زیرا چنین علم و آگاهی بی تردید از كمالات و تكمیل كننده ی مقام نبوت اوست. چنان كه قرآن كریم می فرماید: «تو ]پیامبر[ هرگز قبل از این كتابی نمی خواندی و با دست خود چیزی نمی نوشتی، مبادا كسانی كه در صدد ابطال سخنان تو هستند، شك و تردید كنند».(۳)
از برخی روایات اسلامی استفاده می شود كه پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ توانایی خواندن و نوشتن را داشت، ولی برای آن كه كوچك ترین تردید و شكی در دعوتش پیش نیاید، از این استعداد و توانایی استفاده نكرد.(۴)
پیامبر گرامی اسلام ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ به همراه گروهی از اصحاب، برای حفظ و نگهداری قرآن كریم، اقدام به حفظ آیات آن كردند.
هم چنین به منظور صیانت از نصوص قرآنی، افزون بر استمداد از نیروی حافظه خود و مردم، به دست اندركاران نگارش قرآن (كاتبان وحی) دستور داد كه قرآن كریم را بنویسند. كه در رأس آن ها حضرت علی ـ علیه السلام ـ قرار داشت.(۵)
ابن عباس می گوید: «وقتی حضرت جبرئیل وحی را بر پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ نازل می كرد، آن حضرت ـ برای آن كه آن را فرموش نكند ـ به قرائت آن می پرداخت...».(۶)
در آغاز نزول قرآن كریم، پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ با بهره گیری از حافظه های قوی و تشویق و ترغیب یاران گرامی خود به حفظ قرآن كریم همت گماردند.
ولی از آن جا كه اعتماد بر حفظ قرآن كریم در حافظه ها نمی توانست اطمینان بر صیانت قرآن كریم را فراهم سازد، لذا پیامبر گرامی ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ از تعداد اندكی از باسوادان مكه درخواست كرد تا با دقت به ثبت، ضبط و نگارش قرآن كریم بپردازند.
حضرت علی بن ابی طالب ـ علیه السلام ـ در رأس كاتبان وحی قرار داشت و ابوبكر، عمربن خطاب، عثمان بن عفان، زید بن ثابت، ابی بن كعب، عبدالله به سعد بن ابی سرح، حنظلة بن ربیع، معاویه، خالد بن ولید، ثابت بن قیس و... از كاتبان مشهور قرآن كریم در زمان پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ بودند. حتی در زمان پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ برخی مانند: عبدالله بن مسعود، اُبی بن كعب، مقداد و... مصاحفی را نوشتند.(۷)
قرآن كریم در زمان رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ جمع آوری و تألیف گردید. كاتبان وحی آیات را پی در پی و به ترتیب نزول می نوشتند، امام صادق ـ علیه السلام ـ می فرماید: «كان یعرف انقضاء السورة بنزول بسم الله الرحمن الرحیم ابتداء لاُخری. پایان هر سوره ای به واسطه نزول بسم الله الرحمن الرحیم در آغاز سوره ی دیگر شناخته می شد».(۸)
آیت الله خویی(ره) می گوید: «با مطالعه احوال پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و یاران او به این نتیجه می رسیم كه قرآن كریم در عصر آن حضرت جمع آوری و تنظیم گردیده است».(۹)
ابن عباس می گوید: «پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ با نزول بسم الله الرحمن الرحیم می دانست كه سوره ی قبلی پایان یافته و سوره ی دیگری آغاز گشته است».(۱۰)
بنابراین، قرآن كریم به دستور پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و به ترتیب نزول، نگارش می شد.
آیت الله معرفت نیز می گوید: «جمع و تألیف قرآن به شكل كنونی در یك زمان صورت نگرفته، بلكه به مرور زمان و به دست افراد و گروه های مختلف انجام شده است. ترتیب، نظم و عدد آیات در هر سوره در زمان حیات پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و با دستور آن بزرگوار انجام شده و توقیفی است و باید آن را تعبداً پذیرفت».(۱۱)
پس در زمان پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و به دستور ایشان، قرآن كریم به دست كاتبان وحی بر روی نوشت افزارهایی جمع آوری شد و سپس حضرت علی ـ علیه السلام ـ به توصیه پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ مأمور سامان دهی آن گردید. چنان كه امام صادق ـ علیه السلام ـ می فرماید پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ به حضرت علی ـ علیه السلام ـ فرمود: «یا علی القرآن خلف فراشی فی المصحف و القراطیس، فخذوه و اجمعوا و لاتضیعوه كما ضیعت الیهود التوراة. ای علی! این قرآن در كنار بستر من، میان صحیفه ها و حریر و كاغذها قرار دارد، قرآن را جمع كنید و آن را آن گونه كه یهودیان، تورات خود را از بین بردند، ضایع نكنید».(۱۲)
پس قرآن كریم در زمان رسول اكرم (ص) جمع آوری شده است و اختلافات موجود ارتباطی به جمع آوری و یا عدم جمع آوری قرآن كریم و بحث های درون قرآنی ندارد. اختلافات وصف افراد است. به اضافه آن كه نزول قرآن كریم دو گونه بوده است: نزول دفعی و نزول تدریجی. نزول دفعی همان نزول شب قدری است و نزول تدریجی، نزول ۲۳ ساله است كه در مكه و مدینه نازل شده است و رسول اكرم (ص) نیز از هر دو نزول آگاه بوده است و اختلافات در خصوص قرائات و دیگر مسائل قرآنی، همه به عوامل بیرون قرآنی برمی گردد و هیچ ارتباطی به قرآن كریم، رسول اكرم (ص)، نزول دفعی یا تدریجی و غیره ندارد. این مشكل بشریت و اینداری ما است، نه مشكل دین و یا قرآن كریم.
پی نوشتها
۱. ر.ك: طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۲، ص۱۰۱ـ۱۰۸.
۲. راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص۱۹.
۳. عنكبوت : ۴۸. ر.ك: حجتی، سید محمد باقر، پژوهشی در تاریخ قرآن، ص۱۸۷ـ۲۰۰.
۴. البرهان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۳۳۲.
۵. ر.ك: التمهید فی علوم القرآن.
۶. طبرسی، فضل بن الحسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۶، ص۱۲۷. ر.ك: قیامت، ۱۶ـ۱۸.
۷. ر.ك: صبحی صالح، مباحث فی علوم القرآن، ص۱۰۱ـ۱۰۲.
۸. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۸۹، ص۲۳۶.
۹. البیان فی تفسیر القرآن، ص۲۵۰.
۱۰. التمهید فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۷۵.
۱۱. ر.ك: معرفت، محمد هادی ، علوم قرآنی، ص۱۱۹.
۱۲. بحارالانوار، ج۸۹، ص۴۸.
منبع: نرم افزار پاسخ۲ مرکز مطالعات حوزه.
