* منصور خلیلی

در نخستین بخش از مقاله حاضر پیرامون روان‌شناسی آستانه تحمل و سطوح متفاوت صبر و شکیبایی مطالبی بیان شد در ادامه این مطلب، راه‌های افزایش تحمل و بردباری تشریح شده است...

عوامل ایجادی صبر و افزایش آستانه تحمل

 در قرآن بیش از ۵۰ علت و عامل برای ایجاد صبر در انسانها و یا افزایش سطوح صبر از صبر معمولی یا صبر جمیل و تا حلم و بردباری بیان شده که در اینجا به توضیح برخی از آنها می‌پردازیم.

 ۱- آگاهى و شناخت، مهم‌ترین عامل صبر انسان

بر اساس آیات قرآن آگاهى و شناخت از فلسفه حوادث پيش آمده زمينه ساز شكيبايى است. به این معنا که انسان تا نسبت به حوادث و رخدادها آگاهی نداشته باشد، به طور طبیعی تحمل خود را از دست می‌دهد و با حالتی از خشم و غضب و هیجان عاطفی با مسئله برخورد می‌کند. خداوند در این باره از زبان حضرت خضر(ع) به حضرت موسی(ع) هشدار می‌دهد که به سبب عدم شناخت و ناآگاهی قادر به صبر در برابر افعال نخواهد بود و به سرعت نسبت به کنش‌ها واکنش عاطفی نشان خواهد داد. پس نمی‌تواند در برابر حوادث و گفتار‌ها صبوری پیش گیرد. خداوند بیان می‌کند: وكَيفَ تَصبِرُ عَلى ما لَم تُحِط بِهِ خُبرا؛ و چگونه می‌خواهی بر چیزی که از آن خبر و آگاهی نداری صبر پیشه کنی؟!(كهف،  آیه ۶۸) بنابراین ، برای ایجاد صبر و یا افزایش آستانه تحمل و صبوری به درجه‌ای که در برابر حوادث و رخدادها واکنش عاطفی و عصبی نداشته باشیم باید نسبت به موضوع و کنش و حادثه علم و آگاهی و خبر داشته باشیم. البته ممکن است ما نتوانیم نسبت به همه حوادث و رخدادها آگاهی پیدا کنیم و اینجاست که باید راه دیگری را جست‌وجو کنیم که در عنوان «توجه به حکمت الهی در تحقق حوادث» بدان پرداخته می‌شود؛ زیرا در آنجا به این آگاهی اجمالی می‌رسیم که هر چه در جهان اتفاق می‌افتد به حکمت الهی و مصلحت بشر در قالب امتحان یا تنبیه است.

خداوند در آیاتی از قرآن، آگاهى از سرنوشت گذشتگان را از عوامل صبر در برابر مخالفت‌ها و دشمنى‌ها دانسته است تا این گونه، پیامبر(ص) بتواند در برابر کنش‌ها و حوادثی که در هنگام تبلیغ با آن مواجه می‌شود، صبر به دست آورد و بی‌تابی و جزع و فزع نکند. خداوند آگاه بخشی به پیامبر(ص) در قالب اخباری غیبی را به عنوان عاملی برای صبر پیامبر(ص) مطرح کرده و فرموده است: تِلكَ مِن اَنباءِ الغَيبِ نوحيها اِلَيكَ ما كُنتَ تَعلَمُها اَنتَ ولا قَومُكَ مِن قَبلِ هـذا فَاصبِر اِنَّ العـقِبه للمُتَّقين. (هود، آیه ۴۹)

خداوند همچنین آگاهى از قوانين و سنّتهاى الهى را زمينه ساز صبر و تحمّل در سختيها و شدايد دانسته و از مردم می‌خواهد تا نسبت به قوانین و سنت‌های الهی آگاهی یابند. برای آگاهی به این سنت‌ها می‌توان از خود قرآن یاری گرفت؛ زیرا در آیات قرآن سنت‌ها و قوانین حاکم بر جان و جامعه و جهان بیان شده است. از جمله سنت‌های الهی، سنت امهال و استدراج است. آگاهی به این سنت به ما این امکان را می‌دهد تا در برابر فشارهای کافران و تهدید دشمنان صبوری کنیم؛ زیرا می‌دانیم که خداوند در نهایت آنان را عذاب می‌کند؛ چنانکه اقوام بسیاری را هلاک کرده است.

