حفظ قرآن کریم بهترین شیوه انس با کلام الهی است. یکی از راه های شناخت فرهنگ اسلامی، بررسی آن، از دیدگاه قرآن و معصومان علیهم السلام است. با پژوهش در تفاسیر قرآن کریم درمی‌یابیم که مفسران بزرگ قرآن، از آیات بسیاری استفاده کرده‌اند و نکات جالبی درباره حفظ قرآن درآورده اند که به برخی از آنها اشاره می کنیم.
خداوند متعال، در آیاتی از سوره احزاب به همسران پیامبر اینگونه فرموده است:
« وَاذْكُرْنَ مَایُتْلَیٰ فِی بُیُوتِكُنَّ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ وَالْحِكْمَةِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ لَطِیفًا خَبِیرًا» (۱)
« وآنچه را ازآیات خداوند و حکمت [علوم عقلی واحکام شرعی] درخانه های شما قرائت می شود، حفظ کنید و به خاطرتان باشد، همانا که خدا همواره ریزبین و آگاه است».
مفسر بزرگ قرآن کریم و صاحب المیزان، در تفسیر این آیه می فرماید: مراد از «ذکر» در این آیه معنای مقابل «فراموشی» است که همان «یادآوری» می باشد و این به معنی تأکید در آیه، بر حفظ قرآن است.
تأکید دیگر در کلمه «فی بیوتکن» است. این معنا را می دهد که مردم باید امر خدا را مانند همسران پیامبر یاد بگیرند، چون سزاوار نیست که وقتی قرآن در خانه های ایشان نازل می شود، او امر خدا را فراموش کنند، باید قرآن را تلاوت کنند و حفظ کنند تا از آن غفلت نکنند.
«وَلَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِن مُّذَّكِر» (۲)
« به راستی ما قرآن را برای تذکر و پندآموزی، آسان و قابل فهم کردیم، پس آیا پندگیرنده‌ای هست؟»
مرحوم طبرسی، مؤلف مجمع البیان، منظور از آسان سازی قرآن برای ذکر را این گونه می داند که آن را برای حفظ و قرائت آسان کردیم تا همه آیات آن، امکان از حفظ خواندن را داشته باشند.
استاد مرتضی مطهری رحمة الله نیز در کتاب آشنایی با قرآن می فرماید: «قرآن از کتاب هایی است که آمادگی اش برای حفظ شد ناز هر کتاب دیگری بیشتراست. شعر را می شود حفظ کرد، قرآن شعر نیست، نثراست؛ در بین نثرها، تنها کتاب نثری که در عالم قابل حفظ کردن است قرآن است. هیچ کدام از کتاب ها ی آسمانی جز قرآن، قابلیت حفظ کردن را ندارند».
«بَلْ هُوَ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ فِي صُدُورِالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ مَايَجْحَد بِآيَاتِنَا إِلَّا الظَّالِمُونَ» (۳)
« بلکه این قرآن آیات روشنی است، در سینه های کسانی که به آنها علم [الهی] داده شده است و هرگز آیات ما را جز ستمکاران انکار نمی کنند».
در تفاسیر شیعه ازجمله «البرهان» مصداق بارز «صاحبان علم» که قرآن بر سینه های آنان جای گرفته را «ائمه» که جانشینان بر حق پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله هستند، معرفی می‌کند.
مرحوم علامه طبرسی در جوامع الجامع علاوه بر پیامبر و ائمه، دانشمندانی که قرآن را حفظ و در سینه های خود جای داده‌اند و معنای آن را در سینه های خود جا داده اند، مصداق این آیه می داند.
جایگاه حفظ قرآن کریم، در روایات معصومان علیهم السلام
بعد از قرآن کریم، مهم ترین منبعی که برای شناخت فرهنگ اسلامی به آن مراجعه می شود، گفتار، رفتار و تقدیر معصومان است. روایات ذکر شده در قالب تقسیم بندی های زیر قرارمی گیرد:
الف) سفارش به حفظ قرآن
پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید:
«إنَّ الّذی لَیسَ فی جَوفِه شَیءٌ مِنَ القُرآنِ کَالبَیتِ الخَراب» (۴)
«همانا کسی که اندرونش چیزی ازقرآن نیست، همانند خانه‌ای ویران است».
