محمد نقیب زاده *

۳. شبهات محتوایی

مقصود از شبهات محتوایی شبهاتی است که با هدف قرار دادن اعجاز محتوایی قرآن و به قصد انکار از سوی خدا بودن آن، در معارف بلند و مضامین عالی معرفتی این کتاب ربانی خدشه وارد کرده است. بخشی از این شبهات، پیامد طبیعی وجود متشابهات در این کتاب الهی است که به گمان برخی شبهه افکنان، هدایت گری آن را به چالش می کشد، بلکه به پندار آنان، با بستن راه هدایت، مردم را گمراه می سازد. (۱)
متشابهات قرآنی از منظرهای گوناگونی تقسیم بندی شده است. از قبیل تشابه نشئت گرفته از پنهانی لفظی یا معنوی یا هردو؛ متشابه در معنا نیز شامل متشابهاتی مانند اوصاف الهی یا اوصاف قیامت می شود. (۲) در میان اقسام مزبور، یکی از مصادیق تحلیل پذیر با کمک نکات مطرح شده در علوم بلاغی، تشابه موجود در اسماء و صفات الهی است که به لحاظ اهمیت و فراوانی آن در قرآن، مورد توجه خاص و بحث استقلالی قرآن پژوهان قرار گرفته (۳) و حتی ابن لبان کتابی مستقل دراین باره با عنوان رد المتشابهات الی الآیات المحکمات نگاشته است. (۴) مشکل عمده در آیات مورد اشاره، باور به ثبوت احکام جسم یا جسمانی بر خداوند متعال با فرض پذیرش ظاهر آن آیات است. این معضل به واسطه تحلیل های بلاغی، پاسخ می یابد و از آن آیات، شبهه ابهام گویی و ناسازگاری با آیاتی از قبیل «لیس کمثله شیء» (شوری ۱۱) رفع می شود.
آیه شصت و چهارم سوره مائده از آیاتی است که بدون توجه به نکات بلاغی، در موضوع صفات الهی سوال برانگیز خواهد بود:
«وقالت الیهود ید الله مغلوله غلت ایدیهم و لعنوا بما قالوا بل یداه مبسوطتان ینفق کیف یشاء...؛ و جهودان گفتند: دست خدا بسته است. دست هاشان بسته باد و به سزای آنچه گفتند لعنت بر آنان باد، بلکه دو دست او گشوده است، آن گونه که بخواهد می بخشد».
ظاهر این آیه با اصل مسلم نفی جسم و جسمانیت در مورد خداوند سازگار نمی نماید، اما حل این شبهه در سایه توجه به این نکته بیانی است که بسته و باز بودن دست در این آیه کنایه از بخل و بخشش است. (۵) زمخشری پس از اشاره به این موضوع بلاغی، آیه ای دیگر را نیز شاهد بر کاربرد مجازی ید بیان می کند: »ولا تجعل یدک مغلوله الی عنقک و لا تبسطها کل البسط؛ و دست خویش به گردنت مبند و آن را یکسره مگشای. در این آیه نیز بسته و باز بودن دست، تعبیری مجازی از خساست و بخشندگی است» (اسراء: ۲۹). (۶)
زمخشری در نتیجه گیری نهایی می نویسد: «و من لم ینظر فی علم البیان عمی عن تبصر محجه الصواب فی تأویل امثال هذه الاآیه، و لم یتخلص من ید الطاعن اذا عبثت به (۷)؛ کسی که به علم بیان بی توجهی کند، از دیدن راه درست در تفسیر مانند این آیه باز می ماند و در برابر طعنه زننده ای که آیه قرآن را بازیچه قرار داده راه چاره نخواهد داشت».
پس از این تحلیل بلاغی، سوالی اساسی که در باب متشابهات رخ می نماید، حکمت کاربرد تعابیر متشابه در بیان صفات الهی در قرآن است. این پرسش از نگاهی فراگیرتر در تمام آیات متشابه، اعم از آیات مربوط به صفات خداوند یا غیر آنها مطرح شده و هر یک از دانشمندان علوم قرآن، به حکمت هایی در این باره اشاره کرده اند. (۸)
اما در میان همه توجیهات مطرح شده، وجهی که با داشتن جنبه زبان شناختی و از سویی مرتبط با علوم بلاغی، می تواند تحلیل درستی از راهیابی تشابه به آیات مربوط به صفات الهی در قران ارائه کند، نکته ای است که در ابتدای توجیهات ده گانه زرقانی در مناهل العرفان، آمده است.