همچنین خداوند به سنت اجل مسمی برای افراد و اقوام اشاره می‌کند و آن را زمینه ساز ایجاد صبر یا افزایش آن معرفی می‌کند. (طه، آیات ۱۲۸-۱۳۰) پس اگر انسان در برابر گفتارهای تند و رفتارهای خشن دشمنان به سنت اجل مسمی توجه داشته باشد، هرگز به سرعت واکنش عصبی نشان نمی‌دهد و یا نمی‌پرسد که چرا خداوند کافران و ظالمان و مستکبران را به سرعت عذاب نمی‌کند و به یاری مظلوم و مستضعف نمی‌رود؟

۲- اراده قوى و همت عالی، عامل صبر و شکیبایی

از دیگر عوامل مهم ایجاد و افزایش شکیبایی همت عالی و عزم قوی و اراده استوار است. خداوند در آیاتی از قرآن اراده قوى را عامل شكيبايى دانسته و فرموده است: واِن تَصبِروا وتَتَّقوا فَاِنَّ ذلِكَ مِن عَزمِ الاُمور.(آل‌عمران ، آیه ۱۸۶) یعنی این عزم و اراده قوی بر امور است که موجب صبر و تقوای الهی می‌شود.

با توجه به اینکه صبر به انواعی از جمله صبر بر طاعت و انجام تکالیف، صبر بر مصیبت و مشکلات و کمبودها و صبر بر معصیت دیگران تقسیم می‌شود، از نظر قرآن صبر بر مصیبت بسیار سخت‌تر و نیازمند عزم جدی و همت عالی است. از این رو می‌فرماید: واصبِر عَلى ما اَصابَكَ اِنَّ ذلِكَ مِن عَزمِ الاُمور؛ بر مصیبت صبر کن ؛ زیرا صبر بر مصیبت از کارهای استوار و عزم  امور است. (لقمان، آیه ۱۷) لذا پیامبران صاحب پنج شریعت عظیم، نوح(ع)، ابراهیم(ع)، موسی(ع)، عیسی(ع) و حضرت محمد(ص) به عنوان پیامبران اولواالعزم شناخته شده‌اند؛ چرا که آنان بر مصیبت‌ها صبر می‌کردند و هیجانی و عاطفی عمل نمی‌کردند، بلکه رفتارشان بر اساس عقل، فطرت و وحی عمل بود و هیچ‌گونه ترک اولی هم نداشتند. خداوند می‌فرماید: پس همان گونه كه پيامبرانِ نستوه، صبر كردند، صبر كن و براى آنان شتابزدگى به خرج مده. روزى كه آنچه را وعده داده مى‏شوند بنگرند، گويى كه آنان جز ساعتى از روز را در دنيا نمانده‏اند اين‏ ابلاغى است. پس آيا جز مردم نافرمان هلاكت خواهند يافت؟(احقاف، آیه ۳۵)

در این آیه به خوبی بیان شده که فشارها و مصیبت‌هایی که از سوی مخالفان وارد می‌شد به حدی سنگین بود که پیامبران دوست می‌داشتند که آنان در همین دنیا به هلاکت برسند و مجازات شوند؛ اما ایشان صبر کرده و بر اصل دعوت به توحید استقامت می‌ورزیدند از این رو بر عزم در امور به عنوان راهکار افزایش آستانه تحمل و صبوری تاکید می‌شود.

البته باید توجه داشت که زمانی می‌توان تحقق شکیبایی و بردباری را انتظار داشت که میان اندیشه و انگیزه یک ارتباط استوار و پیوندی محکم بر قرار شود؛ یعنی میان یقین اندیشه‌ای و عزم و اراده عملی قلبی این پیوند به وجود آید تا نتیجه بخش باشد.

خداوند در حوزه انگیزه‌ای یعنی تحقق عزم الامور و (همت عالی) به این نکته توجه می‌دهد که داشتن شرح صدر در عمل و رفتار بسیار مهم است. برونداد این شرح صدر همان عفو، گذشت، بخشش و آمرزش نسبت به خطاکاران و گناهکاران است. اگر انسانی بخواهد در حوزه عمل و اراده، به عزم در کارها دست یابد، باید اصل شرح صدر و گذشت و آمرزش را مد نظر قرار دهد. از این روست که خداوند به ارتباط میان صبر و غفران در تحقق عزم و همت عالی اشاره کرده و می‌فرماید: و لَمَن صَبَرَ وغَفَرَ اِنَّ ذلِكَ لَمِن عَزمِ الاُمور؛ و برای کسی که صبر کند و ببخشد؛ به راستی که آن از مصادیق عزم در کارها است.(شورى، آیه ۴۳)

