یکی از جهاتی که بر جامعیت قرآن دلالت دارد، وجود آموزه های است که بشریت را به فراگیری مسائل غیر عبادی مانند مسائل اقتصادی، اجتماعی و... نیز دعوت نموده و تفکر و تعقل را مورد توجه قرار داده است. در زیر به برخی از این مشخصات قرآن اشاره می شود:
۱. در اسلام علاوه بر نماز، روزه، حج، خمس و ... تفكر و تعلیم و تعلم نیز عبادت به حساب می‌آید. به طوری كه نقل شده امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود: « بالاترین عبادت، تفكر است.»(۱) یافرمود: «هیچ عبادتی مانند تفكر نیست.»(۲) وامام رضا ـ علیه السّلام ـ فرمود: «عبادت زیادبودن نماز و روزه نیست و بلكه عبادت تفكر كردن درامر الهی است.»(۳)
در تفكر ،گذشته از نتیجه ای كه انسان از فكر خود می‌گیرد. فكر خود را رشد هم می‌دهد. قرآن كریم هم در خیلی از موارد، دعوت به تفكر و تعقّل نموده است. قُلْ لا أَقُولُ لَكُمْ عِنْدِی خَزَائِنُ اللَّهِ وَلا أَعْلَمُ الْغَیبَ وَلا أَقُولُ لَكُمْ إِنِّی مَلَكٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلا مَا یوحَی إِلَی قُلْ هَلْ یسْتَوِی الأعْمَی وَالْبَصِیرُ أَفَلا تَتَفَكَّرُونَ(۴) بگو: من نمیگویم خزاین خدا نزد من است. و من، [جز آنچه خدا به من بیاموزد،] از غیب آگاه نیستم! و به شما نمیگویم من فرشتهام. تنها از آنچه به من وحی میشود پیروی میكنم.) بگو: آیا نابینا و بینا مساویند؟! پس چرا نمی اندیشید؟!
۲. اسلام جامعه‌ای می‌خواهد عزیز و مستقل و متكی به خود. اسلام نمی‌پسندد كه یك ملّت مسلمان، زیر دست یك ملّت غیر مسلمان بوده باشد. ...وَلَنْ یجْعَلَ اللَّهُ لِلْكَافِرِینَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلا(۵) ... و خداوند هرگز كافران را بر مؤمنان تسلّطی نداده است. اسلام نمی‌پسندد كه جامعه اسلامی، استقلال اقتصادی یا اجتماعی نداشته باشد. اسلام نمی‌پسندد كه مسلمانان همین كه بیماری سختی پیدا كردند ،خودشان طبیب و وسایل كافی نداشته باشند و بیماران را بدوش بكشند و به سوی ملّت های غیرمسلمان بروند.(۶)
۳. در دنیا تحولی به وجود آمده كه همه كارها بر پاشنه علم می‌چرخد و چرخ زندگی بر محور علم قرار گرفته است. همه شئون حیات بشر، با علم، وابستگی پیدا كرده، به طوری كه هیچ كاری و هیچ شأنی از شئون حیات بشر(مثل كشاورزی، صنعت، سیاست، پزشكی) را جز با كلید علم نمی‌توان انجام داد.(۷)
۴. در اسلام چقدر توصیه به یادگیری شده است. قرآن كریم در سوره زمر می‌فرماید: أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاءَ اللَّیلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا یحْذَرُ الآخِرَه وَیرْجُو رَحْمَه رَبِّهِ قُلْ هَلْ یسْتَوِی الَّذِینَ یعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لا یعْلَمُونَ إِنَّمَا یتَذَكَّرُ أُولُو الألْبَابِ(۸) [آیا چنین كسی با ارزش است] یا كسی كه در ساعات شب به عبادت مشغول است و در حال سجده و قیام، از عذاب آخرت میترسد و به رحمت پروردگارش امیدوار است؟! بگو: آیا كسانی كه میدانند با كسانی كه نمیدانند یكسانند؟! تنها خردمندان متذكّر میشوند!
پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و اله ـ می‌فرمایند: « جستجو و تحصیل علم بر هر مسلمانی (اعم از زن ومرد) واجب است.» (۹) یا حدیث « از گهواره تا گور، در جستجو و طلب علم باشید»(۱۰) و حدیث « در طلب علم باشید ولو در چین.»(۱۱) یقیناً در آن زمان و زمان فعلی، چین مركزی، برای تبلیغ اسلام و قرآن كریم نبوده و نیست. ولی توصیه میشود كه حتّی دانشجواین راه طولانی را بپیماید برای به دست آوردن علم، حضرت علی ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: « حكمت و دانایی گمشده مؤمن است پس آن را بگیرد ولو از منافق».(۱۲)
با این بیان، این‌طور می‌توان نظر اسلام را بیان كرد:
۱. آن علمی كه دانستن آن فایده برساند و ندانستن آن ضرر بزند آن علم را اسلام توصیه می‌كند.
۲. هر علمی كه به منظوری از كارهای فردی و اجتماعی اسلام كمك كند و ندانستن آن موجب به زمین خوردن میشود مورد تشویق اسلام می‌باشد.(۱۳)
البته علمای اسلام، علم تفسیر ، علم فقه ، علم كلام و علم اخلاق را به عنوان علمی كه یادگیری آن واجب است، مطرح كرده‌اند. ولی نتیجه آن همان میشود كه بیان شد. علمی كه به حال مسلمین نافع و سودمند باشد و ندانستن آن موجب ضرر و زیان باشد، مورد تشویق اسلام می‌باشد. مثلاً شناخت خدا، شناخت پیامبران بخصوص پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و اله ـ شناخت قرآن كریم و معاد از ضروریاتی است كه مسلمان باید آن را فرا گیرد و مثل توحید، نبوت و معاد از اصول دین است كه واجب است مسلمان آن را تحقیق كند (بدون تقلید از دیگری) و اگر یاد نگیرد،به ضرر او تمام میشود.
یا در پزشكی اگر به اندازه كافی پزشك متخصص چه برای مردان و چه برای زنان نباشد، مسلمانان محتاج به بیگانگان و كافران میشوند و این همان مطلب است كه اسلام آن را نمی‌خواهد. یا در زمینه قوای نظامی كه قرآن كریم می‌فرماید: وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّه وَمِنْ رِبَاطِ الْخَیلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُمْ وَآخَرِینَ مِنْ دُونِهِمْ لا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ یعْلَمُهُمْ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَیءٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ یوَفَّ إِلَیكُمْ وَأَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ(۱۴) هر نیرویی در قدرت دارید، برای مقابله با آنها [= دشمنان]، آماده سازید! و [همچنین] اسب های ورزیده [برای میدان نبرد]، تا به وسیله آن، دشمن خدا و دشمن خویش را بترسانید! و [همچنین] گروه دیگری غیر از اینها را، كه شما نمیشناسید و خدا آنها را میشناسد! و هر چه در راه خدا [و تقویت بنیه دفاعی اسلام] انفاق كنید، بطور كامل به شما بازگردانده میشود، و به شما ستم نخواهد شد!
تهیه قوای نظامی پیشرفته و آماده بودن در برابر تهاجم دشمن، نیاز به علم روز دارد كه اگر مسلمین مجهّز به این علم نشوند، محتاج به كفّار می‌گردند و حال آن كه (محتاج شدن به كفّار) را اسلام اجازه نمی‌دهد.(۱۵)
منطق قرآن كریم گذشته از همه اینها، منطق خود قرآن كریم درباره علم، به شكلی است كه قابل تخصیص و اختصاص نیست. قرآن كریم علم را نور و جهل را ظلمت می‌داند. مطلقاً نور بر ظلمت ترجیح دارد. قرآن كریم صریحاً مسائلی را به عنوان موضوع مطالعه و تفكر عرضه می‌كند. این موضوعات همان ها است كه نتیجه مطالعه آنها همین علوم طبیعی،ریاضی، زیستی، تاریخی و غیره است كه امروزه در دنیا وجود دارد. در سوره بقره وارد شده: إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَاخْتِلافِ اللَّیلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْكِ الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِمَا ینْفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْیا بِهِ الأرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِیهَا مِنْ كُلِّ دَابَّه وَتَصْرِیفِ الرِّیاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَینَ السَّمَاءِ وَالأرْضِ لآیاتٍ لِقَوْمٍ یعْقِلُونَ(۱۶) در آفرینش آسمان ها و زمین، و آمد و شد شب و روز، و كشتی هایی كه در دریا به سود مردم در حركتند، و آبی كه خداوند از آسمان نازل كرده، و با آن، زمین را پس از مرگ، زنده نموده، و انواع جنبندگان را در آن گسترده، و -همچنین- در تغییر مسیر بادها و ابرهایی كه میان زمین و آسمان مسخرند، نشانههایی است -از ذات پاك خدا و یگانگی او- برای مردمی كه عقل دارند و میاندیشند!
