چکیده
کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی بزرگ ترین مجموعه نسخه های قرآن چاپ سنگی و سربی نفیس و بعضاً منحصر به فرد را در بردارد. هدف اصلی این تحقیق بررسی اولین قرآن های چاپ سربی قدیم و چاپ سنگی بین سالهای ۱۲۵۰- ۱۲۹۰ق چاپ شده در ایران موجود در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی است که از جنبه تاریخی و نفاست دارای اهمیت بیشتری می‌باشند. این منابع از لحاظ اطلاعات کتابشناسی و نسخه شناسی مانند تاریخ چاپ، محل نشر، کاتب، ناشر، زبان، خط، جلد، آرایش و تذهیب و... مورد بررسی قرار گرفتند. با بررسی صورت گرفته، ۵ نسخه قرآن چاپ سربی قدیم شناسایی گردید. قدیمی ترین نسخه چاپ سال ۱۲۴۶ق، علی الظاهر دومین قرآنی است که به شیوه چاپ سربی در ایران طبع گردیده است. ۵۸ نسخه قرآن چاپ سنگی بین سال های ۱۲۵۰- ۱۲۹۰ق شناسایی شد. قدیمی ترین نسخه قرآن چاپ سنگی موجود،چاپ سال ۱۲۵۴ق است.
مقدمه
قرآن کریم آخرین کتاب آسمانی و برترین و ارزشمندترین پیام الهی، برای هدایت انسانها تا آستانه قیامت است. مسلمان‌ها از زمان نزول وحی، پیوسته درحفظ و حراست این کتاب مبین کوشا بودند. این مهم بیش از همه مورد توجه پیامبراکرم (ص) بود. آیاتی مانند : "لا تُحرِّک به لسانک لتعجل به، إِنَّ علینا جمعه و قرآنه" (قیامت، آیه ۱۶ و ۱۷) «زبانت را به وحی بجنبان که بدان بشتابی، گردآوردن وبرخواندنش برماست». همچنین آیه ۱۱۴ سوره طه خطاب به پیامبر (ص)، حاکی از توجه بیش ازحد آن حضرت بدین امر است. رسول خدا از ترس این که مبادا کلمه ای از یاد برود، یا حرفی تبدیل گردد، در به خاطر سپردن آیات اهتمام تام داشت تا اینکه پروردگار او رامطمئن ساخت که قرآن را در سینه‌اش جمع کند و با پیامی دیگر از او رفع نگرانی می کند که نگهداری قرآن باماست : "انا نحن نزلنا الذکر و انا له لحافظون" (حجر، ۹) «ما خود قرآن را فرو فرستادیم و خود نگاهبان آنیم».
مصطفی را وعده کرد الطاف حق * گربمیری تو، نمیرد این سبق
من کتاب و معجزه ت را رافعم * بیش و کم کن را ز قرآن مانعم
من تو را اندر دو عالم حافظم * طاعنان را از حدیث رافضم
کس نتاند بیش و کم کردن درو * تو به از من حافظی دیگر مجو
نسخه های قرآن های چاپ سربی و سنگی موجود نشان از جایگاه این کتاب آسمانی در بین مردم و اهتمام مردم ایران به چاپ این معجزه الهی است.
چاپ سربی
این نوع چاپ که به آن چاپ حروفی و چاپ برجسته نیز می‌گویند، از کنار هم نهادن حروف سربی و منعکس ساختن آن بر کاغذ به‌وجود می‌آید. در آغاز ورود فن چاپ به ایران، چاپ سربی را به اعتبار واژه لاتینی آن، تیپوگرافی[۲] می‌نامیدند. (بابازاده، ۱۳۸۱) تحول جدّی چاپ در ایران، در زمان فتحعلی شاه روی داد. در این زمان، به همت عباس میرزا، چند تن برای آموختن فن چاپ به کشور انگلستان و روسیه اعزام شدند و پس از آموختن این فن، برای نخستین بار، دستگاه‌های چاپ سربی را به ایران آوردند. در همین زمان، میرزا زین‌العابدین تبریزی به‌دستور عباس میرزا به روسیه اعزام شد تا فنون چاپ و روش ساختن مرکّب را فراگیرد. وی پس از بازگشت به ایران، چاپخانه‌ای را در تبریز با حروف سربی راه‌اندازی کرد. (فرجامی، ۱۳۸۱) در سال ۱۲۴۰ ق میرزا زین‌العابدین، که در کار خود خبره و شهره بود، به امر فتحعلی شاه به تهران فراخوانده شد تا به‌کمک منوچهر خان معتمدالدوله، اولین چاپخانه سربی دارالخلافه تهران را راه‌اندازی کند. (بابازاده، ۱۳۷۸) فعالیت چاپخانه‌های تبریز، تهران و اصفهان که با اولین کتاب چاپی در سال ۱۲۳۳ ق. در دارالسلطنه تبریز شروع شده بود با طبع آخرین کتب چاپ سربی در سال ۱۲۶۹ ق در دارالخلافه تهران به پایان رسید. پس از آن، کتاب‌های چاپ سربی جای خود را به کتاب‌های چاپ سنگی[۳] سپرد. (بابازاده، ۱۳۸۱).
