تفکر به معنای فکر و اندیشه کردن و پی بردن به اعماق چیزی است که انسان را غرق حیرت و تعجّب نماید. خداوند متعال با قدرت نامحدودش زبان را خلق کرد و زیبایی آن را ذکر کردن می داند، قلب را آفرید و زیبایی آن را شکر می داند و تمامی جوارح انسان را آفرید و زیبایی آنها را عبادت و صبر می داند و بالاخره فکر را آفرید و زیبایی آن را تفکّر و تأمّل می داند. اگر کسی هر روز از یک نوع غذا استفاده نماید بعد از گذشت یک هفته کاملاً از آن غذا متنفّر می گردد. ولی این غذاهای متنوّع و ویتامین های متعدد هستند که باعث عدم تنفّر شخص از غذا خوردن می شود.
خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: ( وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ ) یعنی: « من جنها و انسانها را جز برای پرستش خود نیافریده‌ام. »
و در آیه دیگر می فرماید: ( وَالَّذِینَ هُمْ عَلَى صَلَاتِهِمْ یُحَافِظُونَ ) : و کسانی که مواظب و مراقب ( اوقات و ارکان ) نمازهای خود می‌باشند. اگر آدمی فقط نماز بخواند حتماً از عبادت خسته می شود، همان گونه که زیاد خوردن، زیاد نشستن و زیاد خوابیدن انسان را خسته می کند اما اگر خوابیدن، دراز کشیدن، خوردن، عبادت و حرف زدن همه ی آن ها به موقع باشند هرگز خستگی در انسان احساس نمی شود. در آیه ی دیگر می فرماید: (فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ ) یعنی: پس مرا یاد کنید تا من نیز شما را یاد کنم. پس لازم است چیز دیگری نیز همراه این جوارح گوناگون آفریده شود تا تنوّع در عبادت زیاد شود و خستگی مکرّر را از انسان برطرف نماید. بنابراین خداوند متعال فکر را آفرید تا دوش به دوش سایر اعضاء و جوارح، انسان را در عبادت خالق همراهی کند و پرده های حقیقت دنیا و آخرت را کنار بزند و هدف مقصود الهی را تماشا نماید.
پیامبر اکرم (ص) به همین جهت فرموده است: « تَفَکُّرُ سَاعَةٍ خَیْرٌ مِنْ قِیَامِ لَیْلَةٍ» یعنی: یک لحظه تفکر بهتر ازعبادت یک شب است.
قرآن کریم کتابی است که همواره انسان را به تدبّر و تفکّر در آفرینش الهی تشویق می نماید.
( وَسَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَالْنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالْنُّجُومُ مُسَخَّرَاتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَعْقِلُونَ ) « و خدا شب و روز و خورشید و ماه را برای ( مصالح و منافع ) شما مسخّر کرد ، و ستارگان به فرمان او مسخّر ( و برای راهیابی شما در دل تاریکیها ، در چرخش و گردش ) هستند . مسلّماً در این کار ( کار آفریدن و مسخر کردن ) دلائل روشن و نشانه‌های بزرگی ( بر قدرت و عظمت خدا ) است برای کسانی که تعقّل می‌ورزند ( و در پرتو خرد به کارها می‌نگرند ) . »
و در آیه سوره ی نحل می فرماید: ( وَمَا ذَرَأَ لَکُمْ فِی الأَرْضِ مُخْتَلِفاً أَلْوَانُهُ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لِّقَوْمٍ یَذَّکَّرُونَ ) «و چیزهائی را مسخّر شما گردانیده است که در زمین برای شما به رنگهای مختلف و در انواع گوناگون آفریده است . مسلّماً در این ( کار تسخیر و آفرینش ) دلیل واضح و نشانه روشنی ( بر قدرت و عظمت خدا ) است برای مردمی که عبرت می‌گیرند ( و از دیدن این همه نقش عجب بر در و دیوار وجود می‌اندیشند و به سجود می‌افتند).» و در آیه بعدی این سوره می فرماید: ( وَهُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُواْ مِنْهُ لَحْماً طَرِیّاً وَتَسْتَخْرِجُواْ مِنْهُ حِلْیَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْکَ مَوَاخِرَ فِیهِ وَلِتَبْتَغُواْ مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ ) «و او است که دریا را مسخر ( شما ) ساخته است تا این که از آن گوشت تازه بخورید و از آن زیوری بیرون بیاورید که بر خود می‌پوشید ( و خویشتن را بدان می‌آرائید و حس زیبائی را اشباع می‌نمائید ) و ( تو ای انسان ! ) کشتیها را می‌بینی که ( سینه ) دریا را می‌شکافند و ( امتعه و اقوات را بدینجا و آنجا می‌رسانند . خدا این نعمت را به شما داد ) تا شما فضل او را بجوئید ( و از دریا در مسیر تجارت استفاده نمائید ) و سپاسگزاری کنید».
و دوباره می فرماید: ( ثُمَّ کُلِی مِن کُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلاً یَخْرُجُ مِن بُطُونِهَا شَرَابٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِیهِ شِفَاء لِلنَّاسِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لِّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ ) « سپس ( ما به آنها الهام کردیم که ) از همه میوه‌ها بخورید و راههائی را بپیمائید که خدا برای شما تعیین کرده است و کاملاً ( دقیق و ) در اختیارند . از درون زنبور عسل ، مایعی بیرون می‌تراود که رنگهای مختلفی دارد . در این ( مایع رنگارنگ ) بهبودی مردمان نهفته است . بی‌گمان در این ( برنامه زندگی زنبوران عسل و ارمغانی که آنها به انسانها تقدیم می‌دارند که هم غذا و هم شفا است ) نشانه روشنی ( از عظمت و قدرت پروردگار ) است برای کسانی که ( درباره پدیده‌ها ) می‌اندیشند ( و رازها و رمزهای زندگی آفریدگان از جمله جانوران را پیش چشم می‌دارند ) ».