خانه دل آدمی بدون وجود نور قرآن، بی فروغ و ظلمانی است. این نور قرآن است که در مسیر دشواری‌های دنیا می تواند چراغ راه باشد. حفظ قرآن زمینه‌ای را مهیا می کند تا نور قرآن به مرور وارد قلب انسان شود.
ب) تشویق به حفظ، به روش بیان امتیازات معنوی که شامل دو قسمت است:
۱- درجه حافظ قرآن در بهشت
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «عَدَدُ دَرَجِ الجَنّةِ عَدَدُ آیِ القُرانِ فَاِذا دَخَلَ صَاحِبُ القُرآن الجَنَّةِ قیلَ لَهُ ارقاً وَ اقرَأ لِکُلِّ آیَةٍ دَرَجَةٌ فَلا تَکونُ فَوقَ حَافِظِ القُرآنِ دَرَجَةٌ» (۵)
« درجات بهشت به تعداد آیات قرآن است، چون صاحب قرآن وارد بهشت شود به او گفته می شود بخوان و بالا برو که هر آیه ای را درجه‌ای است، پس برتر از درجه حفظ قرآن، درجه‌ای نیست».
البته شرط ورود حافظ قرآن به بهشت، عمل به قرآن است. تنها تعداد آیاتی بالا خواهد رفت که آن را حفظ و سپس عمل کند.
۲- همنشینی حافظ قرآن با انبیاء
پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:
«إِنَ أَكْرَمَ الْعِبَادِ عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَى بَعْدَ الْأَنْبِيَاءِ الْعُلَمَاءُ ثُمَّ حَمَلَةُ الْقُرْآنِ» (۶)
« گرامی ترین مردم نزد خداوند پس از انبیاء، علم او پس از ایشان حاملان قرآنند»
حامل قرآن، کسی است که قرآن را در سینه خود جای داده باشد و در زندگی خود از دستورات آن بهره گیرد. حامل قرآن، تمام افرادی را که دارای مرتبه بالایی از انس با قرآن هستند را شامل می‌شود؛ اما بالاترین درجه آن حافظانی هستند که نسبت به آیات دارای معرفت بوده و به آن عمل می‌کنند.
پیامبر صلی الله علیه و آله مقام حاملان قرآن را طبق این حدیث، تا این حد بالا می داند که می فرماید: «مانند انبیاء، از دنیا می‌روند، با ایشان محشور می شوند و از پل صراط عبور می کنند و پاداش آنها نیز همانند پاداش انبیاء است». (۷)
ج) تشویق به حفظ، به روش بیان امتیازات اجتماعی که شامل ۴ دسته است:
۱- حافظ قرآن در جایگاه اجتماعی عصر نبوی
ملاک و معیار پیامبر صلی الله علیه و آله برای واگذاری مسئولیت های اجتماعی به افراد، میزان آشنایی آنان با قرآن، به خصوص حفظ قرآن بوده است. در عصر نبوی، حفظ قرآن چنان اهمیت داشت که حتی غلامان، حافظ قرآن بودند و بر مردم عادی مقدم می شدند.
هرگاه پیامبر می خواست فرمانده، امیر یا نماینده یا امام جماعتی تعیین کند، از میان کسانی انتخاب می کرد که مقدار بیشتری از قرآن را حفظ بودند. روزی نبی مکرم اسلام قصد داشت جمعیتی را برای انجام کاری به مکانی بفرستد، ایشان از یک یک آنان می پرسید که چه مقدار از قرآن و کدام سوره را حفظ هستند تا به جوانی کم سن تر از همه رسید. آن جوان، در جواب به پیامبر گفت که قسمتی از قرآن به علاوه سوره بقره را حفظ است. حضرت رو به جمعیت کرد و فرمود: اکنون بروید، این جوان امیر شماست. گفتند:ای پیامبر خدا او از همه ما، سنش کمتر است. حضرت فرمود: «آری، ولی سوره بقره را حفظ دارد».
و همچنین در هنگام خاکسپاری شهدای جنگ احد، فرمود: «ببینید کدامیک از آنها (آیات) بیشتری از قرآن را حفظ کرده اند، پس برای اکرام، او را پیش از دیگران به خاک بسپارید.»(۸)
۲- شریف ترین امت
رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:
«أَشْرَافُ أُمَّتِي حَمَلَةُ الْقُرْآنِ وَ أَصْحَابُ اللَّيْل» (۹)
« شریف ترین مردم امت من، حاملان قرآن و شب زنده داران هستند».
