اطلاعات کتاب
نویسنده: عبدالله جوادی آملی
موضوع: تفسیر قرآن
سبک: تفسیر قرآن به قرآن
زبان: فارسی
ناشر: انتشارات اسراء
مجموعه: تاکنون (فروردین ۱۳۹۷) ۴۵ج
تفسیر تسنیم، از تفاسیر ترتیبی قرآن کریم به زبان فارسی اثر آیت الله عبدالله جوادی آملی است. روش محوری این تفسیر بر پایۀ اسلوب تفسیری علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، «روش تفسیر قرآن به قرآن» است. مفسر در کنار سه منبع اصلی خود یعنی قرآن، سنت و عقل در موارد پرشماری از ادبیات عرب و کلام فلاسفه و عرفا برای بیان مراد خود بهره گرفته است. نام این تفسیر از آیه ۲۷ سوره مطففین الهام گرفته شده که نام چشمه‌ای در بهشت است.
مراحل چهارگانه تفسیر هر آیه عبارتند از: گزیده تفسیر، تفسیر آیه، لطایف و اشارات، و بحث روایی.
۴۵ جلد از این تفسیر تا آیه ۲۹ سورهٔ نحل توسط انتشارات اسراء به چاپ رسیده است (تا فروردین ۱۳۹۷) و تا پایان قرآن به حدود ۸۰ جلد خواهد رسید.
نوشتار اصلی: عبدالله جوادی آملی
آیت الله جوادی آملی فرزند میرزا ابوالحسن آملی در سال ۱۳۱۲ ه.ش در آمل به دنیا آمد و تحصیلات ابتدایی و دروس حوزوی را تا مرحله سطح در زادگاه خود گذراند، آنگاه راهی تهران شد و برای پنج سال نزد استادانی همچون حاج شیخ محمد تقی آملی، شعرانی؛ فاضل تونی، محی الدین الهی قمشه‌ای، فشارکی و چاپلقی دروس فقه، اصول، فلسفه و عرفان را فرا گرفت و در سال ۱۳۲۴ ه.ش رهسپار حوزه علمیه قم شد و نزد شخصیت‌های علمی همانند: آیت الله بروجردی، محقق داماد، میرزا هاشم آملی، علامه طباطبایی و امام خمینی علم آموخت.
مؤلف علاوه بر تفسیر قرآن، در فقه و فلسفه نیز صاحب نظر بوده و از مراجع تقلید شیعه ایرانی است و فعالیت‌های فراوان اجتماعی نیز داشته است از جمله: عضو مجلس خبرگان قانون اساسی، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، عضو پیشین مجلس خبرگان رهبری، از امامان جمعه قم،...
مفسر قبل از نگارش تفسیر «تسنیم»، با نوشتن تفاسیری موضوعی گرایش خود را به این نوع تفسیر نشان داده است. برخی از این تفسیرهای موضوعی عبارتند از: قرآن در قرآن، توحید در قرآن، وحی و نبوت در قرآن، معاد در قرآن، ...
نام این تفسیر از آیۀ ۲۷ سوره مطففین الهام گرفته شده است، مطابق این آیه، تسنیم نام چشمه‌ای در بهشت است که مقربین درگاه الهی از آن می‌نوشند.[یادداشت ۱]
مفسر نخست آیه یا آیاتی می‌آورد و آنگاه جایگاه علمی و عملی هر آیه را در فصلی جداگانه مورد بحث قرار می‌دهد. این تفکیک دسترسی به معنا و تفسیر هر آیه را آسان می‌کند، البته در مواردی هم مفسر چند آیه را به دلیل پیوستگی معنایی در کنار هم یاد می‌کند و سپس در چهار بخش تفسیر خود را ذیل آن پی می‌گیرد که عبارتند از: ۱- گزیده تفسیر؛ ۲- تفسیر؛ ۳- لطایف و اشارات؛ ۴- بحث روایی.
در تفسیر «تسنیم» آیات ترجمه نشده است. مفسر پس از آوردن آیه یا آیات، گزیده‌ای از تفسیر را پیش روی قرار می‌دهد و سپس در بخش «تفسیر» از ادبیات عرب و منابع آن به وفور استفاده کرده و معنا و مراد آیه را مفصل‌تر بررسی می‌کند.