زرقانی در حکمت اول کاربرد متشابهات در قرآن می نویسد: نخستین حکمت، رحمت الهی بر بنده ناتوان خویش است که قدرت شناخت همه امور را ندارد. زیرا در جریان تجلی خداوند، کوه با آن عظمت متلاشی و حضرت موسی مدهوش گشت؛ پس اگر خداوند با ذات و حقایق صفات خویش بر انسان تجلی کند چه خواهد شد؟ (۹)

چنین سخنی هر چند در باب تجلی حقیقت اسماء الهی مطرح است، نه درباره الفاظ دلالت گر بر آن حقایق، به هر حال در اصل ناتوانی بشر از درک اسماء و صفات الهی تردیدی نیست و به جهت همین ناتوانی از سویی و ناکارآمدی الفاظ عرفی بشر برای ارائه حقایق اسماء و صفات خداوند از سوی دیگر، زبان مجازی، استعاری و کنایی، برای نزدیک ساختن برخی مفاهیم از آن حقایق به ذهن عموم مردم، کارساز است. چنان که عرفا در زبان خاص خود، جهت بیان حقائق عارفانه، ناچار از کاربرد تعابیر مجازی و کنایی بوده اند، ولی آن تعابیر متشابه، با به اشتباه انداختن عده ای از ظاهر بینان، پندار حقیقت گویی را پدید آورده است.

نتیجه گیری

۱. در میان شبهات اعجاز بیانی، شبهه تکرار به کمک دستاوردهای علوم بلاغی پاسخ می یابد. هدفمندی تکرار ها و اثرگذاری آنها در ابعاد تربیتی و هدایتی قران از سویی و ارائه قابلیت اعجازی بیانات قران در گونه گون آوردن عبارت از سوی دیگر، از فواید بلاغی تکرار در قرآن محسوب می شود.
۲. از دیگر شبهات اعجاز بیانی شبهات تحدی است که با شمول قلمرو تحدی قرآن نسبت به فصحا و بلیغانی مانند امیر المومنین، به مقایسه قرآن و سخنان آنها پرداخته اند. اما مقایسه های بلاغی میان آن سخنان و قرآن، برتری مطلق سخن الهی و وحیانی را بر آن گفته ها نمود می دهد.
۳. شبهات اعجاز هماهنگی قران از قبیل تحلیل هماهنگ حصر در قرآن، ناسازگاری بدوی برخی تشبیهات در قرآن و تقدیم و تأخیر واژگان آیات، با توجه به نکات بلاغی قابل رفع است. دستاوردهای بلاغی، وجود هماهنگی کامل میان چنین مواردی را آفتابی می کند.
۴. شبهه وجود متشابهات در قران که شبهه ای محتوایی محسوب می شود نیز در پرتو یافته های بلاغت عربی پاسخ می یابد. در میان اقسام متعدد متشابهات قرآنی، تشابه موجود در اسماء و صفات الهی با این تحلیل بلاغی رفع می شود که بخشی از این تشابه، بر اثر مجازی یا کنایی بودن تعابیر مربوط به این اسماء و صفات خداوندی است. حکمت کاربرد متشابهات در قرآن نیز با لحاظ این نکته بلاغی تبیین می یابد که با توجه به ناتوانی و ناکارآمدی الفاظ عرفی بشر برای ارائه اسماء و صفات خداوند، راهکار کاربرد زبان مجازی، کنایی و استعاری مسیر را برای نزدیک ساختن برخی از حقایق آن آیات به ذهن بشر، آماده می کند.

