امامت منصبی الهی و امام حافظ شریعت و پاسخگوی تمام نیازهای دینی امت است، بنابراین شخص امام باید دارای ویژگی‌های ممتازی باشد تا بتواند مسئولیت خطیر امامت را به نیكوترین وجه انجام دهد، یكی از مهمترین شرایط امام از دیدگاه شیعه، دانش گسترده وعلوم خاص امام است، علومی كه از طرق عادی كسب دانشهای بشری به دست نمی‌آید و از این رو به آن «لدنّی» یا «خدادادی» می‌گویند، نیاز امت به امام ایجاب می‌كند كه امام آگاهی جامع از تمام رموز و اسرار قرآن و وقوف كامل بر شریعت و تمام احكام و قوانین دینی (حتی احكام موضوعات جدید و مستحدث) و آمادگی كامل برای پاسخ گویی به شبهات، همگی مستلزم آنند كه امام از علوم ویژه‌ای برخوردار باشد، اگر دانش امام تنها از طریق منابع عادی تأمین شود، هیچ تضمینی برای پاسخگویی به پرسشهای گسترده و متنوع مردم وجود نخواهد داشت، و این به معنای نقض غرض خداوند از تشریع دین است.(۱)

منابع علم امامان:علوم امام از منابع گوناگونی سرچشمه می‌گیرد كه عبارتند از:

۱. قرآن آگاهی كامل امامان از كتاب خدا و قرآن مجید به گونه‌ای است كه تفسیر، تأویل، ظاهر، باطن و محكم و متشابه آن را به خوبی می‌دانند.

قرآن می‌فرماید: وَ یقُولُ الَّذِینَ كَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ كَفی بِاللَّهِ شَهِیداً بَینِی وَ بَینَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ كافران می‌گویند: تو پیامبر نیستی، بگو: همین بس كه خداوند و كسی كه علم كتاب (و آگاهی بر قرآن) نزد اوست. گواه باشد.(۲)

از این آیه به خوبی روشن می‌شود كسی وجود دارد كه تمام علم كتاب نزد اوست، زیرا علم‌الكتاب بدون قید و مطلق آمده است و شامل تمام علوم مربوط به كتاب الهی می‌شود، برخلاف آن چه در آیه ۴۰ سوره نمل آمده: قالَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ أَنَا آتِیكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ یرْتَدَّ إِلَیكَ طَرْفُكَ آن كسی كه دانشی از كتاب آسمانی و بخشی از علم كتاب نزد او بود، گفت: من تخت ملكه سبا را پیش از آن كه چشم بر هم زنی، نزد تو خواهم آورد.

بدیهی است كسی كه از تمام علم كتاب آگاه است، كتابی كه سرچشمه فیاض علوم و دانشهاست، كارهای بسیار مهمتری می‌تواند انجام دهد، امّا چه كسی تمام علم كتاب نزد اوست؟ قرآن اشاره سربسته‌ای دارد، امّا مفسران بسیاری در كتب خود نقل كرده‌اند كه این آیه اشاره به علی بن ابی طالب ـ علیه السّلام ـ و ائمه هدی ـ علیهم السّلام ـ است.

قرطبی مفسر اهل سنت در تفسیر خود به نقل از امام باقر ـ علیه السّلام ـ در تفسیر «الذی عنده علم الكتاب» می‌گوید: انما ذلك علی بن ابی طالب ـ علیه السّلام ـ او فقط علی بن ابی طالب ـ علیه السّلام ـ است.(۳)

در روایت دیگری از ابن عباس می‌خوانیم: كسی كه علم كتاب نزد اوست فقط علی ـ علیه السّلام ـ است، او عالم به تفسیر قرآن و تأویل و ناسخ و منسوخ آن است.(۴)

آری. این آگاهی وسیع نسبت به قرآن مجید و اسرار و دقایق و ظاهر و باطن آن، یكی از منابع اصلی علم امامان معصوم ـ علیهم السّلام ـ است.(۵)

۲. وراثت از پیامبر دومین منبع از منابع علوم امامان ـ علیهم السّلام ـ وراثت از پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ است، به این معنی كه پیامبر تمام معارف و شرایع اسلام را به علی ـ علیه السّلام ـ آموخت و این علم و آگاهی از علی ـ علیه السّلام ـ به امامان ـ علیهم السّلام ـ منتقل شد، امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: عَلَّم رسولُ اللهِ علیاً الفَ بابٍ یفتَحُ من كلِّ بابٍ الفُ بابٍ، رسول خدا به علی ـ علیه السّلام ـ هزار باب از علم را آموخت و از هر بابی هزار باب گشوده شد.

حدیث معروف: انا مدینة العلم و علی بابها كه پیامبر فرمودند: «من شهر علم هستم و علی درب آن استط، را راویان مختلفی از اهل سنت و شیعه در كتب خود نقل كرده‌اند.(۶)

۳. ارتباط با فرشتگاناز منابع علم امامان ارتباط با فرشتگان است،‌ البته نه به این معنی كه آنها در زمره پیامبران بوده‌اند، بلكه آنها همچون «خضر»، «ذوالقرنین» و «مریم» بودند كه مطابق ظاهر آیات قرآن با فرشتگان الهی ارتباط داشتند.

