نویسندگان: دكتر سید علی اكبر ربیع نتاج (۱)وعالیه روح اله زاده اندواری (۲)

۲. جلوه های حضور زن در اجتماع صدر اسلام
 

۱-۲. زنان صدر اسلام
 
زن صدر اسلام، زنی است كه دوران مظلومیت زنان را درك كرده است، ظلم و ستم های بسیاری تحمل نموده و محدودیت ها و محرومیت های بسیاری شاهد بوده و با ظهور اسلام، از محرومیت و مظلومیت به كرامت و عزت نائل شده است و می تواند از بهترین الگوهای زن
مسلمان در عرصه فعالیت های اجتماعی باشد.
از جمله زنان نامدار، «حضرت خدیجه» همسر با وفای رسول خدا بود كه در همان آغازین روزهای ظهور اسلام، مسلمان شد و در روزگارانی كه جاهلیت بر دل های مردم عرب حكمرانی می نمود و اسلام هیچ پایگاهی نداشت، وی نخستین كسی بود كه نور اسلام را به دل خویش راه داد. (ابن اثیر، ۵ /۴۳۴)
تا جایی كه فرستاده بر حق خدا، محمد مصطفی(ص) به وی نوید بهشت ابدی عطا فرمود.
یكی دیگر از زنان «سمیه»، مادر عمار یاسر كه از نخستین مسلمانان تاریخ بود. وقتی ابلیس منشان روزگار، از اسلام آوردن سمیه خبر یافتند، او، همسر و فرزندان تازه مسلمان شده اش را در بند نمودند و زیر آفتاب سوزان مكه شكنجه دادند. سمیه نامش را در شمار شیر زنان تاریخ به عنوان نخستین شهید اسلام ثبت نمود و تاریخ زن را با نام خود مزین ساخت. (ابن اثیر، ۵ /۴۸۱)
علاوه براینان زنان دیگر بودند كه با عشق به حقیقت و تحمل رنج ها و حضور در میدان نبرد در این راه موجب گسترش و اعتلای اسلام شدند. (ابن حجر عسقلانی، ۴ /۴۶۶-۳۱۲)

۲-۲. مشاركت زنان در جهاد
 
حضور زنان در میدان جنگ و نبرد در تاریخ صدر اسلام نشان آن است كه زنان نیز در راه خدا قیام می نمودند و در میدان های جنگ و جهاد همیشه حاضر و آماده بودند.
از انس بن مالك روایت شده است: «كان رسول اللّه(ص) یغزو بأم سلیم و نسوة من الانصار لیسقین الماء و یداوین الجرحی؛ هر گاه پیامبر(ص) قصد جنگی را نمود، ام سلیم جمعی از زنان را به همراه می برد تا مسئولیت آب رسانی و درمان زخمی ها را به عهده گیرند». (ابی داود، ۱ /۲۰۲)
در صحیح بخاری نیز نقل شده است: « عایشه و ام سلیم در زمان جنگ احد، مشك های آب را به سرعت جابه جا می كردند و به تشنگان می رساندند». (بخاری، ۴ /۴۱۸)
«نسیبه» كه به «ام عماره» معروف است می گوید:
«در جنگ احد با مشك آب خود را به پیامبر(ص) رساندم، آن حضرت را در جمع اصحاب یافتم و قدرت و پیروزی از آن مسلمانان بود. هنگام شكست مسلمانان، به پیامبر(ص) پیوستم و به طور مستقیم وارد جنگ شدم، به قصد دفاع از پیامبر(ص) شمشیر می زدم و تیراندازی می كردم». (ابن هشام، ۳ /۸۷-۸۶)

۳-۲. حضور زنان و نهضت عاشورا
 
یكی از زنانی كه مردانه در حادثه عاشورا به مبارزه پرداخت و پا به پای امام حسین(ع) حركت نمود، حضرت زینب(س) بود. او زنی بود كه با شجاعت و دلاوری و مسئولیت پذیری خویش ندای رسالت حسین(ع) را به گوش جهانیان رسانید، او بزرگ پرچم دار نهضت كربلا و بزرگ ترین پیام رسان لاله های پرپر شده آن است كه عظیم ترین صبر در برابر مصایب را به نمایش درآورد. حضرت زینب توانست در همه جا ندای ولایت و حمایت را به گوش مردم برساند. (صادق كوهستانی، ۶۵)
به جز حضرت زینب(س) زنان دیگری نیز در واقعه عاشورا به یاری امام حسین(ع) و یارانش شتافتند. «از جمله این زنان مادر وهب تازه داماد كربلا، هلیم همسر زهیر بن قین، فاطمه همسر عمر بن عبدالعزیز، حره از نوادگان حلیمه سعدیه و... نیز بوده اند». (محمدی اشتهاردی، ۱۵۳-۱۲۶)