پی‌نوشت‌ها:

* دانشجوی دکتری رشته تفسیر و علوم قرآن. دریافت: ۶/۶/۸۹- تأیید: ۱۵/۷/۸۹ naghibzadeh@anjomedu.ir
۱- ر.ک: مفاتیح الغیب، ج۷، ص ۱۴۱
۲- ر.ک: المفردات فی غریب القرآن، ص ۴۴۳
۳- ر.ک: البرهان فی علوم القرآن، ج۲ص۹۹-۸۹؛ الاتقان فی علوم القرآن، ج۳ص۲۴-۱۴
۴-ر.ک: الاتقان فی علوم القرآن، ج ۳، ص ۱۴؛ مناهل العرفان، ج۲ص۲۸۶
۵- البته یهود به پندار باطل خویش برای خداوند دست ظاهری باور داشت. همچنین تصور میکرد خداوند دارای سر و محاسنی سفید است و بر صندلی نشسته است ر.ک: البحر المحیط فی التفسیر، ج۴، ص ۳۱۳
۶- ر.ک: الکشاف عن حقائق غواض التنزیل، ج۱، ص ۶۵۴
۷- همان، ج۱، ص۶۵۵
۸- ر.ک: البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۸۷-۸۶
۹- محمد عبدالعظیم زرقانی، مناهل العرفان، ج۲، ص ۲۸۲.

