برای روشن شدن مطلب لازم است به نكاتی اشاره شود:
۱ـ قرآن به الهی بودن امامت تصریح دارد: چنان‌كه ابراهیم بعد از مقام نبوّت و رسالت و مقام خلیل اللهی آخرین مقام و بالاترین منصبی كه به او عنایت می‌شود امامت است، چنان‌كه خداوند در قرآن می‌فرماید: قالَ إِنِّی جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیتِی قالَ لا ینالُ عَهْدِی الظَّالِمِین من تو را امام و پیشوای مردم قرار دادم ابراهیم عرض كرد: از دودمان من نیز امامانی قرار بده، خداوند فرمود: پیمان من به ستم‌كاران نمی‌رسد.(۱)
۲ـ تمام جزئیات احكام و معارف در قرآن بیان نشده: آن‌چه در قرآن آمده كلیات است و در مواردی به جزئیات اشاره شده است، و مسئلۀ امامت مسئلۀ كلّی است و مصداق آن مسئله جزئی است، و در عین حال در قرآن بدان اشاره شده هر چند تصریح نشده است.
۳ـ خداوند در قرآن، پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ، را به عنوان مبین و مفسّر كتاب معرفی كرده است می‌فرماید: «ما این ذكر (قرآن) را بر تو نازل كردیم تا آن‌چه را كه به سوی مردم نازل شده است برای آن‌ها (بیان نموده) روشن سازی و شاید اندیشه كنند،(۲) بعداً اشاره می‌شود كه پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ به امامت علی ـ علیه السّلام ـ تصریح نموده است.
بعد از این مقدّمه در جواب باید گفت كه آیات عدیده‌ای در قرآن دربارۀ امیرالمؤمنین ـ علیه السّلام ـ ، امامت آن حضرت، شأن و منزلت آن آمده است، اگر چه در هیچ‌یك از آن‌ها صریحاً نام آن حضرت به جهت مصالحی برده نشده است.
چنان‌كه خوارزمی و متّقی هندی، در روایتی از رسول خدا نقل نموده اند كه آن حضرت فرمود: ما انزل الله تعالی آیۀ یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا » الّا وَعَلی رَاْسُها و امیرُها، خداوند آیه‌ای «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا نازل نفرمود جز آن‌كه علی ـ علیه السّلام ـ بالاترین (مصداق) و امیر(مصداق آیه) شمرده می‌شود،(۳) (در ص ۲۸۰، مناقب خوارزمی دارد... الّا كان علی شریفها و امیرها.
سلطان الواعظین از محمّد بن یوسف گنجی شافعی و طبرانی نقل نموده كه سیصد آیه از قرآن دربارۀ آن حضرت نازل شده است.(۴) و حاكم حسكانی متوفای ۴۷۰ هـ مجموع آیات فوق را در ۲ جلد جمع‌آوری نموده است(۵)
اینك به بعضی از آیات معروفه كه طبق مدارك و منابع شیعه و اهل سنّت در شأن امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ آمده است اشاره می‌كنیم.
۱ـ آیه‌ی تبلیغ: خداوند می‌فرماید: ای پیامبر آن‌چه را كه خداوند بر تو نازل كرده است به مردم برسان، و اگر چنین نكنی، گویا رسالت خویش را به انجام نرسانده‌ای و خداوند تو را از مردم حفظ خواهد كرد، و به راستی خداوند گروه كافران را هدایت نمی‌كند،(۶) به اتفاق شیعه، و عدّه‌ای از بزرگان اهل سنّت، آیه‌ی مذكور در مورد ولایت و امامت امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ در واقعه غدیرخم نازل شده است، چنان‌كه سعید خدری و ابن عباس نقل نموده‌اند: كه آیه‌ی شریفۀ یا أَیهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیك... در روز غدیر خم بر پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ در مورد علی‌بن ابی‌طالب ـ علیه السلام ـ نازل شده است.(۷)
۲ـ آیه‌ی اكمال: چنان‌كه قرآن می‌فرماید: امروز دین را برای شما كامل نمودم و نعمت خویش را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان دین برای شما اختیار نموده بدان راضی شدم،(۸) آیه‌ی فوق به، اتّفاق علمای شیعه،(۹) و جمعی از علمای اهل سنّت دربارۀ علی ـ علیه السّلام ـ نازل شده است چنان‌كه خوارزمی نقل نموده است كه بعد از بالا بردن دست علی ـ علیه السّلام ـ توسط پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ در غدیر خم، و معرّفی آن به‌عنوان ولی و جانشین خود، هنوز پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ و علی ـ علیه السّلام ـ از هم جدا نشده بودند، كه آیه‌ی اكمال ِ الْیوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُم«...» نازل شد، حضرت فرمود: الله اكبر بر كامل نمودن دین، و تمام نمودن نعمت، و رضایت خداوند به رسالت من، و ولایت علی «و رضی الرّب برسالاتی، و الولایه لعلی» پس در حق یاری كنندگان علی ـ علیه السّلام ـ دعا فرمود، و خواركنندگان علی ـ علیه السّلام ـ را نفرین كرده.(۱۰)
۳ـ آیه‌ی ولایت: چنان‌كه در قرآن آمده إِنَّما وَلِیكُمُ اللَّهُ... ولی و سرپرست و رهبر شما تنها خدا است و پیامبر او، و آن‌ها كه ایمان آورده‌اند، و نماز را بر پای می‌دارند، و در حال ركوع زكات می‌پردازند،(۱۱) آیه‌ی فوق هم به‌اتّفاق شیعه(۱۲) و گروهی از علمای اهل سنّت در باره‌ای علی ـ علیه السّلام ـ و ولایت او نازل شده است.