در حدیثی از امام باقر می‌خوانیم كه فرمود: اِنّ علیاً كان محدّثاً، علی ـ علیه السّلام ـ محدث بود (سخنان به او گفته می‌شود) هنگامی كه از آن حضرت توضیح خواستند كه چه كسی با او سخن می‌گوید، فرمود: یحدّثهُ ملكٌ، فرشته با او سخن می‌گفت، و هنگامی كه سؤال كردند آیا او پیامبر بود؟ دست خود را به علامت نفی و انكار تكان می‌داد و سپس افزود: كصاحب سُلیمانَ او كصاحبِ موسی او كذی القرنینِ، او همانند دوست سلیمان (آصف بن برخیا) یا دوست موسی (یوشع یا خضر) یا ذی القرنین بود.

۴. القای روح القدس چهارمین منبع علم امامان، فیض روح القدس است.

از روایاتی كه در منابع اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ وارد شده به خوبی بر می‌آید كه روح القدس روح مقدسی بوده كه با همه پیامبران و انبیاء و معصومین ـ علیهم السّلام ـ بوده است، و امدادهای الهی را در موارد مختلف به آنها منتقل می‌ساخته، حتی از روایات متعددی كه در منابع اهل سنت نیز وارد شده است، استفاده می‌شود كه گاه كه كارهای مهم یا سخنان و اشعار پر مغز از كسی صادر می‌شد، می‌فرمودند: این به كمك روح القدس بوده است، این تعبیر (كمك روح القدس) درباره حسّان بن ثابت ـ مدافع پیامبر ـ و كمیت بن زید اسدی ـ مدافع اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ ـ و دعبل خزاعی ـ شاعر قصیده معروف (مدارس آیات) ـ از زبان پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ و امام باقر ـ علیه السّلام ـ و امام رضا ـ علیه السّلام ـ نقل شده است.(۷)

و از این جا به خوبی روشن می‌شود كه «روح القدس» یك روح امدادگر است كه انسان را به هنگام كارهای معنوی و الهی یاری می‌دهد، و البته به تفاوت مراتب اشخاص متفاوت است، در پیامبران و امامان به گونه فوق العاده‌ای قویتر و بارزتر عمل می‌كند، و در دیگران به اندازه خودشان.

۵. نور الهی منبع دیگری كه برای علوم امامان می‌توان ذكر كرد «نور الهی است»، امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید:

هنگامی كه امام پیشین از دنیا می‌رود، خداوند برای امام بعد از او ستونی از نور بر می‌افرازد كه به وسیله آن اعمال مردم را می‌بیند، و از این طریق خداوند حجت را بر خلق خود تمام می‌كند.

با توجه به منابع فوق، امامان ـ علیه السلام ـ از سایر مردم ممتاز شده و به انجام وظایف مهمی كه در مورد حفظ اسلام و تعلیمات قرآن و هدایت بندگان دارند، نایل می‌شوند.(۸)

پی نوشتها

۱. ر.ك: سعیدی مهر، محمد، آموزش كلام اسلامی، قم، انتشارات طه، چاپ دوم، ۱۳۸۱.

۲. رعد: ۴۳.

۳. تفسیر قرطبی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ج ۵، ص ۳۵۶۵.

۴. من عنده علم الكتاب انما هو علی لقد كان عالماً بالتفسیر و التأویل و الناسخ و المنسوخ. ر.ك: قندوزی حنفی، سلیمان، ینابیع المودة، ص ۱۰۴.

۵. روایات مختلفی در تفسیر مصداق راسخان در علم (سوره آل عمران، ۷) وارد شده كه راسخان در علم را پیامبراكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ و ائمه اطهار ـ علیهم السّلام ـ می‌دانند كه برای رعایت اختصار در متن نیاورده‌ایم. برای تكمیل بحث رجوع شود به: كلینی، اصول كافی، انتشارات اسماعیلیان، قم، ج۱، ص ۲۱۳، احادیث ۱ و ۲و ۳ و تفاسیر روایی از قبیل نور الثقلین ذیل آیه.

۶. برای آگاهی بیشتر ر.ک: حسینی المرعشی نور الله، احقاق الحق، انتشارات مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۴ ق، ج ۵، ص ۴۶۸ ـ ۵۰۱. و برای آگاهی به منابع این حدیث به كتاب شریف «جامع الاحادیث» مراجعه شود.

۷. ر.ك: جلال الدین سیوطی، الدرّ المنثور، ج ۱، ۸۷. و سفینة البحار، ج ۲، ص ۴۹۵۴. و كشف الغمه، ج ۳، ص ۱۱۸.

۸. ر.ك: مكارم شیرازی، ناصر، تفسیر موضوعی پیام قرآن، انتشارات امیر المؤمنین، قم، ج ۹، ص ۱۱۱ تا ۱۳۴. و سعیدی مهر، محمد، كلام اسلامی، ج ۱، ص۱۴۸ و ۱۴۹.

منبع: نرم افزار پاسخ ۲ مرکز مطالعات حوزه.