مقدمه:یكی از عبادت‌های مهم در اسلام كه فواید زیادی را در بر دارد و بشر به وسیلة آن به مقاصد خود می‌رسد و وظیفه هر فرد مسلمان در شبانه روز است. موضوع صلوات بر پیامبر و آل او ـ علیهم السلام ـ است، كه نوعی ارتباط میان انسان و آفریدگار جهان است. لذا فرمود: «إِنَّ اللَّهَ وَمَلائِكَتَهُ یصَلُّونَ عَلَی النَّبِی یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیهِ وَسَلِّمُوا تسلیما»(۱) ؛ خداوند وفرشتگانش بر پیامبر درود می فرستند، ای كسانی كه ایمان آورده اید بر او درود فرستید و سلام گوئید.
لفظ «صلاة» كه در آیه استعمال شده، در لغت و استعمال شرعی معانی متعدد دارد، در لغت به معنای دعا، تبریك و تمجید است،(۲) و بعضی گفته اند: صلاة در لغت به معنای تعظیم است، لذا نماز را این خاطر صلاة می گویند كه مشتمل بر تعظیم پروردگار است، اما در عرف شرعی اگر به خدا نسبت داده شود، معنای رحمت، تزكیه و ثنا مراد است و اگر به غیر خدا نسبت داده شود، به معنای دعا و تصدیق و اقرار به فضیلت كسی است كه به او صلوات فرستاده می‌شود، در این موضوع روایتی دركتاب «ثواب الاعمال» شیخ صدوق نقل شده(۳) و در كتاب «حاشیة» ملا عبدالله گفته: «الصلاة هی بمعنی الدعاء أی طلب الرحمة، و إذا اسند إلی الله تجرد عن معنی الطلب و یراد به الرحمة»،(۴) یعنی صلاة (در اصل) به معنای دعا، یعنی طلب رحمت است، هنگامی كه به خدا نسبت داده شود از معنای طلب، برهنه می‌شود و فقط رحمت مراد است.
بعد از روشن شدن معنای صلاة، می پردازیم به توضیح آیه، خداوند در این آیه می فرماید: «به راستی كه خدا رحمت می فرستد و فرشتگان او طلب رحمت میكنند، برای پیغمبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ ای گروه مؤمنین شما هم طلب رحمت كنید و درود فرستید بر پیامبر».
مقام پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ آن قدر والا است كه آفریدگار عالم هستی و تمام فرشتگان كه تدبیر این جهان به فرمان حق بر عهده آنها است، بر او درود می فرستند. اكنون كه چنین است شما نیز با این پیام جهان هستی هم آهنگ شوید و بر او درود بفرستید و سلام گویید، و در برابر فرمان او تسلیم شوید. او گوهر گران قدر عالم آفرینش است و اگر به لطف الهی در دسترس شما قرار گرفته، مبادا ارج و مقام او را در پیش گاه پروردگار و نزد فرشتگان همه آسمان ها فراموش كنید، او یك انسان است و از میان شما بر خواسته ولی نه یك انسان عادی، كسی است كه یك جهان در وجود او خلاصه شده است.
نكته قابل ذكر این است كه تعبیر به «یصلّون» به صورت فعل مضارع دلیل بر استمرار است، یعنی پیوسته خداوند و فرشتگان رحمت و درود بر او می فرستند، رحمت و درودی پیوسته و جاودانی، اما درباره كیفیت صلوات بر پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ در روایات بی شماری كه از طریق شیعه و سنی رسیده صریحاً آمده است كه آل محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ را هنگام صلوات بر محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ اضافه كنید، از باب نمونه فقط به یك مورد اشاره می شود، در تفسیر «الدر المنثور» از كتابهای معتبر اهل سنت مثل صحیح مسلم، صحیح بخاری، سنن ابی داود، سنن ترمذی، سنن نسائی، سنن ابن ماجه و سنن ابن مردویه، از شخصی به نام كعب بن عجره نقل میكند كه وقتی این آیه نازل شد گفتیم: ای رسول خدا! سلام بر شما را شناختیم، پس صلوات بر شما چگونه است؟ آن حضرت فرمودند: «بگویید: اللهم صلّ علی محمد و آل محمد.(۵) علاوه بر این روایت، روایات دیگری نیز نقل كرده اند.
علامه طباطبایی در این باره می گوید: صلوات خدا بر پیغمبر به معنای انعطاف او به وی است به وسیله رحمتش، البته انعطافی مطلق، چون در آیه شریفه صلوات را مقید به قیدی نكرده، همچنین صلوات ملائكه او بر آن جناب، انعطاف ایشان است بر وی، به این كه او را تزكیه نموده، برایش استغفار كنند، و صلوات مؤمنین بر او انعطاف ایشان است، به وسیله درخواست رحمت برای او.
و در این كه قبل از امر به مؤمنین كه بر او صلوات بفرستید، نخست صلوات خود و ملائكه خود را ذكر كرد، دلالتی هست بر این كه صلوات مؤمنین بر آن جناب، پیروی خدای سبحان و متابعت ملائكه اوست، و از طریق شیعه و سنی روایت بسیار زیاد رسیده است در این كه طریق صلوات فرستادن بر آن جناب، این است كه از خدا بخواهند بر او و آل او صلوات بفرستد.(۶)
توج به این مطلب لازم است که صلوات خدا یك معنایی دارد و صلوات مؤمنین معانی دیگر ؛ یعنی وقتی میگوییم خداوند صلوات میفرستد، یعنی رحمت میفرستد، و هنگامی كه میگوییم فرشته ها یا مردم صلوات میفرستند، یعنی از خدا طلب رحمت می كنند.
پی نوشتها
۱. احزاب:۵۶.
۲. راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دارالشامیه، چاپ اول، ۱۴۰۴ه ق، ص ۴۹۰.
۳. ثواب الاعمال، قم، چاپ امیر، چاپ دوم، ۱۳۶۸ ش، ص ۱۵۶، عن الكاظم ـ علیه السلام ـ انه سئل: ما معنی صلاة الله و صلاة الملائكته و صلاة المؤمنین؟ قال ـ علیه السلام ـ: صلاة الله رحمة من الله، و صلاة الملائكة تزكیة منهم له و صلاة المؤمنین دعاء منهم له. ترجمه: از امام كاظم - علیه السلام- پرسیدند معنای صلوات خدا، چیست؟ فرمود: درود خدا، رحمت اوست و درود ملائكه، تزكیه آنها بر پیامبر است، و درود مومن دعای ایشان بر رسول الله - صلی الله علیه و آله و سلم- می باشد.
۴. حاشیه ملا عبدالله، تعلیقات از سید مصطفی حسینی دشتی، چاپ دوم، ۱۳۶۳، ص ۱۵.
۵. سیوطی، جلال الدین، تفسیر الدر المنثور، بیروت، انتشارات دراالكتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۱ه ق، ج۵، ص۴۰۶ـ۴۱۲.
۶. طباطبائی، محمد حسین، المیزان، مترجم سید محمد باقر همدانی، نشر بنیاد علمی و فكری علامه طباطبایی، چاپ دوم، ۱۳۶۶، ج۱۶، ص۵۲۹.
منبع: نرم افزار پاسخ ۲ مرکز مطالعات حوزه با کمی تصرف .