۳. استغفار از گناهان، زمينه ساز صبر

از دیگر راه‌هایی که قرآن برای ایجاد صبر بیان می‌کند، استغفار است. بر اساس آیات قرآن، استغفار کارکردهای بسیاری دارد که می‌توان به دفع بلا پیش از آمدن، رفع بلای آمده و جلب منفعت و نعمت اشاره کرد. از نظر آموزه‌های وحیانی، مومن همواره باید در حال استغفار باشد و اگر استغفار نبود انسان‌ها گرفتار انواع و اقسام بلایا و مشکلات و مصیبت‌ها بودند. از نظر قرآن همان طوری که وجود پیامبر(ص) مانع از نزول بلا است، همچنین استغفار، از نزول بلا ممانعت می‌کند. چنانکه می‌فرماید: خداوند، تا تو در ميان آنها هستى آنها را مجازات نخواهد كرد و نيز تا استغفار مى‏كنند خدا عذابشان نمى‏كند.(انفال، آیه ۳۳)  پس استغفار به رفع عذاب و دفع بلا می‌انجامد. این‌گونه است که مومنان در شبانه‌روز دست کم هفتاد بار استغفار می‌گویند و در وقت خواب و هنگام تهجد شبانه به این امر اقدام می‌کنند.(آل‌عمران، آیه ۱۷؛ ذاریات، آیه ۱۸)

خداوند در جای دیگر به پیوند استغفار با صبر اشاره کرده و می‌فرماید: فَاصبِر ... واستَغفِر لِذَنبِكَ؛ پس صبر کن و برای تبعات رفتارت استغفار کن. (غافر، آیه ۵۵) در این آیه بیان شده که هر عملی تبعات و دنباله‌هایی دارد که گاه ما متوجه نمی‌شویم که آثار آن بد خواهد بود. استغفار به ما کمک می‌کند تا در پناه خداوند از آثار و تبعات  و دنباله‌های خواسته و ناخواسته عمل خویش در امان بمانیم. خداوند در آیات ۱ و ۲ سوره فتح به پیامبر(ص) می‌فرماید که او را از تبعات اعمالش حفظ می‌کند؛ زیرا به طور طبیعی فتح یک منطقه و کشتن دشمنان، خواسته و ناخواسته تبعاتی دارد و کینه‌ها را پدید می‌آورد. از این رو، به پیامبرش می‌فرماید که او را از تبعات و پیامدهای اعمالش حفظ کرده و در غفران قرار می‌دهد: ما تو را پيروزى بخشيديم. چه پيروزى درخشانى!  تا خداوند از گناه گذشته و آينده تو درگذرد و نعمت خود را بر تو تمام گرداند و تو را به راهى راست هدايت كند.

باید توجه داشت که مراد از ذنب در این آیه همان معنای لغوی آن یعنی دنباله و تبعات و پیامدها است، نه معنای اصطلاحی آن به معنای گناه؛ زیرا هر عملی تبعات و پیامدهایی دارد که از آن در عربی به «ذنب» یاد می‌شود. اینکه گناه را «ذنب» و دنباله می‌گویند به سبب همان تبعات و پیامدهای دنیوی و اخروی است که برای گناه مطرح است.

به هر حال در آیات و روایات بیان شده که یکی از مهم‌ترین راهکارهای ایجاد و تقویت صبر در آدمی، استغفار کردن است.

۴. اعتقاد به معاد از موجبات شکیبایی

 خداوند در آیات قرآن، اعتقاد به معاد و روز جزا را از موجبات پايمردى در برابر سختي‌ها و ایجاد صبر و شکیبایی در آدمی می‌داند و از مردم می‌خواهد تا به این عنصر ایجاد صبر و شکیبایی توجه کنند: «از شكيبايى و نماز يارى جوئيد و به راستى اين كار گران است، مگر بر فروتنان، همان كسانى كه مى‏دانند با پروردگار خود ديدار خواهند كرد و به سوى او باز خواهند گشت.» (بقره ، آیات ۴۵ و ۴۶)