یعنی همه اینها قوانین و نظاماتی دارند و شناختن این نظامات شما را به توحید نزدیك می‌كند، قرآن كریم صریحاً مردم را به مطالعه در این امور توصیه می‌كند. مطالعه همین هاست كه منجر به علم ستاره‌شناسی، زمین‌شناسی، دریا‌شناسی و... شده است. قرآن كریم كتابی است كه سخن خود را با «خواندن، علم وكتابت»(۱۷) آغاز كرده و وحی قرآن كریم با ذكر اینها آغاز گشت.(۱۸)
از این بحث نتیجه می‌گیریم در هر زمانی بر مسلیمن واجب است همه علومی را كه مقدمه رسیدن به هدف های اسلامی است فرا گیرند و كوتاهی نكنند.(۱۹)
به هر حال جامعه ی پیشرفته، در عرصه های گوناگون باید رشد كند و لازمه ی پیشرفت جامعه ی اسلامی آن است كه در عرصه های گوناگون متخصص متعهد تربیت نماید. در عرصه ی عرفان، در عرصه ی اخلاق، در عرصه ی پزشكی، در عرصه ی نظامی، در عرصه ی صنایع، در عرصه ی انرژی هسته ای و عرصه های گوناگون دیگر باید رشد كند و دست یافتن بر تمام آن ها بر مسلمانان لازم است.
امروزه دست یافتن به تمام علوم و فنون در عرصه های گوناگون بر مسلمانان واجب و لازم است. جامعه ی عقب مانده نمی تواند در دنیای پیشرفته عرض اندامی نماید، حرف جامعه ی عقب مانده خریدار ندارد.
امروزه از اقتصاد گرفته تا به عرفان و تربیت انسان ها متخصص و متهد، از جمله ی علوم ضروری است.
اگر جامعه ی اسلامی در عرصه های خوب جلوه گری نكند،او را هم با دیده ی تحقیر آمیز نگاه می كنند.
شاید تولید علم و نظریه پردازی، در عرصه های گوناگون از اهم وظایف سردمداران نظام اسلامی، دانشمندان و نخبگان و بلكه وظایف عمومی باشد. به هر تقدیر فراگیری همه ی علوم برای رشد و پیشرفت جامعه ی اسلامی همانند فراگیری احكام دینی لازم و واجب است. منتهی باید در عرصه های گوناگون متخصص متعهدتربیت كرد.
پی نوشتها
۱. محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحكمه، (۴ جلدی)، ناشر، دارالحدیث، چاپ اول، ج۳، ص۲۴۶۴.
۲. همان، ج۳،ص ۲۴۶۴.
۳. تحف العقول ، ص ۴۴۲ .
۴. انعام : ۵۰
۵. نساء: ۱۴۱.
۶. مطهری، مرتضی، ده گفتار، ناشر، انتشارات صدرا، چاپ دهم، ۱۳۷۴، ص۱۷۰.
۷. همان ص۷۰-۱۶۹ (با اندكی تصرف).
۸. زمر : ۹ .
۹. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، ناشر مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، ج۱، ص۱۷۷.
۱۰. حاجی خلیفه، كشف الظنون عن اسامی الكتب و الفنون، داراحیاء التراث العربی، ج۱، ص۷۸.
۱۱. بحارالانوار، ج۱، ص۱۷۷.
۱۲. نهج‌البلاغه، ترجمه محمد دشتی، نشر مشرقین، چاپ هفتم، ۱۳۷۹، حكمت۸۰.
۱۳. مطهری، مرتضی، بیست‌گفتار، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هفتم، ۱۳۶۱، ص ۱۷۵.
۱۴. انفال: ۶۰.
۱۵. مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، چاپ بیست و سوم، ۱۳۷۳، ص۳۳.
۱۶. بقره : ۱۶۴ .
۱۷. رک : علق : ۴ – ۱ .
۱۸. بیست‌گفتار، ص۱۷۶، (با اندكی تصرف).
۱۹. همان، ص۱۷۸، (با اندكی تصرف).
منبع: نرم افزار پاسخ۲ مرکز مطالعات حوزه.
