آیه تطهیر
اِنَّما یُریدُ اللّه لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ اَهلَ الْبَیتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیرا»»(۱).
همانا خداوند اراده فرمود که پلیدی را از شما اهل بیت دور گرداند و شما را به نهایت پاکی، پاک سازد.از دیدگاه بیشتر مفسّران و محدّثان آیه تطهیر ـ که بر پاکی و طهارت اهل بیت از سوی خدا دلالت دارد ـ در کنار پیامبر خدا صلی الله علیه و آله تنها علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام را شامل می شود، نه غیر آنان را. در میان صاحبنظران اهل سنت، از کسانی که مقصود آیه را در همین پنج نفر می دانند می توان از افراد زیر نام برد:
۱. حاکم حسکانی در شواهد التنزیل، ج ۲، ص ۱۰ تا ۱۹۲ با ذکر سلسله سند.
۲. جلال الدین سیوطی در تفسیر الدرّالمنثور، ج ۵، ص ۱۹۸ به طریقهای مختلف.
۳. الطحاوی در مشکل الآثار، ج ۱، ص ۲۳۸ تا ۳۳۲.
۴. حافظ ابن حجر هیثمی در کتاب مجمع الزوائد، ج ۹، ص ۱۲۱ تا ۱۴۶.
۵. احمد بن حنبل، در کتاب المسند، ج ۱، ص ۲۳ و ج ۴، ص ۱۰۷.
۶. ابن حجر در کتاب الصواعق المحرقه، ص ۸۵.
۷. محمّد بن جریر طبری در تفسیر خود، ج ۲۲، ص ۵ تا ۷.
۸. نسائی در کتاب خصائص، ج ۴.
۹. حاکم نیشابوری در المستدرک علی الصحیحین، ج ۲، ص ۴۱۶.
محدّثان یاد شده روایتهای زیادی را در این زمینه نقل کرده اند که به روایتی از امّ سلمه بسنده می کنیم.
ام سلمه گوید:
«هنگامی که این آیه نازل شد و این بشارت کبری را به اصحاب کساء داد گفتم: ای پیامبر خدا! آیا می توانم من هم از اهل بیت باشم؟
پیامبر خدا فرمود: تو بر خیر هستی، اینان اهل بیت من اند و تو از همسران من هستی(۲).
در روایتی که نویسنده مشکل الآثار از امّ سلمه نقل کرده، جمله زیر را از زبان او افزوده است:
«قالت أمّ سلمة فوددت انّه صلی الله علیه و آله قال: نعم. فکان أحبّ إلیّ مما تطلع الشمس و تغرب»(۳).
ام سلمه گوید: دوست داشتم که پیامبر خدا در جوابم می گفت: بلی، می توانی وارد این جمع شوی. اگر آری می گفت، از تمام آنچه آفتاب بر آن بتابد و غروب کند برای من بهتر بود.
دلالت آیه تطهیر بر فضیلت اهل بیت
علامه حلّی می گوید:
«جمهور مفسّران به اجماع از محدّثان چون احمدبن حنبل و دیگران گفته اند: این آیه در شأن رسول خدا و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام نازل شده است. ابو عبداللّه محمّد بن عمران مرزبانی از ابو حمراء روایت کرده که گفت: من مدت نُه یا ده ماه، خدمتگزار رسول خدا صلی الله علیه و آله بودم. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در هر سپیده دم از خانه اش بیرون نمی رفت مگر اینکه شانه درِ [خانه] علی را می گرفت و می فرمود: سلام و رحمت و برکات خدا بر شما.
علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام می گفتند: سلام و رحمت و برکات خداوند بر تو باد ای فرستاده خدا.
آن گاه پیامبر خدا می فرمود: نماز. خداوند شما را رحمت کند. «همانا خداوند خواسته است تا شما اهل بیت را از رجس (پلیدی) دور کند و شما را به نهایت پاکی پاک گرداند.
و دروغ گفتن از پلیدی است و هیچ خلافی (بین مسلمانان) نیست که علی علیه السلام خلافت را برای خود ادعا می کرد، پس علی در ادعای خود صادق است»(۴).
از این بیان، دو نکته مهم به دست می آید؛ نخست اینکه این آیه همچون آیه مباهله، تنها شامل اصحاب «کساء» می شود و هیچ یک از همسران و دیگر نزدیکان آن حضرت را دربر نمی گیرد. نکته دیگر اینکه آیه دلیل عمده بر فضیلت اهل بیت و امامت علی علیه السلام است.
ابن تیمیه در نوشته های قدیمی خود، تنها علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را مصداق آیه تطهیر می داند:
«و قوله تعالی «اِنَّما یُریدُ اللّه لِیُذهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَیتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیرا»(۵) صحیح انّ النبی صلی الله علیه و آله قد خصّ به علیّا و فاطمة و الحسن و الحسین. فلما بیّن سبحانه انّه یرید أن یذهب الرجس عن أهل بیت نبیّه و یطهّرهم تطهیرا دعا النبیّ صلی الله علیه و آله لأقرب أهل بیته و أعظمهم اختصاصا به و هم: علیّ و فاطمة و سیّدی شباب أهل الجنّة فجمع اللّه لهم بین أن قضی لهم بالتطهیر و بین أن قضی لهم بکمال دعاء النبی»(۶).