۴-۲. حضور اجتماعی- سیاسی فاطمه زهرا(س)
 
یكی دیگر از بانوانی كه از صدر اسلام پا به پای پیامبر(ص) تلاش كرد و با مخالفان به مبارزه پرداخت، حضرت فاطمه(س) است. حضور او و سخنان او در ماجرای «سقیفه» و «فدك» نمایانگر حضور او در صحنه اجتماع و سیاست می باشد.
گفتنی ها در رابطه حضور زهرا(س) در كنار پدر و علی(ع) برای ترویج اسلام و تحمل سختی های او بسیار است، جز ماجرای سقیفه و فدك و نهضت عاشورا كه نقش حضرت فاطمه(س) و زینب(س) در آن ها مشهود بود. از صدر اسلام و تاكنون جریانات و اتفاقات مهم دیگری رخ داده و خیل كثیری از زنان نمونه بوده اند كه در كنار مردان یا به تنهایی از پس این وقایع بر آمده اند.

۳. آداب حضور زن در جامعه
 

۱-۳. عفت در نگاه
 
در تعالیم اسلامی، مفهوم عفت عبارت است از كنترل شهوت و جلوگیری از آن در خارج شدن از حد اعتدال. در كتب لغت آمده است: این واژه از ریشه «عف» گرفته شده است و به معنای «خودداری ازآن چه حلال نیست و خودداری از سخن یا عمل ناپسند» می باشد. (ابن منظور،
۹ /۲۱۰)
راغب اصفهانی می نویسد: «عفت، حالتی است، برابر نفس كه آن حالت از غلبه شهوت بر انسان جلوگیری می كند». (راغب اصفهانی، ۳۵۱)
لذا منظور از عفت در نگاه آن است كه فرد بتواند با ایمان و یقین بر نیروها و امیال شهوانی خود از طریق چشم غلبه كند. ارزش و اهمیت این مسئله از این بابت است كه چشم اولین عضو بدن انسان است كه گناه را مشاهده می كند و اگر فرد نتواند نگاه خود را كنترل كند، همان موجب سقوط و ذلت او می شود و خداوند چون خالق انسان است و از همه صفات وی آگاه است و برای انسان هر آنچه را كه خوب و بهتراست، می خواهد، لذا به عفت در نگاه توصیه نموده، انسان را از نگاه‌های حرام باز می دارد.
قرآن كریم در این زمینه می فرماید:
«قُل لِّلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَیَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِكَ أَزْكَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا یَصْنَعُونَ* وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَیَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُیُوبِهِنَّ وَلَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِی إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِی أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَیْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِینَ غَیْرِ أُوْلِی الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِینَ لَمْ یَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاء وَلَا یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ مَا یُخْفِینَ مِن زِینَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِیعًا أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» (نور، ۳۱-۳۰)
صاحب مجمع البیان منظور از (غض بصر) را برای مردان و زنان پوشاندن دیدگان از آنچه نگاه به آن برایشان حلال نیست، بیان نموده است. (طبرسی، ۷ /۲۴۲-۲۴۱)
و نیز علامه طباطبایی در تفسیر «غض بصر» می گوید: «مؤمنین چشم پوشی را از خود چشم شروع كنند... . در این آیه به جای اینكه نهی از چشم چرانی كند، امر به پوشیدن چشم كرده و فرقی ندارد... . و چون مطلق است نگاه به زن اجنبی را بر مردان و نگاه به مرد اجنبی را بر زنان تحریم فرموده، پس بر زنان هم جایز نیست نظر كرده به چیزی كه برای مردان جایز نیست». (طباطبایی، ۱۵ /۱۵۶-۱۵۴)
پس هر مسلمان چه زن و چه مرد باید از چشم چرانی و نظر بازی اجتناب كند، آری! نگاه جرقه ای است كه غریزه را شعله ور می كند.
امام صادق (ع) می فرماید:
«النظرة بعد النظرة تزرع فی القلب شهوة و كفی بها لصاحبها فتنة». (حر عاملی، ۴ /۱۳۹) « نگاه
بعد از نگاه، شهوت را در دل می رویاند و برای نظر باز همان فتنه انگیختن بس است».
و نیز در این زمینه آمده است:
«و النظر سهم من سهام ابلیس مسموم و كم من نظرة اورثت حسرة طویلة» (همان، ۴ /۱۳۸؛ كلینی، ۵ /۵۵۹). «نگاه تیری از تیرهای شیطان است، چه بسا یك نظر كه حسرت درازی به دنبال دارد».
در وسائل الشیعه آمده است: امیر المؤمنان(ع) در نامه به امام حسن(ع) می گوید:
«و اغضض بصرها بسترك و اكففها بحجابك» (كلینی، ۱۴ /۱۲۰) «چشمت را از آنچه باید پوشیده شود، بپوشان و حجابت را نگهدار...».
اگر مرد و زن با ایمان باور داشته باشند كه خداوند چشم هایی را كه به خیانت می گردد وآنچه را سینه ها پنهان می دارند، می داند: «یَعْلَمُ خَائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَمَا تُخْفِی الصُّدُورُ» (غافر، ۱۹) و در قیامت نیز چشم ها بر ضد آدمی گواهی می دهند: «حَتَّى إِذَا مَا جَاءوهَا شَهِدَ عَلَیْهِمْ سَمْعُهُمْ وَأَبْصَارُهُمْ وَجُلُودُهُمْ بِمَا كَانُوا یَعْمَلُونَ* وَقَالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدتُّمْ عَلَیْنَا قَالُوا أَنطَقَنَا اللَّهُ الَّذِی أَنطَقَ كُلَّ شَیْءٍ وَهُوَ خَلَقَكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ». (فصلت، ۲۰-۲۱ ) آیا چشم های خود را با چشم چرانی و نگاه حرام آلوده می كنند؟!
بنابراین با عفت چشم و نگاه، عفاف در ابعاد دیگر حاصل شده و ملكه انسانی عفت در نفس آدمی ایجاد می شود و با عفیف نبودن آن، شیطان بهترین ابزار فریب می شود. با توجه به مطالب مطرح شده، عفت در نگاه یا غض بصر یكی از بهترین اصولی است كه زنان و مردان مسلمان باید در رعایت آن بسیار بكوشند تا بتوانند در جامعه و كنار یكدیگر حضور یابند و به كار و فعالیت بپردازند.