پس اعتقاد حتی در سطح اطمینان ظنی نه قطع یقینی شهودی و مانند آن به قیامت و معاد، برای تحقق صبر و شکیبایی بسیار موثر است. کسانی که به آخرت ایمان دارند، انسان‌های صبوری می‌شوند؛ زیرا اگر مصیبتی از سوی دشمنان و مخالفان به آنان وارد می‌شود و ناتوان از دفع آن باشند، امید دارند که خداوند در آخرت آنان را مجازات می‌کند و همین مسئله، صبرشان را می‌افزاید و اگر هم در جنگ با دشمن قرار گیرند استقامت می‌ورزند و حاضر هستند در این راه شهید شوند و از حق دست بر ندارند؛ زیرا اگر پیروز شوند که خیلی خوب خواهد بود و اگر شهید شوند از بهشت موعود بهره‌مند می‌شوند. همین نگاه به مسائل موجب می‌شود که همواره خود را موفق و پیروز بدانند و بگویند چه کشته شویم و چه بکشیم باز ما پیروز هستیم و به یکی از دو نیکی دنیا و آخرت دست می‌یابیم: «ما لنا الّا احدی الحسنیین» (توبه، آیه ۵۲)

خداوند در قرآن در تعلیل صبرپيشگى سپاهيان طالوت در برابر دشمن  علت صبوری ایشان را در سايه اعتقاد به معاد و اطمینانی می‌داند که نسبت به آن داشتند: چون طالوت با سپاهيان بيرون آمد... كسانى كه مى‏دانستند كه خداى را ديدار خواهند كرد گفتند: چه‌بسا گروهى اندك كه به خواست خدا بر گروهى بسيار پيروز شوند و خدا با شكيبايان است.(بقره ، آیه ۲۴۹)

پس اعتقاد و باور به قیامت و نیز به نزديك بودن آن در میان مؤمنان، از عوامل شكيبايى آنها در برابر دشمنان است که در آیات ۵ تا ۷ سوره معارج نیز مورد تاکید قرار گرفته است. بنابراین، برای ایجاد و تقویت صبوری و شکیبایی و بلکه بردباری باید به افزایش ایمان و اعتقاد به معاد و پاداش و کیفر آن روز که بسیار نزدیک است توجه کرد.

۵. اقامه و پایداری شهادت، عامل ایجاد صبر

اقامه شهادت و گواهى و پایداری نسبت به آن، از موجبات شكيبايى در برابر شرّ و بدى است که متوجه انسان می‌شود. خداوند در قرآن به این نکته توجه می‌دهد. از جمله می‌فرماید: إِنَّ الْإِنسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا ... إِلَّا الْمُصَلِّينَ وَالَّذِينَ هُم بِشَهَادَاتِهِمْ قَائِمُونَ ؛ به راستى كه انسان سخت آزمند و بى‏تاب‏ خلق شده است. چون شر و صدمه‏اى به او رسد عجز و لابه كند... مگر نمازگزاران و آنان كه بر شهادتهاى خود ايستاده‏اند و بدان متعهد و پایدار هستند.(معارج ، آیات ۱۹ و ۲۰ و ۲۲ و ۳۳)

پس پایداری در تحمل و ادای شهادت و گواهی به حق عامل مهم در صبوری انسان است. انسانی که بخواهد حق را تحمل و در محاکم ادا کند و از هیچ چیزی واهمه ندارد، انسان صبوری می‌شود به طوری که تحت هرگونه فشار از حق عدول نخواهد کرد.

۶ - امانتدارى و اهتمام به آن، از عوامل صبوری

 از دیگر عوامل ایجادصبوری ، باور به امانتداری و کسب فضیلت امانتداری است. کسی که به این فضیلت دست یافت برای انجام آن شکیبایی می‌ورزد و دست از استقامت و مقاومت بر نمی‌دارد و اجازه نمی‌دهد تا خیانتی انجام گیرد. خداوند در آیات قرآن امانتدارى را از موجبات شكيبايى در برابر شرّ و بدى دانسته و می‌فرماید: اِنَّ الاِنسـنَ خُلِقَ هَلوعـا  اِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزوعـا .. اِلاَّ المُصَلّين .. والَّذينَ هُم لاِمـانـاتِهِم وعَهدِهِم راعون؛ به راستى كه انسان، سخت حریص و بى‏تاب‏ خلق شده است. وقتی شر و صدمه‏اى به او رسد عجز و لابه كند... مگر نمازگزاران... و کسانی که مراعات‌کنندگان نسبت به امانات و عهد و پیمانشان هستند. ( معارج، آیا ۱۹ و ۲۰ و ۲۲ و ۳۲)