۳- توصیه به اکرام حافظان قرآن
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: «حامل قرآن پرچم دار اسلام است، هر که او را گرامی بدارد، خداوند را گرامی داشته است و هرکه به او اهانت کند، لعنت خداوند بر اوست».(۱۰)
۴- بیان تاثیرات مثبت حفظ قرآن کریم بر جامعه
پیامبر صلی الله علیه و آله یکی از فواید حفظ قرآن و حاملان این کتاب مقدس را از بُعد اجتماعی، اینگونه بیان فرمود: «قرآن» را فراگیرید، زیرا حامل و حافظ قرآن همانند کسی است که انبانی پر از مشک را به دوش گیرد، اگر آن را باز کند بوی خوش آن مشام ها را معطر کند و اگر آن را نگاه دارد، عطر نگاه داشته است.
د) تشویق به روش بیان فواید و برکات حفظ قرآن
فواید و خواصی که در برخی روایات برای حفظ قرآن ذکر شده است:
۱- بهره مندی از نعمت عقل
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:
«مِن جَمع القُرآن مَتَّعَهُ اللَّهُ بِعَقْلِهِ حَتَّى يَمُوتَ» (۱۱)
« هرکه قرآن را حفظ نماید، خداوند او را تا پایان عمر از نعمت عقل بهره مند می سازد»
۲- مصونیت از بلا
پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:
«اذا انزل الله عَاهَةٌ مِنَ السَّماءِ عُوفِیَ مِنهَا حَمَلَةُ القُرآنِ وَ الشَّمسِ أیِ الحَافِظونَ لِاَوقَاتِ الصَّلَواتِ وَ عُمَّارُ المَساجِدِ» (۱۲)
«هنگامی که خداوند بلایی را از آسمان فرومی‌فرستد، حافظان قرآن، آنان که بر اوقات نماز مراقبت می کنند و آبادگران مساجد را از آن حفظ می کند».
۳- آمرزش گناهان
رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ عَنْ حِفْظِهِ ثُمَّ ظَنَّ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَا يَغْفِرُهُ فَهُوَ مِمَّنِ اسْتَهَزَأ َبِآيَاتِ اللَّهِ»(۱۳)
«کسی که قرآن را از حفظ بخواند و گمان کند خدای تعالی او را نمی آمرزد، در شمار کسانی است که آیات الهی را به تمسخر گرفته است».
۴- سرشناسی در بهشت
پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «حاملان و حافظان قرآن، سرشناسان اهل بهشت اند». (۱۴)
۵- حق شفاعت
رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:
«مَن استَظهَر القُرآنَ وَحَفَظَهُ وَ أَحَلَّ حَلَالَهُ وَ حَرَّمَ حَرامَه اَدخَلُهُ اللهُ بِهِ الجَنَّةَ وَ شَفَّعَهُ فِس عَشَرَةِ مِن أَهلِ بَیتِهِ کُلُّهُم قَ وَجَبَ لَهُ النَّار» (۱۵)
«کسی که قرآن را به خاطر بسپارد و حفظ کند و حلال آن را حلال و حرام آن را حرام بداند، خداوند او را وارد بهشت سازد و شفاعت او را برای ده نفر از خاندانش که تمامی اهل آتشند، بپذیرد».
تهیه و تنظیم: خانم خلج
پی نوشتها
۱. احزاب، ۳۴.
۲. قمر، ۱۷.
۳. عنکبوت، ۴۹.
۴. میزان الحکمه، ج۱۰، ص۴۸۱۶.
۵. بحارالانوار، ج۸۹، ص۲۲.
۶. مستدرک الوسایل، ج۴، ص۲۴۴.
۷. مستدرک الوسایل، ج۴، ص۲۴۴.
۸. میزان الحکمه، ج۸، ص۲۵۲۳.
۹. معانی الاخبار، ص۱۷۸.
۱۰. میزان الحکمه، ج۸، ص۲۵۲۳.
۱۱. میزان الحکمه، ج۱۰، ص۴۸۱۸.
۱۲. مستدرک الوسایل، ج۳، ص۱۵۰.
۱۳. مستدرک الوسایل، ج۴، ص۲۶۹.
۱۴. بحارالانوار، ج۸۹، ص۱۷۷.
۱۵. مستدرک الوسایل، ج۴، ص۲۴۵.
منبع: پایگاه فرهنگی و اطلاع رسانی نورالیقین