۲-۳. عفت در معاشرت
 
یكی از شرایط مهم و اساسی فعالیت اجتماعی زن و حضور وی در صحنه گوناگون، مرزبندی دقیق و جدایی او از مردان است. قرآن كریم نیز بر این مطلب، تأكید ورزیده است...:
«وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِن وَرَاء حِجَابٍ» (احزاب، ۵۳) «هر گاه از ایشان (زنان پیامبر) چیزی خواستید، از پشت پرده و حایل طلب نمایید».
این امر واضح است كه فعالیت های اجتماعی زنان و حضور آنان در جامعه، زمینه ارتباط بین زن و مرد را بیش تر می كند و این ارتباط و اختلاط بین زن و مرد گاه مفسده ای در پی دارد. پس زنان و مردان اگر بخواهند جامعه خود را به سعادت و موفقیت نزدیک كنند، باید در این
امر عفاف پیش گیرند و از افراط و تفریط دوری كنند. چون شاید با رعایت نشدن این اصل حضور زنان در جامعه خطرناك شود.
ام سلمه می گوید: «هنگامی كه رسول خدا نماز جماعت را تمام می كرد، قدری مكث می كرد تا زنان خارج شوند». (بخاری، ۵ /۱۸۷)
رسول خدا(ص) در زمان حیاتشان، در ورودی زنان به مسجد را از در ورودی مردان مجزا ساخت و فرمود: « لو تركنا هذا الباب النساء». (ابی داود، ۱ /۱۸۰) یعنی خوب است این در را به بانوان اختصاص بدهیم.
نیز در روایتی آمده است: «پیامبر اكرم(ص) دستور داد كه شب هنگام كه نماز تمام می شود اول زن ها بیرون بروند و بعد مردها. رسول خدا خوش نمی داشت كه زن و مرد در حال اختلاط از مسجد بیرون روند؛ زیرا فتنه ها از همین اختلاط بر می خیزد. رسول خدا(ص) برای اینكه برخورد و اصطكاكی رخ ندهد، دستور داد مردان از وسط و زنان از كنار خیابان بروند. (ابی داود، ۲ /۶۵۸)
بنابراین زنان و مردان اگر می خواهند در كنار یكدیگر به كار و تلاش بپردازند، باید از آنچه به اختلاط و ازدحام می انجامد، دوری كنند و قوانین و اصول دین مبین اسلام را رعایت كنند.

ادامه دارد...

پی نوشت ها :
 

۱. دانشیار دانشگاه مازندران

۲. دانشجوی كارشناسی ارشد

 
منبع: نشریه علوم ومعارف قرآن کریم، شماره ۶.