این روزها کشف چندین صفحه از یک نسخه قدیمی از قرآن در کتابخانه دانشگاه بیرمنگام در انگلیس سر و صدای زیادی میان پژوهشگران به راه انداخته است. اگرچه این کشف بسیار مهم است، اما نمی‌توان با قطعیت گفت این نسخه خطی‌ قدیمی‌ترین نسخه قرآن است.

کارشناسان دانشگاه بیرمنگام انگلیس موفق به کشف صفحاتی از یک نسخه خطی قدیمی از قرآن شده اند که گفته می شود قدمت آن به قرن نخست هجری می رسد. این اوراق از مدت ها پیش در کتابخانه این دانشگاه نگهداری می شده، اما تاکنون متوجه قدمت این کتاب آسمانی نشده بودند. سوزان وورال، مدیر مجموعه های ویژه این دانشگاه ضمن اشاره به این موضوع اعلام کرد ، کارشناسان تصور نمی کردند این قرآن به قرن نخست هجری متعلق باشد. تخمین قدمت صفحاتی از این قرآن قدیمی در هفته اخیر موجب شگفتی بسیاری از کارشناسان و متخصصان شده است. با توجه به قدمت تخمین زده برای این کتاب آسمانی، احتمالا این صفحات در زمان حیات پیامبر اسلام نوشته شده است.

آزمون رادیوکربن

براساس نتایج آزمایش های رادیوکربنی که روی صفحات این نسخه قدیمی از قرآن در دانشگاه آکسفورد انجام شده، قدمت این نسخه خطی با احتمال بیش از ۹۵ درصد به سال های بین ۵۶۸ تا ۶۴۵ میلادی باز می گردد. به عبارت دیگر، قدمت این نسخه بسیار قدیمی از قرآن دست کم ۱۳۷۰ سال تخمین زده شده و بر این اساس می توان گفت از قدیمی ترین نسخه های خطی قرآن در دنیاست. این نسخه خطی بخش هایی از سوره های ۱۸ تا ۲۰ قرآن را شامل می شود که به خط حجازی نوشته شده است. خط حجازی از قدیمی ترین شیوه های نگارش زبان عربی و قرآن است.نکته جالب توجه این است که صفحات این قرآن از حدود یک قرن پیش به صورت ناشناخته در این کتابخانه نگهداری می شده است. این نسخه خطی که روی پوست نوشته شده، در قالب مجموعه ای از اسناد و کتاب های متعلق به خاورمیانه در کتابخانه دانشگاه بیرمنگام نگهداری می شده است. اگرچه دیوید تامس از استادان دانشگاه بیرمنگام تعیین قدیمی ترین قرآن موجود در جهان را از بین نسخ قرآنی که تاکنون کشف شده بسیار دشوار می داند، اما حقیقت این است که این صفحات بدون تردید متعلق به یکی از قدیمی ترین نسخ خطی قرآن موجود در دنیاست. محققان از روش آزمایش رادیو کربن برای تعیین قدمت این نسخه بهره گرفته و بر این اساس قدمت پوستی را که این نسخه خطی روی آن نوشته شده است، تخمین زده اند. این روش یکی از راهکارهای معمول برای تعیین سن و قدمت اسناد باستانی و نسخ خطی نوشته شده بر سطح پوست حیوانات است. ایزوتوپ های کربن یا اتم های کربن با وزن های مختلف، به نسبت های تقریبا ثابتی در اطراف زمین شناور هستند. در بدن همه موجودات زنده نسبت مشخصی از کربن پایدار به کربن رادیواکتیو ۱۴ وجود دارد. وقتی یک موجود زنده می میرد، کربن های رادیو اکتیوی که در بدن او وجود دارد، با گذشت زمان و براساس نسبت مشخصی تجزیه می شود. بر این اساس محققان می توانند با سنجش سطح کربن رادیو اکتیو موجود در بقایای بدن این موجود زنده، مدت زمانی را که از مرگ آن گذشته، تخمین بزنند. تاریخ گذاری اسناد با استفاده از آزمایش های رادیوکربنی در نهایت به تعیین یک بازه زمانی برای قدمت اسناد و کتاب های قدیمی می رسد. البته نسخ خطی دیگری از کتاب آسمانی قرآن در دنیا یافت شده که در همین بازه زمانی نگاشته شده است. آزمایش رادیوکربن روی پوست این نسخه خطی از قرآن انجام شده که نشان می دهد این پوست متعلق به حیوانی است که به احتمال زیاد در دوره حیات پیامبر اسلام(ص) یا فاصله زمانی کمی بعد از حیات ایشان می زیسته است.