چاپ سنگی
لیتوگرافی یا چاپ سنگی نوعی چاپ بوده که به‌جای حروف یا ابزارهای کنده‌کاری بر لوحه‌های فلزی، از سنگ مرمر (کربنات کلسیم) استفاده می‌شده و بر اساس خاصیت مخلوط نشدن و دفع متقابل آب و روغن صورت می‌گرفته است. (بابازاده، ۱۳۸۱). چاپ سنگی برای نخستین بار توسط میرزا صالح بن حاج باقرخان شیرازی معروف به میرزا صالح تبریزی در تبریز به راه افتاد. میرزا صالح که از سوی عباس میرزا نایب‌السلطنه برای فراگیری هنرهای جدید به روسیه رفته بود در پایان نسخه زادالمعاد چاپ ۱۲۵۱ق توضیح مختصری درباره تاریخچه ورود صنعت چاپ سنگی به ایران می دهد و عنوان می‌کندکه چاپ سنگی برای نخستین بار توسط میرزا صالح بن حاج باقرخان شیرازی معروف به میرزا صالح تبریزی در تبریز پایه‌گذاری شده است. میرزا صالح، که از سوی دولت به حکم ماموریت به روسیه رفته بود در بازگشت یک دستگاه ماشین چاپ سنگی با خود به تبریز آورد که آن را در سال ۱۲۵۰ ق راه‌اندازی کرد و آقا علی‌بن حاج محمدحسین امین الشرع تبریزی را به ریاست آن گماشت. در همین چاپخانه ابتدا قرآن مجید (۱۲۵۰ ق ) و سپس زادالمعاد (۱۲۵۱ ق. ) را چاپ کردند. (آراسته، ۱۳۹۰)
چاپ قرآن در ایران
قرآن معتمدی نخستین قرآنی است که با حروف سربی در سال ۱۲۴۲ ق (۱۲۰۵ش) منشر شده است. از ویژگی عمده این قرآن آن است که حروف سربی آن با خط نسخ بسیار زیبا طراحی شده و به صورت دو رنگ و بسیار زیبا و منظم صفحه بندی و چاپ شده است. (رئیسی مبارکه، ۱۳۷۸)
در حقیقت شروع چاپ قرآن در ایران از یکصد و هشتاد و هشت سال پیش به این سو بوده است. در نیمه سده سیزدهم هجری چاپخانه سنگی فعالیت گسترده‌ای در ایران دارد. در این نوع چاپ، آیات بر روی سنگ حک می‌شد و سنگ در ماشین به مرکب آغشته می‌گردید تا حروف را بر روی پوست یا کاغذ منتقل نماید. قرآن چاپ سنگی به خط استاد ابوالقاسم بن زین‌العابدین در سال ۱۲۵۰ ه. ق از آن جمله است.
ویژگی بیشتر قرآن‌های چاپ ایران این است که کتابت و چاپ متن قرآن کریم در چهارده سطر صورت گرفته و این امر به دلیل اهمیت رقم چهارده برای ایرانیان به نشانه چهارده معصوم است. بررسی ابتکارات و ویژگی‌های قرآن‌های چاپی می‌تواند زمینه‌ساز به‌کارگیری، تداوم و تکمیل این ویژگی‌ها در کار‌های قرآن چاپی معاصر باشد. (بابازاده، ۱۳۸۱)
قرآن های چاپ سربی و سنگی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی
قرآن های چاپ سربی و سنگی از ذخایر گرانبهای کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی می باشند. این نسخه‌های قرآن دارای ارزش‌های فراوان تاریخی، علمی، فرهنگی و دینی هستند. این کتاب‌ها همواره به جهت ویژگی و شرایط خاص (نظیر نوع چاپ، قدمت، نفاست علمی، هنری و... ) از اهمیت و ارزش والایی در مجموعة کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی برخوردار می باشند. قرآن های چاپ سربی و سنگی توسط واقفان و اهداکنندگان در سالیان گذشته به این مکان مقدس اهدا گردیده و مجموعه گرانبهایی از قرآن های چاپ سربی و سنگی چاپ شده در ایران را در خود جای داده است.