مرحله سوم یا بخش سوم با نام «لطایف و اشارات» آمده که اجتهادی‌ترین بخش تفسیر است. قدرت تحلیل، اشراف بر عرفان نظری و عملی و میدان داری مفسر در فلسفه و کلام به خوبی دراین بخش آشکار شده است. به عنوان نمونه، دربارة «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» می‌نویسد: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» از عبد به منزله «کن» از مولای اوست، همان گونه که حضرت نوح (علیه السلام) با اسم خدا بر طوفان امواج کوه گونه آب استیلا یافت و کشتی او با نام خدا آرام گرفت.[۱] «بِسْمِ اللّهِ مَجْرَاهَا وَمُرْسَاهَا» (هود ص۴۱) «تا به نام خدا کشتی هم روان شود و هم به ساحل نجات رسد.»
و نیز آورده است: اگر کسی در عین رعایت نظام علّت و معلول به قدرت خویش و سایر اسباب و علل عادی تکیه نکند، بلکه مؤثر مطلق را فقط خدا بداند، آثار اسم اعظم او در کنار بسم الله ظهور می‌کند.[۲] مفسر محترم در جای دیگر می‌نویسد: گناه چون نقص و امر عدمی است به خدای سبحان ارتباطی ندارد. منشأ هر معصیتی یا جهل است یا عجز یا سایر امور عدمی و خداوند از همه آنها منزه است.[۳] و نیز در جایی در مورد نسبت بین «سَبِیلَ الْغَی» با «صراط مستقیم» چنین می‌خوانیم: نسبت «سَبِیلَ الْغَی» با صراط مستقیم نسبت تضاد نیست، بلکه نسبت تقابل عدم و ملکه است؛ یعنی یکی بود صراط است و دیگری نبود آن.[۴]
در بحث روایی که آخرین بخش از گفتار مفسر در هر فصل است، روایات را طبقه‌بندی کرده و در پایان به جمع بندی پرداخته و آن را تحت عنوان «الاشاره» آورده است.[۵]
در این بخش، روایاتی را از منابع حدیثی یا تفسیری انتخاب کرده در بسیاری از موارد به شرح آنها پرداخته و در صورت لزوم به رفع تنافی ظاهری آنها روی آورده [۶] یا بعضی را کنار نهاده است. [۷] مفسر در این بخش از طولانی شدن ابایی نداشته و بدین سان منبعی در شرح و تبیین روایات تدوین نموده است.[۸]
مفسر به روایات شأن نزول نیز توجه داشته و به عنوان یک مبنا در روایات شأن نزول به متعدد بودن سبب نزول باور دارد و بیشتر روایات تفسیری را از باب تطبیق مصداقی و از نوع جَری می‌داند [۹] و معتقد است چه بسا روایتی بیانگر باطن قرآن و در مقام ذکر مصادیق باطن قرآن باشد. [۱۰]
شاخصه‌های تفسیر
یکی از امتیازات این تفسیر، توجه ویژه به هدفمندی سوره‌ها و اختصاص فصلی با عنوان «تناسب آیات» در میان مباحث تفسیری است.
وجود مباحث روز و کاربردی و کلام جدید و آنچه در عرصه اجتماعی و سیاسی به گفتمان تبدیل شده است در این تفسیر مورد توجه قرار گرفته است. پلورالیسم دینی[۱۱]، سکولاریسم[۱۲]، اصل تنازع بقا در رویارویی حق و باطل[۱۳]، ولایت فقیه و شورا و نقش آن در حکومت دینی[۱۴]، نسبت بین یافته‌های علوم تجربی و آموزه‌های دینی،[۱۵] و تأثیر انتظار از متن در تفسیر متن[۱۶] نمونه‌هایی از این موضوعات است.
از نکات قابل توجّه در تفسیر «تسنیم» نقد و بررسی دیدگاه‌های سایر مفسران است.