«سخن خدای متعال که فرمود: همانا خداوند خواسته است رجس و پلیدی را از شما اهل بیت دور سازد و شما را پاک و پاکیزه نماید، صحیح است که پیامبر خدا به این آیه علی و فاطمه و حسن و حسین را اختصاص داد. هنگامی که خداوند سبحان اراده فرمود که پلیدی را از اهل بیت پیامبر خود بردارد، و آنان را به عالی ترین مرتبه پاکیزگی پاک نماید، رسول خدا نزدیک ترین اهل بیت خود را به خویشتن و عظیم ترین افراد مخصوص به خود را فرا خواند و آنان علی و فاطمه و دو سرور جوانان اهل بهشت (امام حسن و امام حسین) بودند. پس خداوند برای آنان دو امر را جمع کرد. حکم کرد برای آنان به پاکیزگی و حکم کرد برای آنان به کمال دعای پیامبر.
ابن تیمیه این مطلب را در کتاب خود به نام حقوق آل البیت که پیش از کتاب منهاج السنّه نگارش یافته بود عنوان کرده است؛ امّا در کتاب منهاج السنّه گر چه اختصاص آیه به اصحاب «کساء» را انکار نکرده، ولی این آیه را دلیل بر فضیلت عترت نیز ندانسته است.
ابن تیمیه در منهاج السنّه می نویسد:
«این سخن خدای متعال (آیه تطهیر) مجرد اراده خداوند برای اهل بیت به تطهیر و دعای پیامبر صلی الله علیه و آله برای آنان به تطهیر است. این آیه به این معنی نیست که حقیقتا خداوند آنان (اهل بیت) را تطهیر کرده است، بلکه این دستوری است که آنان (اهل بیت) به آن مأمور شده اند. از بعضی دلایلی که نشانه این است که اهل بیت خود مأمور به تطهیر شده اند، نه اینکه خداوند از وقوع تطهیر برای آنان خبر داده است، روایتی است که در صحیح آمده و آن اینکه پیامبر خدا برای علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام چادری را استوار کرد. سپس عرض کرد: بارخدایا! اینان اهل من هستند. پس پلیدی را از آنان دور کن و به نهایت درجه پاکیزگی پاکشان گردان. این حدیث را مسلم در صحیح خود از عایشه و صاحبان سنن از امّ سلمه روایت کرده اند»(۷).
نگرش در اظهارات ابن تیمیه می نمایاند که او این آیه را دلیل بر فضیلت اهل بیت نمی داند و مدعی است که خدا از یک واقعیت (طهارت اهل بیت) خبر نداده، بلکه آنان را به رعایت طهارت دستور داده است. مناسب است نگاهی گذرا به مفاد آیه و دیدگاههای صاحبنظران اسلامی در این زمینه بیفکنیم و ببینیم که آیا واقعا این آیه کریمه بر فضیلت اهل بیت دلالت دارد یا خیر؟
جدای از سبب نزول آیه که همه قرآن پژوهان و آگاهان به اسباب نزول و مفسّران شیعه و سنی و همه محدّثان و صاحبان صحاح و سنن، به تواتر معنوی نقل کرده و آن را مختص علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام می دانند، متن آیه بی هیچ ابهامی نشان می دهد که آیه در شأن عترت و بیانگر اراده الهی به پاکی و پاکیزگی آنان است.
سخن ابن تیمیه مبنی بر اینکه خداوند در این آیه، از وقوع طهارت اهل بیت خبر نداده، بلکه به اهل بیت دستور داده است که خود را تطهیر کنند، سخنی غیر عالمانه و برخاسته از بی توجهی به معنای آیه و در عین حال متناقض با سخنان پیشین وی در کتاب حقوق آل البیت است. او در حقوق آل البیت نوشته است که خدا، دو امتیاز را برای آنان جمع کرد، ولی در منهاج السنّه، آن سخنان را فراموش کرده است. البته تناقض در گفته های ابن تیمیه، منحصر به این مورد نیست. نمونه هایی فراوان از تناقض گویی های او در این نوشتار یاد شد.
نگرش عالمانه به آیه نشان می دهد که آیه در پی صدور چنین مأموریتی به اهل بیت نیست، بلکه آیه کریمه از اراده خداوند به تطهیر اهل بیت سخن می گوید:
««اِنَّمَا یُریدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیرًا(۸).
خداوند اراده کرده است که پلیدی را از اهل بیت بردارد و آنان را پاک و پاکیزه گرداند.بنابر آنچه یاد شد، اگر ابن تیمیه تلاش می کرد که اختصاص آیه به علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را انکار کند و کسانی دیگر را در این فضیلت با آنان شریک سازد، برای او آسان تر بود تا اینکه اثبات فضیلت اهل بیت توسط این آیه را نفی کند.
پی نوشتها
۱ ـ احزاب / ۳۳.
۲ ـ ابن کثیر، تفسیر ابن کثیر، ج ۳، ص ۴۸۵؛ فرائد السمطین؛ کفایة الطالب، ص ۳۲۳ و سایر منابع یاد شده در متن.
۳ ـ طحاوی، مشکل الآثار، ج ۱، ص ۴۲۶.
۴ ـ علامه حلّی، نهج الحق و کشف الصدق، ص ۱۷۳.
۵ ـ احزاب / ۳۳.
۶ ـ ابن تیمیه، حقوق آل البیت، ص ۱۲.
۷ ـ منهاج السنّه، ص ۱۱۷.
۸ ـ احزاب / ۳۳.
منبع : پایگاه تحقیقاتی القرآن (سید محمّد حسین موسوی مبلّغ)