۷- امتحان و آزمایش الهی، عامل ایجاد و تقویت صبر

 خداوند شكيباسازى و توانمند كردن روحيّه مردم را فلسفه آزمايش آنان دانسته و فرموده است: «قطعاً در مالها و جانهايتان آزموده خواهيد شد و از كسانى كه پيش از شما به آنان كتاب داده شده و [نيز] از كسانى كه به شرك گرائيده‏اند، [سخنان دل‏] آزار بسيارى خواهيد شنيد، ولی اگر صبر كنيد و پرهيزکارى نمائيد، اين [ايستادگى‏] حاكى از عزم استوار [شما] در كارهاست.(آل عمران، آیه ۱۸۶)

همچنین می‌فرماید: و البتّه شما را مى‏آزمائيم تا مجاهدان و شكيبايانِ شما را باز شناسانيم و گزارش‌هاى [مربوط به‏] شما را رسيدگى كنيم.(محمد، آیه ۳۱) در این آیه نیز ارتباط و پیوند استوار میان صبر و امتحان مورد تائید قرار گرفته است.

همین مطلب همچنین در آیات ۷ تا ۱۱ سوره هود تبیین شده است تا بر انسانها مشخص شود که راه دست یابی به صبر و شکیبایی و تقویت آستانه تحمل در زندگی، بهره‌مندی از امتحان است. بر این اساس نباید امتحانات الهی و غیر الهی را دست کم گرفت.

البته انسان دچار انواع و اقسام آزمون الهی قرار می‌گیرد که شامل بلا و ابتلاء و فتنه و مانند آن است. گاه حق و باطل به هم آمیخته است و گاه بلای حسن است و گاه دیگر بلای تلخ و تند است.

۸ - اميد به امداد خدا، پشتوانه صبر

امید مهم‌ترین موتور محرکه در حرکت‌های انسانی است. این امید است که انسان را سرپا نگه می‌دارد و به حرکت در می‌آورد تا پیروزی را در آغوش کشد. در این میان امید به امدادهای الهی می‌تواند بسیار موثر باشد و کسی که به خداوند امید دارد می‌تواند صبوری کند و در برابر مشکلات، تحمل خویش را افزایش دهد. اصولا اميد انبيا و مؤمنان به امداد الهى پشتوانه صبر و مقاومت آنها بوده است.

خداوند در آیه ۸۳ سوره یوسف(ع) اميد به خدا و يارى او را زمينه صبر در برابر شدايد مطرح می‌کند و می‌فرماید که صبر يعقوب(ع) در برابر مشكل فراق فرزندانش در سايه اميد به خدا امکان پذیر شد.

از نظر قرآن اميد و آرزوى ورود به بهشت مقتضى صبر و پايدارى در سختي‌ها است و انسان با چنین امیدی است که می‌تواند صبر پیشه کند و میوه صبر را در بهشت بلکه حتی در دنیا بچیند و از فواید و آثار آن بهره گیرد. (بقره، آیه ۲۱۴؛ آل عمران، آیه ۱۴۲)

خداوند باور و توجّه به امداد الهى را زمينه ساز صبر و تحمّل دانسته و از انسانها می‌خواهد به این امر در تحقق صبر و افزایش آن استعانت جویند و بهره گیرند.(بقره ، آیات ۱۵۳ و۲۴۹)

۹- انفاق، از اسباب صبوری در مشکلات

 از نظر قرآن، اختصاص دادن سهمى مشخص از مال خود به نيازمندان و سائلان از اسباب صبر در برابر مشكلات است. بنابراین نباید این عمل احسانی مالی را دست کم گرفت و برای کسب صبر و ایجاد و تقویت آن باید از آن بهره‌مند شد. خداوند می‌فرماید: اِنَّ الاِنسـانَ خُلِقَ هَلوعـا  اِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزوعـا  اِلاَّ المُصَلّين ...  والَّذينَ فى اَموالِهِم حَقٌّ مَعلوم  لِلسّائِلِ والمَحروم؛ انسان، حریص و بی‌تاب آفریده شده از این رو هر گاه شری می‌رسد جزع و ناله سر می‌دهد ، مگر نمازگزاران .. و کسانی که در اموالشان حقی معلوم برای سائلان و نیازمندان است.(معارج ؛ آیات ۱۹ تا  ۲۴)

۱۰- ايمان  و اعتقاد به خدا

 در آیات قرآن بر ایمان به عنوان مهم‌ترین و اصلی‌ترین عامل ایجاد و تقویت صبر و حلم توجه داده شده است. انسانی که انواع و اقسام ایمان را دارا باشد در زندگی اش هرگز کم نمی‌آورد و با مشکل مواجه نمی‌شود.