آیت الله جوادی آملی هم در پیشگفتار طولانی خود و هم در متن تفسیر، موضوعات علوم قرآنی را مطرح و دیدگاه خود را درباره آنها بیان کرده است. گاهی اصطلاحاتی همسو با نظر خود ابداع نموده و آنها را به کار گرفته است؛ برای نمونه مفسر لفظ «جو نزول» و «فضای نزول» را وضع و میان آن دو و «شأن نزول» تفاوت قائل شده است.[۱۷]
به جز جلد ۱و۲ در پایان بقیه مجلدات این تفسیر فهرست منابع آمده است و در بهره‌گیری از منابع تفسیری و روایی، از منابع غیر شیعی نیز استفاده شده است.
مشترکات و تمایزات المیزان و تسنیم
علامه طباطبایی روش تفسیری قرآن به قرآن را که پیشینیان به اشاره یا در حد یک نظریه مطرح ساخته یا بعضی به صورت محدود آن را به کار برده بودند، محور تفسیر خود قرار داد. تفسیر «تسنیم» نیز از همین روش بهره می‌برد.
هر دو مفسر، قرآن را در اصل حجیت و دلالت، مستقل و دلالت و حجیت آن را نیازمند به غیر نمی‌دانند.[۱۸]
هردو مفسر روایاتی را که به تعیین مصداق و تطبیق پرداخته‌اند از باب «جَری» دانسته‌اند.[۱۹]
هر دو از تفاسیر وجوامع حدیثی اهل سنت استفاده کرده کرده‌اند.
در هر دو تفسیر المیزان و «تسنیم» عموماً روایات بدون ذکر سند یاد شده و بیشتر به ذکر آخرین راوی بسنده شده است.
در هر دو تفسیر بحث و تفسیرهای موضوعی متعدد و مفیدی وجود دارد، عناوینی همچون: «یوم در قرآن»[۲۰]، «قرآن و عزت»[۲۱]، «حیات در فرهنگ قرآن»[۲۲] و «مناسک حج».[۲۳]
به رغم یکسان بودن اسلوب و روش «تسنیم» با اسلوب و روش المیزان، تفاوتهای این دو تفسیر نیز چشمگیر است و آیت الله جوادی آملی در برخی موارد به نقد دیدگاه استاد خود می‌پردازد.[۲۴]
«تسنیم» عموماً برای هر آیه فصلی جداگانه در نظر گرفته و این اسلوب، دسترسی به تفسیر هر آیه را آسان‌تر می‌کند ولی در المیزان مجموعه‌ای از آیات مورد تفسیر قرار گرفته است. تفاوت دیگر این دو تفسیر این است که چون تألیف «تسنیم» در عصر برپایی نظامی استوار بر فقه شیعه صورت گرفته مباحث سیاسی و حکومتی در این تفسیر از تفسیر المیزان پررنگ‌تر است.[۲۵]
جایگاه سنّت در تفسیر «تسنیم»
در نگاه آیت الله جوادی، مطابق حدیث ثقلین، تمسک به قرآن یا سنت بدون دیگری در حقیقت ترک هر دو ثقل اکبر و اصغر است.[۲۶] مراد مفسر از سنت خصوص حدیث لفظی نیست، بلکه سنت هر چیزی است که به معصوم منسوب باشد؛ اعم از عدم ردع (تقریر معصوم) یا سکوت یا فعل و قول.[۲۷] ایشان سنت را به دو نوع سنت قطعی و غیر قطعی تقسیم می‌کند و معتقد است سنت قطعی همچون قرآن نیاز به عرضه ندارد؛ زیرا از مقام عصمت قطعی صادر شده و به خداوند منسوب است.[۲۸] و به تعبیر علامه طباطبایی روایت قطعی الصدور همانند آیه از اینکه از امری محال سخن بگوید محفوظ است.[۲۹]
نسبت قرآن به سنت، همانند نسبت قانون اساسی به قوانین دیگر است. قرآن کریم عهده دار تبیین خطوط کلّی معارف و احکام دین است و تبیین حدود و جزئیات و شیوه اجرای آن برعهده رسول خدا(ص) و ائمه علیهم‌السلام (سنت) است؛ مثل اصل وجوب نماز که در قرآن با أَقِیمُوا الصَّلوةَ آمده و احکام جزئی آن را ائمه بیان کرده‌اند.[۳۰]
گرچه تفسیر «تسنیم» با محوریت تفسیر «قرآن به قرآن» سامان یافته است، ولی همان گونه که پیشتر اشاره شد، مولف در پایان بیشتر قسمتها بخش مستقلی را با عنوان «بحث روایی» به گفت گو در زمینه روایات اختصاص داده و در پیشگفتار علت تفکیک آن را بیان کرده است.[۳۱]
جایگاه عقل در تفسیر «تسنیم»
این مقاله نیازمند ویکی‌سازی است. لطفاً با توجه به راهنمای ویرایش و شیوه‌نامه، محتوای آن را بهبود بخشید.