ابهام و تشکیک در اصل خبر

انتشار این خبر با ابهام و تردید عده ای از پژوهشگران مواجه شده است. متخصصان و کارشناسان مرکز پژوهش و مطالعات اسلامی ملک فیصل شهر ریاض بر این باورند که درباره صحت تاریخ کتابت این نسخه خطی قرآنی کشف شده تردیدهایی وجود دارد. این گروه از کارشناسان به رسانه ها گفته اند در نگارش این نسخه خطی مشخصه هایی وجود دارد که موجب تردید بسیاری از نسخه شناسان و نسخه پژوهان شده است. میان آیات این نسخه خطی از قرآن فاصله هایی وجود دارد. در حالی که گفته می شود براساس قدمت تعیین شده برای این نسخه خطی آن زمان این شیوه نگارش رایج نبوده و مدت ها بعد از این زمان این شیوه نگارش در زبان عربی مورد توجه قرار گرفته است. گروهی دیگر از پژوهشگران نیز بر این باورند که تعیین قدمت پوستی که نسخه های خطی روی آن نوشته می شده، نمی تواند روش مناسبی برای تعیین تاریخ کتابت این نسخه خطی باشد؛ زیرا در گذشته پوستی که نسخه های خطی روی آن نوشته شده بود، بعد از مدتی تمیز و صیقل داده می شد و گاهی دوباره مورد استفاده قرار می گرفت.

ردپای تاریخ اسلامی در صنعا

چند سال پیش خبری مبنی بر پیدا شدن چندین نسخه خطی از قرآن کریم هنگام بازسازی سقف مسجد جامع شهر صنعا از سوی وزارت فرهنگ یمن اعلام شد. یکی از این نسخه های یافت شده تقریبا کامل بوده و دیگر نسخه ها فقط شامل صفحاتی از این کتاب آسمانی بود. این مسجد دهه ۷۰ ۱۹میلادی بازسازی شده بود، اما نسخه های خطی قرآن در بخشی از سقف مسجد پیدا شد که آن زمان بازسازی نشده بود. در نخستین مرحله از بازسازی سقف این مسجد گروهی از باستان شناسان اروپایی موفق شده بودند ۱۲ نسخه خطی از قرآن کریم و بیش از ۴۰۰۰ کتاب خطی مربوط به صدر اسلام و دوره خلفای اموی را کشف کنند که به کتابخانه مسجد منتقل شد. مسجد جامع شهر صنعا، نخستین مسجد یمن است که در دوره زندگی پیامبر اسلام(ص) بنا شده است. برای نگهداری از این آثار از گروهی از باستان شناسان آلمانی دعوت به همکاری شد که با رسم الخط عربی و خط قدیمی قرآن آشنایی داشتند. گروهی از محققان آلمانی موفق به کشف نیمی از صفحات یک نسخه خطی قدیمی از قرآن در شهر صنعای یمن شدند که قدمت آن به دهه ۶۴۰ میلادی باز می گردد. دست نوشته های کشف شده در صنعا شامل مجموعه ای از نسخه های خطی قرآن است که به چهار قرن اول اسلام تعلق دارد.

آیا قدیمی ترین نسخه در صنعا است؟

بهنام صادقی، استاد مطالعات اسلامی در دانشگاه استنفورد چهار برگ حراج شده از یک نسخه خطی از قرآن دولایه به خط حجازی را براساس روش های بررسی متون تاریخی مورد بررسی قرار داده است. بهنام صادقی با همکاری محسن گودرزی از دیگر محققان دانشگاه استنفورد در مقاله جامعی، متن زیرین ۳۶ برگ از این نسخه خطی ـ که در دارالمخطوطات یمن نگهداری می شود ـ و همچنین چهار برگ دیگری ـ که پس از به حراج گذاشته شدن در کلکسیون های شخصی نگهداری می شود ـ مورد بررسی و مطالعه قرار داده که نتایج آن منتشر شده است. براساس نتایج این تحقیقات و مطالعات، قدیمی ترین نسخه کامل از قرآن اکنون در شهر صنعا نگهداری می شود، در حالی که این روزها شهر صنعا هر روز در معرض بمباران است. شهری که بخش هایی از تاریخ اسلام را در خود جای داده و هر گونه ویرانی در این شهر موجب نگرانی بسیاری از مورخان تاریخ اسلام می شود.

فرانک فراهانی جم

گروه دانش جام جم آنلاین