به عنوان نمونه از نظر قرآن، ايمان به پيروزى اهل تقوا، زمينه ساز صبر در برابر مشكلات از سوی اهل تقوا و متقین است. پس متقین برای کسب این درجه از صبوری باید به باور خویش بیفزایند و عاقبت را از آن متقین بدانند. خداوند می‌فرماید: واصبِروا اِنَّ الاَرضَ لِلّهِ يورِثُها مَن يَشاءُ مِن عِبادِهِ والعـاقِبَةُ لِلمُتَّقين، شکیبایی ورزید زیرا زمین برای خداوند است که آن را به هر کسی از بندگانش بخواهد می‌دهد و عاقبت از آن متقین است.(اعراف ، آیه ۱۲۸)

همچنین در آیه ۴۹ سوره هود به پیامبر می‌فرماید: فَاصبِر اِنَّ العـاقِبَةَ لِلمُتَّقين؛ صبر پیشه کن چون عاقبت برای متقین است. (هود، آیه ۴۹) در حقیقت خداوند علت صبوری را در ایمان و اعتقادی می‌داند که متقین به پایان کار دارند و معتقدند آنان پیروز معرکه حق و باطل خواهند بود.

از نظر قرآن باور به عالمانه و حكيمانه بودن افعال الهى عامل شكيبايى آدمى در تنگناها و حوادث می‌شود؛ چنانکه حضرت یعقوب(ع) به سبب همین آگاهی نسبت به علیم و حکیم بودن خداوند برخوردار از صبر زیبا شده است.(يوسف، آیه ۸۳)

خداوند در آیاتی، توجّه و ايمان به رازقيّت خداوند را زمينه ساز انجام نماز و صبر و پايدارى بر آن دانسته است(طه ، آیه ۱۳۲) و در آیه ۲۰ سوره فرقان نیز اعتقاد به بصير بودن خداوند (به احوال بندگان) را برانگيزنده آدمى به شكيبايى و صبوری معرفی می‌کند.

از دیدگاه ايمان، از عوامل شكيبايى در برابر مشكلات و پايدارى در مقابل دشمن است(آل عمران، آیه ۲۰۰) ، چنانکه اعتقاد به پاداش دهى خداوند از عوامل شكيبايى در انجام نماز معرفی می‌شود (هود، آیات ۱۱۴ و ۱۱۵)

به هر حال، در آیات قرآن انواع و اقسام ایمان به خداوند و حکمت‌ها و علم خداوندی به عنوان موجبات صبر معرفی می‌شود. برای ایجاد و تقویت صبر و شکیبایی در افراد باید نسبت به ایمان آنان حساس بود و آنان را به صفات و افعال خداوند و نیز توحید فعل آگاه کرد.

۱۱- بصيرت، عامل شکیبایی

بصيرت و درك عميق، از عوامل دیگر صبر و شكيبايى است که در قرآن مطرح شده است. خداوند می‌فرماید: اى پيامبر، مؤمنان را به جهاد برانگيز. اگر از [ميان‏] شما بيست تن، شكيبا باشند بر دويست تن چيره مى‏شوند و اگر از شما يك صد تن باشند بر هزار تن از كافران پيروز مى‏گردند، چرا كه آنان گروهی هستند كه نمى‏فهمند. اكنون خدا بر شما تخفيف داده و معلوم داشت كه در شما ضعفى هست. پس اگر از [ميان‏] شما يك‌ صد تن شكيبا باشند بر دويست تن پيروز شوند، و اگر از شما هزار تن باشند، به توفيق الهى بر دو هزار تن غلبه كنند و خدا با شكيبايان است.(انفال ، آیات ۶۵ و ۶۶)

در این آیه علت پیروزی مومنان را شکیبایی می‌داند که ریشه در تفقه و بصیرت عمیق آنان دارد؛ این در حالی است که دشمنان از چنین بصیرتی بی‌بهره‌اند و از همین رو، صبوری نداشته  و شکست می‌خورند. از این آیات به دست می‌آید که هر چه میزان بصیرت افزایش یابد به همان میزان نیز سطح و صبوری افزایش می‌یابد .