مفسر «تسنیم» عقل‌گرایی را در جای جای تفسیر نشان داده و گرایش فلسفی و اشراف خود بر مباحث کلامی را به وضوح نمایانده است. در این دیدگاه، عقل رسول باطنی خداست،[۳۲] اما طبق نظر مؤلف، در تفسیر آیه یا حدیث به صرف قطع به یک مطلب نمی‌توان از ظاهر یا نص منابع دینی منصرف شده، بر خلاف آن حمل کرد، بلکه اگر قطع به یک مبدأ تصدیقی به گونه‌ای باشد که ثبوت محمول برای موضوع به نحو ضروری و انفکاک آن از موضوع محال باشد چنین قطعی مفید ضرورت است و تنها در آن صورت مجازیم از ظاهر یا نص آیه یا روایت دست برداریم.[۳۳]
به عنوان نمونه وی در ردّ نسیان پیامبر(ص) آورده است: «با صعود روح به مقام تجرد عقلی که جایگاه حضور و ظهور دائمی است نه غفلت، جایی برای نفوذ شیطان باقی نمی‌ماند. این دلیل عقلی آن چنان قاطع است که حتّی اگر ظواهر نقلی بر خلاف آن باشد باید توجیه شود.»[۳۴]
برخی ضعف‌ها
عباراتی عربی در متن تفسیر «تسنیم» آمده است که منبع آن مشخص نشده و چه بسا این عبارت‌ها روایت تلقی شود، و یا نقل سینه به سینه آن مشکلاتی را به وجود آورد. دو عبارت «القرآن غریمٌ لایقضی دَینُهُ وغریبٌ لایؤدّی حقُّه» و «تُعْرَفُ الاشیاء بأضدادها» نمونه‌هایی از آن است.[۳۵]
مفسر گاهی سخنی را به مفسری دیگر نسبت داده، ولی نام او را یاد نکرده است.[۳۶]
در این تفسیر عبارت‌های فنی وجود دارد که درک آن در حد خواص و کسانی است که با آن رشته خاص آشنایی دارند.[۳۷]
آیت الله جوادی در پیشگفتار خود که به پاره‌ای از موضوعات علوم قرآنی پرداخته، از موضوع مکی و مدنی بودن آیات و سوره‌ها و نقش آن در فهم مراد آیات عبور کرده و به ندرت در متن تفسیر از آن یاد کرده است.[۳۸]
مجلدات تفسیر «تسنیم» همسان نیست. به طوری که جلد اوّل و دوّم و چهارم آن فهرست منابع ندارد و جلد سوّم فاقد فهرست تفصیلی ولی جلد چهارم واجد فهرست تفصیلی است و از تمامی مجلدات بعدی فهرست تفصیلی حذف شده است.