منابع
ابن حزم ظاهری، علی بن احمد، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، قاهره، مکتبه الخانجی، بی تا
ابن عاشور محمد بن طاهر، التحریر و التنویر. بیروت، موسسه التاریخ، ۱۴۲۰ ق/۲۰۰۰ م.
ابن فارس، احمد، ترتیب مقاییس اللغه، قم. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۷۸ش
ابن قتبیه، تأویل مشکل القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۱ق
ابن منظور، لسان العرب، بیروت، دارالفکر، بی تا
ابن هشام، ابومحمد عبدالملک، السیره النبویه، بیروت، دارالوفاق، ۳۷۵ ق
اسکافی، خطیب، دره التنزیل و غره التاویل، بیروت، دارالکتب العمیه، ۱۴۱۶ ق
آلوسی، سید محمود،روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم،بیروت دارالکتب العلمیه ۱۴۱۵ ق
باقلانی، محمد بن طیب، اعجاز القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیه ۱۴۲۱ ق
ــــ ، الانتصار للقرآن، عمان، دارالفتح للنشر و التوزیع، ۱۴۲۲ ق
بروسوی اسماعیل، تفسیر روح البیان، بیروت، دارالفکر، بی تا
بروکلمان، کارل، تاریخ الادب العربی، ترجمه (عربی) عبدالحلیم نجار، چ دوم، قم، دارالکتاب الاسلامی، بی تا
بلاشر، رژی، تاریخ ادبیات عرب، ترجمه آذرنوش، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۳ ش
تفتازانی، سعد الدین، شرح المطول، قم، منشورات مکتبه داوری، بی تا
ــــ ، شرح المختصر، مصر، مکتبه المحودیه، بی تا
جرجانی، عبدالقاهر، دلائل الاعجاز، دمشق، مکتبه سعد الدین، ۱۴۰۳ ق
جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، چ دوم، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۷۸م
جوادی آملی، عبدالله، نزاهت قرآن از تحریف، قم، مرکز نشر اسراء ۱۳۸۳ ش
حسینی، سیدجعفر، اسالیب البیان فی القرآن، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۴۱۳ق
الخالدی، صلاح عبدالفتاح، اعجاز القرآن البیانی و دلائل مصدره الربانی، چ دوم، عمان، دارعمار، ۱۴۲۵ق
خویی، ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، چ هشتم، بیروت، دارالزهراء للطابعه و النشرو التوزیع، ۱۴۰۱ق
درویش، محیی الدین، اعراب القرآن و بیانه، دارالارشاد، سوریه، چ چهارم، ۱۴۱۵ ق
دعاس حمیدان قاسم، اعراب القرآن الکریم، دارالمنیر و دارالفارابی، دمشق، ۱۴۲۵ ق
رازی، فخرالدین، مفاتیح الغیب، بیروت، چ سوم، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ ق
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، دارالعلم، الدار الشامیه ـــ دمشق، بیروت ۱۴۱۲ ق
رافعی، مصطفی صادق، تاریخ آداب العرب، بیروت، دارالکتاب العربی، چ. چهارم، ۱۳۹۴ق
زرقانی، عبدالعظیم، مناهل العرفان، دارالفکر، بی تا
زرکشی، محمدبن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۸ ق
زمخشری، جارالله، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دارالکتاب العربی چ. سوم ۱۴۰۷ق
سکاکی، ابویعقوب، مفتاح العلوم، بیروت، دارالکتب العملیه، چ دوم، ۱۴۰۷ ق.
سید قطب، التصویر الفنی فی القرآن، بیروت، دارالشروق، ۱۴۱۵ق
سیوطی، عبدالرحمن، الاتقان فی علوم القرآن، قم، منشورات الشریف الرضی، بیدار– عزیزی، بی تا.
ــــ ، معترک الاقران فی اعجاز القرآن، بیروت، دارالکتب العملیه، ۱۴۰۸ ق
شیخون، محمود السید، الاعجاز فی نظم القرآن، چ دوم، بیروت، دارالهدایه للطباعه و النشروالتوزیع، ۱۴۱۶ ق
ضیف، شوقی، العصر الجاهلی، قاهره، دارالمعارف بمصر، بی تا
طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن،چ پنجم، قم، جامعه مدرسین،۱۴۱۷ ق
طبرسی فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، تهران، دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه، ۱۳۷۷ ش
ــــ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چ سوم، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۷۲ ش
طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا
عرفه، عبدالعزیز عبدالمعطی، قضیه الاعجاز القرآنی و اثرها فی تدوین البلاغه العربیه، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۵ق
عسکری، ابوهلال کتاب الصناعتین الکتابه و الشعر، بیروت، المکتبه العصریه، ۱۴۰۶ ق
علوی یمنی، یحیی بن حمزه، الطراز، مصر، مطبعه المقتطف، ۱۳۳۲ ق
فراء، ابوزکریا، معانی القرآن، بیروت، عالم الکتب، چ سوم ۱۴۰۳ق
فراهیدی، خلیل بن احمد، ترتیب کتاب العین، قم، اسوه، ۱۴۱۴ ق
فیض کاشانی ملا محسن، تفسیر الصافی، چ دوم، تهران، الصدر، ۱۴۱۵ ق
قاضی، عبدالجبار، المغنی فی ابواب العدل و التوحید، قاهره، مطبعه دارالکتب، ۱۳۸۰ق
قرطبی، محمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۶۴ش
القلقشندی، احمد بن علی، صبح الاعشی فی صناعه الانشا، دمشق، دارالفکر، ۱۹۸۷م
محمدیان، محمد، الفهرست الموضوعی لآیات القرآن، تهران، مشکوه، ۱۳۸۲ش
مصباح، محمدتقی، قران شناسی، چ چهارم، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ۱۳۸۵ ش
مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، چ هفتم، تهران، صدرا، ۱۳۷۹ ش
معرفت، محمد هادی، التمهید، موسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۱ق
نحاس ابوجعفر احمد بن محمد، اعراب القرآن (نحاس)، بیروت، منشورات محمد علی بیضون، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ ق.
فصلنامه علمی- تخصصی قرآن شناخت شماره ۵