مرحوم علّامه امینی نام ۶۶ نفر از بزرگان عامّه را با كتبشان ذكر می‌نماید كه نزول آیه‌ی شریفه را در مورد امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ پذیرفته‌اند،(۱۳) از جمله خوارزمی، جریان صدقه دادن انگشتر در حال ركوع توسط علی ـ علیه السّلام ـ را مفصّل نقل نموده است(۱۴) چنان‌كه حاكم «حسكانی» حنفی نیشابوری از دانشمندان معروف قرن پنجم در «شواهد التنزیل» به پنج طریق از «ابن‌عباس» و به دو طریق از «انس بن مالك» و به دو طریق از «محمّد بن حنفیه» و با یك طریق از «عطاء بن السائب» و یك طریق از «عبدالملك بن جریح مكّی» از پیغمبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نقل می‌كند كه آیه‌ی «انما ولیكم الله ...» دربارۀ علی ـ علیه السّلام ـ نازل شده كه در حال ركوع، انگشتر به سائل داد.(۱۵)
۴ـ آیه‌ی اولی الامر، كه در قرآن می‌خوانیم: «ای كسانی كه ایمان آورده‌اید، اطاعات كنید خدا را، و اطاعت كنید رسول خدا وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْكُم» و اولی الامر از خودتان،(۱۶) «حاكم حسكانی» حنفی نیشابوری، ذیل این آیه، پنج حدیث نقل كرده كه در همه آن‌ها عنوان «اولی الامر» بر علی ـ علیه السّلام ـ (به‌عنوان یك مصداق روشن) تطبیق شده است، در نخسین حدیث از خود علی ـ علیه السّلام ـ نقل می‌كند كه وقتی پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود شركای من كسانی هستند كه خداوند آن‌ها را قرین خودش و من ساخته، و دربارۀ آن‌ها آیه‌ی یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّه را نازل كرده است.
از آن حضرت پرسیدم «یا نبی الله من هُم»؟ ای پیامبر خد اولی الامر كیانند؟ قال: انت اوّلهُم، فرمود: تو نخستین آن‌ها هستی، و به همین مضمون است چهار حدیث بعدی،(۱۷) و هم‌چنین آیه‌ی تطهیر،(۱۸) مباهله،(۱۹) پاداش رسالت،(۲۰) علم الكتاب،(۲۱) و آیه‌ی صادقین، خیر البریه، لیلیۀ المبیت، حكمت، سورۀ هل اتی، سقایۀ الحاج، آیه‌ی صالح المؤمنین، سورۀ احزاب، بینه و شاهد، آیه‌ی صدیقون، آیه‌ی نور، آیه‌ی انذار، مرج البحرین، نجوا، سابقون، آیه‌ی انفاق و آیه‌ی محبّت،(۲۲) آیه‌ی مسئولان.(۲۳) هر چند به صراحت نام علی در قرآن نیامده است، ولی طبق اعتراف اهل تسنن و تشیع آیات نام برده شده برای امامت و فضیلت حضرت علی ـ علیه السّلام ـ نازل شده اند و قابل انكار نیستند.
پی نوشتها:
۱. ـ بقره: ۱۲۴.