وضعیت نشر
۴۵ جلد از این تفسیر تا آیه ۲۹ سورهٔ نحل توسط انتشارات اسراء به چاپ رسیده است (تا فروردین ۱۳۹۷)[۳۹] و تا پایان قرآن به حدود ۸۰ جلد خواهد رسید.[۴۰]
قرار است تفسیر ۱۵ جزء نخست قرآن کریم در ۵۰ جلد منتشر شوند و تفسیر ۱۵ جزء بعدی در ۳۰ جلد خاتمه یابند. دلیل این امر تبیین بسیاری از موضوعات تفسیری در ۱۵ جزء نخست است که لزومی به تکرار آنها در جزءهای بعدی نیست.[۴۱]
پانویس
تفسیر تسنیم، ج۱ ص۳۰۳
تفسیر تسنیم، ۱ ص۳۰۴
تفسیر تسنیم، ۱ ص۴۴۵
تفسیر تسنیم، ج۱ ص۵۲۶
تفسیر تسنیم، ج۵ ص۳۵۰
تفسیر تسنیم، ج۷ ص۲۵۶ و ج۱ ص۲۷۷ و ج۱۱ ص۴۳۲ و ج۲ ص۳۵۹، ۳۶۷
تفسیر تسنیم، ج۱۱ ص۳۳۵، ۵۳۶، ۴۳۲، ۴۵۶
تفسیر تسنیم، ج۶ ص۵۱۲ و ج۳ ص۱۵۴و ج۴ ص۲۸۰
تفسیر تسنیم، ج۶ ص۵۱۰ و ج۹ ص۶۳۸ و ج۵ ص۶۱۲، ۶۴۰
تفسیر تسنیم، ج۶ ص۵۱۱
جلد۵ ص۸۰ و جلد۶ ص۲۱۰
جلد۱۰ ص۲۳۹
جلد۱۱ ص۷۳۸
جلد۱۱ ص۷۳۸
جلد۸ ص۷۰ تا ص۵۷۳
جلد۱ ص۲۲۴
تفسیر تسنیم، ج۱ ص۲۳۲، ۲۳۶و ج۵ ص۲۹۳
المیزان، ج۱ ص۶۵؛ تسنیم ج۱ ص۱۰۲
المیزان ج۵ ص۹۵ و تسنیم ج۱ ص۱۶۷
تفسیر تسنیم، ج۱ ص۳۸۹
تفسیر تسنیم، ج۱۰ ص۲۳۹
تفسیر تسنیم، ج۹ ص۵۸۶
تفسیر تسنیم، ج۱۰ ص۱۰۷
تسنیم، ج۹ ص۳۴۷ و ص۳۴۳
تسنیم، ج۶ ص۵۱۰
تفسیر تسنیم، ج۱ ص۱۳۲، ۱۳۳
تفسیر تسنیم، ج۱ ص۱۳۶
تفسیر تسنیم، ج۱ ص۱۴۱
المیزان، ج۸ ص۳۱۸
تسنیم، ج۱ ص۱۵۴
تفسیر تسنیم،ج ۱ ص۱۶۴و ج۸ ص۱۶۹و ج۷ ص۱۴۹
تفسیر تسنیم، ج۱ ص۱۷۰
تفسیر تسنیم، ج۱ ص۱۷۱، ۱۷۳
تفسیر تسنیم، ج۶ ص۱۱۲، ۱۱۳
تفسیر تسنیم ج۱ ص۵۴ و ص۵۴۲
تفسیر تسنیم ج۱ ص۴۵۹
تفسیر تسنیم ج۳ ص۵۲
تفسیر تسنیم ج۶ ص۱۶۷
«انتشار جلد چهل و پنج تفسیر تسنیم». پایگاه اطلاع‌رسانی اسراء، ۲۳ اسفند ۱۳۹۶. بازبینی‌شده در ۵ خرداد ۱۳۹۷.
خبرگزاری تسنیم
خبرگزاری کتاب ایران
یاداشت۱: «یسْقَوْنَ مِن رَّحِیقٍ مَّخْتُومٍ(۲۵)خِتَمُهُ مِسْک وَ فی ذَالِک فَلْیتَنَافَسِ الْمُتَنَافِسُونَ(۲۶)وَ مِزَاجُهُ مِن تَسْنِیمٍ(۲۷)عَینًا یشْرَبُ بِها الْمُقَرَّبُونَ(۲۸)»: از بادهای مُهرشده نوشانیده شوند. (۲۵) [بادهای که] مُهر آن، مُشک است، و در این [نعمت‌ها] مشتاقان باید بر یکدیگر پیشی گیرند. (۲۶)و ترکیبش از [چشمه] «تسنیم» است: (۲۷)چشمه‌ای که مقرّبان [خدا] از آن نوشند. (۲۸)
منابع
آلوسی، علی؛ روش علامه طباطبائی در تفسیر المیزان، ترجمه سید حسین میر جلیلی، چاپ اوّل، شرکت چاپ و نشر بین الملل، تهران، ۱۳۸۱ش.
جوادی آملی، عبدالله؛ «تسنیم» تفسیر قرآن کریم، مرکز نشر اسراء، قم.
طباطبایی، محمد حسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن، منشورات جماعه المدرسین، قم.