در سوره مبارکه ی ملک آیات ۵ – ۳ می فرماید: ( الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقاً مَّا تَرَى فِی خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِن تَفَاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَى مِن فُطُورٍ ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ کَرَّتَیْنِ یَنقَلِبْ إِلَیْکَ الْبَصَرُ خَاسِأً وَهُوَ حَسِیرٌ وَلَقَدْ زَیَّنَّا السَّمَاء الدُّنْیَا بِمَصَابِیحَ وَجَعَلْنَاهَا رُجُوماً لِّلشَّیَاطِینِ وَأَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابَ السَّعِیرِ ) « آن که هفت آسمان را بالای یکدیگر و همآهنگ آفریده است . اصلاً در آفرینش و آفریده‌های خداوند مهربان خلل و تضادّ و عدم تناسبی نمی‌بینی ( و بلکه هستی با تمام عظمتی که دارد ، از انسجام و استحکام شگفت برخوردار است ، و نظم و نظام عجیب و قوانین و روابط دقیق بر ذرّه ذرّه کائنات حکمفرما است ) . پس دیگر باره بنگر ( و با دقّت جهان را وارسی کن ) آیا هیچ گونه خلل و رخنه‌ای می‌بینی ؟ باز هم ( دیده خود را بگشای و به عالم هستی بنگر و ) بارها و بارها بنگر و ورانداز کن . دیده سرانجام فروهشته و حیران ، و درمانده و ناتوان ، به سویت باز می‌گردد . ما آسمان نزدیک ( به شما ) را با چراغهائی ( به نام ستارگان ) آراسته‌ایم ، و آنها را وسیله راندن اهریمنان ساخته‌ایم ، و برای ایشان عذاب آتش سوزانی را آماده کرده‌ایم . »
علت اصلی وجود ستارگان سه چیز است:
اول چراغانی آسمانها دوّم راهنمایی انسانها و کشتیها و سوّم رجم شیاطین.
قرآن کریم در آیات مختلف با واژه های لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ، لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ، مِمَّا لَا یَعْلَمُونَ، لآیَاتٍ لِّأُوْلِی الألْبَابِ و أَفَلاَ تَعْقِلُونَ، اهل فکر را به تفکر وادار کرده است.
اگر تمامی انسان ها بمیرند برای خورشید و ماه هیچ تأثیری نمی گذارند و هرگز اکسیژنی در هوا کم نمی شود اما اگر نور خورشید تاریک شود یا اکسیژن کره ی زمین از بین برود تمامی انسانها خواهند مرد. پس این نشان می دهد که همه ی هستی برای انسانها آفریده شده است نه این که انسانها برای هستی خلق شده باشند با این حال باز انسانها در فکر گناه و جمع آوری پول می باشند و از خالق مهربان خود غافلند.
زمانی که آیات ۱۹۰ و ۱۹۱ آل عمران بر پیامبر گرامی اسلام نازل شد، مرتباً از چشمانش اشک سرازیر می شد. ( إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلاَفِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ لآیَاتٍ لِّأُوْلِی الألْبَابِ الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللّهَ قِیَاماً وَقُعُوداً وَعَلَىَ جُنُوبِهِمْ وَیَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذا بَاطِلاً سُبْحَانَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ ) یعنی: « مسلّماً در آفرینش ( عجیب و غریب و منظّم و مرتّب ) آسمانها و زمین ، و آمد و رفت ( پیاپی ، و تاریکی و روشنی ، و کوتاهی و درازی ) شب و روز ، نشانه‌ها و دلائلی ( آشکار برای شناخت آفریدگار و کمال و دانش و قدرت او ) برای خردمندان است . کسانی که خدا را ایستاده و نشسته و بر پهلوهایشان افتاده ( و در همه اوضاع و احوال خود ) یاد می‌کنند و درباره آفرینش ( شگفت‌انگیز و دلهره‌انگیز و اسرارآمیز ) آسمانها و زمین می‌اندیشند ( و نقشه دلربا و ساختار حیرتزای آن ، شور و غوغائی در آنان برمی‌انگیزد ، و به زبان حال و قال می‌گویند : ) پروردگارا ! این ( دستگاه شگفت کائنات ) را بیهوده و عبث نیافریده‌ای ؛ تو منزّه و پاکی ( از دست یازیدن به کار باطل ! ) ، پس ما را ( با توفیق بر انجام کارهای شایسته و بایسته ) از عذاب آتش ( دوزخ ) محفوظ دار . »
به حضرت عیسی (ع) گفتند: آیا روی زمین کسی مثل تو وجود دارد؟ فرمود: بله، آن کس که نگاهش عبرت و سخنش ذکر و سکوتش فکر باشد.
رسول خدا (ص) فرمود: چشم های خود را وقف عبادت کنید، گفتند: چگونه؟ فرمود: قرآن بخوانید و در آن تفکّر نمایید.
حقیقت تفکّر این است که با کسب علم همه چیز را برای خود روشن کنی، همان گونه که در تاریکی شب با نور چراغ دستی مسیر خود را روشن می کنی و هر چقدر با تفکّر کردن بتوانی رازهای آفرینش را برای خود کشف کنی همان قدر نیز محبّت الهی و شناخت نسبت به او نیز در قلبت بیشتر می گردد.
بابک محمودی کهریز
منبع: معالجه ی اخلاق / مؤلف: بابک محمودی کهریز /انتشارات: مؤسسه انتشاراتی حسینی اصل۱۳۹۰