به علت محدودیت‌های موجود، در این مقاله قرآن های چاپ سربی قدیم و قرآن های چاپ سنگی بین سالهای ۱۲۵۰- ۱۲۹۰ق موجود در کتابخانه مرکزی که از لحاظ تاریخی و نفاست دارای اهمیت بیشتری بوده مورد بررسی قرار گرفتند.
با بررسی صورت گرفته ۵ نسخه قرآن چاپ سربی قدیم شناسایی گردید. قدیمی ترین نسخه موجوددر کتابخانه، قرآن ۱۴ سطری چاپ سال ۱۲۴۶ ق (تصاویر شماره ۱ و ۲) چاپ تهران در کارخانه اسفندیارخان است که علی الظاهر این دومین قرآن چاپ سربی بوده که در ایران چاپ شده است. در سال ۱۲۴۷ ق نسخه دیگر قرآن (تصاویر شماره۳، ۴، ۵) در همین کارخانه به طبع رسیده که علی الظاهر سومین قرآن چاپ سربی است بوده که در ایران چاپ شده است. نسخه‌های دیگر قرآن سال ۱۲۵۵ق چاپ تهران در کارخانه آقا رستم علی، قرآن سال ۱۲۵۸ ق(تصاویر شماره۶ و۷) چاپ تهران در کارخانه معتمدالدوله قرآن ۱۴ سطری است. قرآن سال ۱۲۶۲ق(تصاویر شماره ۸ و ۹ و ۱۰)چاپ تهران در کارخانه حاجی علی محمد تهرانی قرآن ۱۴ سطری است.
بطورکلی، ۵۸ نسخه قرآن چاپ سنگی بین سال های ۱۲۵۰- ۱۲۹۰ق شناسایی گردید. قدیمی ترین نسخه‌ها چاپ سال ۱۲۵۴ق (تصویر شماره ۱۱ و ۱۲ و ۱۳) در تبریز، قرآن چاپ ۱۲۵۸قمری(تصاویر شماره۱۴و ۱۵ و ۱۶) کتابت احمد بن محمد تبریزی، قرآن چاپ ۱۲۵۸ قمری چاپ تبریز در دارالطباعه حاجی بهرام، قرآن چاپ ۱۲۵۸قمری چاپ تبریز در دارالطباعه حاج غلامرضا تهرانی، قرآن چاپ۱۲۶۰ق(تصاویر شماره۱۷ و ۱۸) در تبریز در چاپخانه ابوالحسن شیرازی و میرزا محسن تبریزی به کتابت محمد حسن گنجوی، قرآن چاپ ۱۲۶۰ق، کتابت محمد جواد اصفهانی، قرآن چاپ ۱۲۶۰ق در دارالطباعه محمد جعفر ابن میرزای تبریزی، کتابت محمد جواد اصفهانی، قرآن چاپ ۱۲۶۱ق(تصویر شماره۱۹ و ۲۰) و... که در ذیل به ترتیب تاریخ نشر معرفی گردیده اند.
از آنجایی که تاکنون پژوهشی با این سبک در مورد عناصر کتابشناسی و نسخه شناسی قرآن های چاپ سربی و سنگی موجود در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی انجام نشده است تحقیق حاضر می تواند بسیار ارزشمند باشد، زیرا اطلاعات جدیدی درباره هریک از جنبه های کتابشناسی و نسخه شناسی منابع مورد نظر پژوهش بدست می‌دهد. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که قرآن های بسیار نفیس و ارزشمند و بعضاً منحصر به فردی در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی وجود دارد که می تواند نشان دهنده توجه ویژه مردم ایران به چاپ این کتاب الهی و همچنین تاریخچه چاپ قرآن در ایران باشد.
در زیر،نسخه‌های قرآن‌ها به ترتیب الفیایی معرفی شده و مشخصات هر نسخه شامل عنوان، کاتب، محل نشر، ناشر، سال نشر، تعداد صفحات، اندازه کتاب، زبان و ... خواهد بود.
نویسنده: منوچهر آراسته