خداوند در جایی دیگر درباره نقش بصیرت و دوراندیشی در ایجاد و افزایش صبر می‌فرماید:  آيا كسى كه مى‏داند آنچه از جانب پروردگارت به تو نازل شده، حقيقت دارد، مانند كسى است كه كوردل است؟ تنها خردمندانند كه عبرت مى‏گيرند... و كسانى كه براى طلب خشنودى پروردگارشان شكيبايى كردند. (رعد ، آیات ۱۹ و ۲۲) خداوند در این آیات به نقش تعقل و خردورزی و علم نسبت به حق در ایجاد و تقویت صبر توجه می‌دهد.

۱۲- بينش توحيدى، عامل شکیبایی

از نظر قرآن جهان بينى توحيدى مؤمنان (از خدا بودن و به سوى او بازگشتن) دليل صبر آنان در برابر سختي‌ها است. از این رو، می‌فرماید: و قطعاً شما را به چيزى از [قبيلِ‏] ترس و گرسنگى و كاهشى در اموال و جانها و محصولات مى‏آزمائيم و مژده ده شكيبايان را. [همان‏] كسانى كه چون مصيبتى به آنان برسد، مى‏گويند: «ما از آنِ خدا هستيم و به سوى او باز مى‏گرديم.» ( بقره ، آیات ۱۵۵ و ۱۵۶)

در این آیات خداوند در تعلیل صبوری مومنان نسبت به آزمون‌ها و امتحانات الهی در اشکال و اقسام گوناگون آن، به مسئله بینش توحیدی آنان در قالب از اویی و به سوی اویی اشاره می‌کند. پس برای ایجاد و افزایش صبر در خود و  دیگران باید نسبت به ایجاد و افزایش بینش توحیدی توجه ویژه‌ای مبذول داشته شود.

۱۳- تدبّر در سرگذشت پیامبران و دیگران

 از راه‌های ایجاد و تقویت صبر، تدبر در سرگذشت دیگران از جمله پیامبران به عنوان نمونه خداوند  تدبّر در سرگذشت ايّوب(ع) را مايه تقويت نيروى صبر و شكيبايى در برابر مشكلات از سوی مومنان می‌داند و برای همین به این داستان اشاره می‌کند تا خردمندان درس عبرت گرفته و از آن برای ایجاد و تقویت صبوری بهره گیرند.(ص، آیات ۴۱ - ۴۴)

همچنین در آیه ۵۵ سوره غافر توجّه به سرگذشت و فرجام موسى(ع) در مبارزه با فرعونيان را زمينه ساز صبر و شكيبايى براى پيامبر(ص)و مؤمنان دانسته است.

۱۴- ترس از عذاب، ازعوامل شکیبایی

 ترس از عذاب خداوند از عوامل شكيبايى در سختيهاست که خداوند آن را در کنار دیگر عواملی که در آیات سوره معارج مطرح کرده، بیان کرده است. خداوند در آنجا با استثنا کردن گروه‌هایی نشان می‌دهد که اینان از گروه انسانهای حریص و بی‌تاب بیرون می‌روند که از جمله آنان خائفان از عذاب الهی هستند. خداوند می‌فرماید: والَّذينَ هُم مِن عَذابِ رَبِّهِم مُشفِقون  اِنَّ عَذابَ رَبِّهِم غَيرُ مَأمون؛ مگر ...کسانی که آنان از عذاب پروردگارشان نگران و ترسان هستند؛ چرا که کسی از عذاب پروردگارشان در امنیت نیست.(معارج، آیات ۱۹ و ۲۰ و ۲۲ و ۲۷ و ۲۸)

۱۵- توجّه به برترى نيكى، عامل صبر

 توجّه به اصل بديهى برترى نيكى بر بدى، زمينه ساز صبر در برابر بدى ديگران است که در آیات ۳۴ و ۳۵ به آن توجه داده شده است. اگر کسی بداند که با صبر به چیزی برتر دست می‌یابد، به طور طبیعی شکیبایی خواهد کرد؛ چون انسان، کمال‌خواه و کمال‌گرا است و دوست دارد بهترین‌ها را داشته باشد و اگر بداند به بهتر از آنچه دارد دست می‌یابد صبوری می‌کند.