۲. ـ نحل: ۴۴.
۳. ـ موفق بن احمدبن محمّد مكّی خوارزمی، المناقب، قم، مؤسسۀ النشر الاسلامی التابعۀ لجماعۀ المدّرسین، چاپ سوّم، ۱۴۱۷، ص ۲۶۶ـ ۲۶۷، روایت ۲۴۹. و ر.ك: متّقی هندی، علی، كنزالعّمال، بیروت، موسسۀ الرساله، چاپ پنجم، ۱۴۰۵ هـ ، ۱۹۸۵ م، ج ۱۱، ص ۶۰۴، روایت ۳۲۹۲۰.
۴. ـ سلطان الواعظین شیرازی، شب‌های پیشاور، تهران، دارالكتب الاسلامیۀ، چاپ سی و هفتم، ۱۳۷۶، ص ۳۸۶.
۵. ـ حافظ عبیدالله حاكم حسكانی، شواهد الّنزیل بقواعد التفصیل، بیروت، موسسۀ الاعلمی، ۱۳۹۲هـ، در ۲ جلد.
۶. ـ مائده: ۶۷.
۷. ـ الف: منابع شیعه، ۱ـ ر.ك: امینی نجفی، عبدالحسین، الغدیر، تهران، دارالكتب الاسلامیۀ، چاپ دوّم، ۱۳۷۲، ج۱، ص ۲۲۳ ـ ۲۱۴. و ر.ك: مكارم شیرازی، ناصر و جمعی از دانشمندان، پیام قرآن، قم، نسل جوان، چاپ دوّم، ۱۳۷۴، ج ۹، ص ۳۸۹ ـ ۱۱۷. ب: منابع اهل سنّت: ۱ـ جلال الدین عبدالرحمان بن ابی‌بكر السیوطی، تفسیر دار والمنثور فی التفسیر بالمأثور، بیروت، ج ۲، ص ۳۲۷، ذیل آیه‌ی ۶۷، سورۀ مائده. ۲ـ رشید رضا الوّهابی مذهباً، تفسیر المنار، بیروت، دارالمعرفۀ، چاپ دوم، ج ۶، ص ۴۶۳، ذیل آیه‌ی مذكور.
۸. ـ مائد: ۵.
۹. ـ الغدیر، همان، ج ۱، ص ۲۳۷ ـ ۲۳۰ و ر.ك: پیام قرآن، پیشین، ج ۹، ص ۱۸۸ و... .
۱۰. ـ خوارزمی، المناقب، پیشین، خطبه ۱۳۵، روایت ۱۵۲ و ر.ك: حافظ حسكانی، حافظ شواهد التنزیل، پیشین، ج ۱، ص ۱۵۷، حدیث ۲۱۱.
۱۱. ـ مائده: ۵۵.
۱۲. ـ ر.ك: الغدیر، پیشین، ج ۳، ص ۱۶۲، و ر.ك: پیام قرآن، پیشین، ج ۹، ص ۲۰۰۱ و... .
۱۳. ـ الغدیر، پیشین، ج ۳، ص ۱۶۲ـ ۱۵۶.
۱۴. ـ خوارزمی، المناقب، ص ۲۶۴، روایت ۲۴۶ و ص ۲۶۶، روایت ۲۴۸.
۱۵. ـ ابی‌القاسم عبیدالله بن احمد الحسكانی ، شواهد التنزیل، بیروت، موسسۀ الاعلمی، ج ۱، ص ۱۶۱ الی ۱۶۸.
۱۶. ـ نساء: ۵۹.
۱۷. ـ ر.ك: شواهد التنزیل حسكانی، پیشین، ج ۱، ص ۱۴۸ تا ۱۵۱. و ر.ك: پیام قرآن، پیشین، ج ۹، ص ۲۱۹ـ ۲۱۵.
۱۸. ـ احزاب: ۳۳.
۱۹. ـ آل‌عمران: ۶۱.
۲۰. ـ شوری: ۲۳.
۲۱. ـ رعد: ۴۳.
۲۲. ـ ر.ك: المراجعات، پیشین. و پیام قرآن، ج ۹، پیشین. و شواهد التنزیل، پیشین. كه در پیام قرآن، ج ۹، حدود ۳۰ آیه مفصّل مطرح و بحث شده است.
۲۳. ـ صافات: ۲۴.
منبع: نرم افزار پاسخ ۲ مرکز مطالعات.