۱۶- توجّه به حقانيّت وعده خدا، عامل صبر

 توجّه به حقانيّت وعده هاى خدا از عوامل صبر و شكيبايى است که در آیاتی از جمله ۶۰ سوره روم و ۵۵  و ۷۷ سوره غافر به آن توجه داده شده است. البته باید توجه داشت که این عامل ارتباط تنگاتنگی با مسئله پاداش و نیز برخی از موارد پیشین دارد.

۱۷- توجّه به عنايت خاصّ خدا

 توجّه به عنايت خاصّ خدا به پيامبر(ص) از عوامل صبر او در برابر مشركان تكذيب‌گر است. این که انسان بداند مورد توجه یک نیروی برتر است صبر او افزایش می‌یابد. به کودک نیز می‌توان این گونه القا کرد که مورد توجه والدین و مربیان خود است و همین خود انگیزه او را برای تحقق اراده قوی و انگیزه و همت عالی و نیز افزایش آستانه تحمل تقویت می‌کند. اینکه به شخص گفته شود تحت نظر است و در صورت نیاز کمک می‌شود، موجب می‌شود تا صبوری کند. خداوند می‌فرماید: واصبِر لِحُكمِ رَبِّكَ فَاِنَّكَ بِاَعيُنِنا؛ بر حکم پروردگارت صبر پیشه کن ؛ چرا که تو در برابر چشمان مایی.(طور آیه ۴۸)

۱۸- توجّه به عواقب بى صبرى، عامل صبوری

 توجّه به عواقب ناخوشايند بى صبرى از عوامل صبرپيشگى است. به این معنا که انسان اگر متوجه آثار ناخوشایند بی‌صبری شود می‌تواند صبر خویش را افزایش دهد. خداوند با اشاره به مشکلاتی که برای یونس(ع) در هنگام بی‌صبری با آن مواجه شد نشان می‌دهد که توجه به این امر می‌تواند موجب تقویت صبر در اشخاص شود.( قلم ، آیات ۴۸ و ۴۹)

۱۹- توجّه به فوايد صبر، عامل افزایش آن

 توجّه به فوايد صبر از عوامل شكيبايى در برابر بديهاى ديگران است. اصولا کسی که فواید و آثار صبر را بشناسد از آن بهره می‌گیرد و همین موجب ایجاد یا تقویت صبر در اشخاص می‌شود. از این رو بخش بزرگی از آموزه‌های قرآنی به حوزه آثار و فواید صبر اختصاص یافته است.

خداوند در آیات قرآن از جمله آیه ۱۲۶ سوره نحل توجه به فواید و آثار صبر را به عنوان عامل صبر و تقویت آن مورد تاکید قرار داده است.

۲۰- توجّه به قدرت خدا

 توجّه و باور به قدرت خدا در نابودى دشمنان و آفرينش هستى، مقتضى صبر در برابر دشمنان است که در آیات ۳۶ و ۳۸ و ۳۹ سوره ق به آن اشاره شده است.

۲۱- توجّه به ناكامى دشمن، عامل شکیبایی

 توجّه به ناكامى دشمن در اهداف خود از عوامل شكيبايى در برابر آنها است. بنابراین می‌توان برای ایجاد و تقویت صبر در افراد از این روش بهره برد. این مطلب و راهکار در آیات ۵۵ و ۵۶ سوره غافر بیان شده است.

۲۲- خشوع، عامل صبر

خشوع از عوامل استمداد از صبر است که در آیه ۴۵ سوره بقره بیان شده است. خداوند می‌فرماید: واستَعينوا بِالصَّبرِ والصَّلوةِ واِنَّها لَكَبيرَه اِلاّ عَلَى الخـاشِعين؛ از صبر و نماز بهره گیرید و یکی از دلایل آن است که نماز جز بر خاشعین گران است.(بقره ، آیه ۴۵)

۲۳- شب زنده‌دارى، عامل شکیبایی

 شب زنده‌دارى از زمينه هاى شكيبايى بر فرمان پروردگار است که در آیه ۱۳۰ سوره طه و آیات  ۲۴ و ۲۶ سوره انسان به آن توجه داده شده است. کسی که برای نماز شب بر می‌خیزد ظرفیت خویش را برای مقاومت در برابر مشکلات افزایش می‌دهد و بستری مناسب را برای مقاومت در برابر فشارهای هواهای نفسانی برای خود فراهم می‌آورد.

منبع: کیهان.