نویسنده:دكتر سید حسین امیدیانی*
ءأَنتُمْ أَشَدُّ خَلْقًا أَمِ السَّمَاء بَنَاهَا ـ رَفَعَ سَمْكَهَا فَسَوَّاهَا
(آیا خلقت شما سخت‌تر است یا آفرینش آسمان كه خدایش بنا و سقف آن را بالا برده و آن را منظم ساخته است)
“نازعات ـ ۲۷ -۲۸”
چكیده:
قرآن كریم، معجزه ی آخرین پیامبر الهی، حضرت محمد(ص) است كه با هدف تربیت و هدایت انسانها، نازل شده و هر چه در این زمینه لازم بوده، در این كتاب گرانقدر آمده است. در تعقیب هدفهای هدایتی و به منظور نشان دادن آثار قدرت پروردگار متعال، یك سلسله آیات قرآنی به مطالبی پیرامون چگونگی خلقت كائنات و پدیده‌های جهان هستی پرداخته و درباره ی آفرینش آسمانها، كهكشانها، ستارگان، زمین، خورشید و ماه و حركتهای منظم آنها در مدارهای خودشان و در زمان‌های معینی كه برای آنها در نظر گرفته شده است و سایر امور طبیعی مانند آنها، سخن گفته و از این گونه امور به عنوان نشانه‌ها و آیات الهی یاد كرده و مردم را به تدبّر، تفكّر و تعقّل در آنها فرا خوانده است.
در این آیات كه مربوط به پدیده‌های طبیعی جهان آفرینش هستند، قرآن كریم مطالبی را بیان فرموده و از چیزهایی خبر داده است كه مردم جهان معاصر، نزول این آیه‌ها و قرن‌های پس از آن، از تفسیر آنها اطّلاعی نداشتند و بنابراین به نحوی آنها را تعبیر و توجیه می‌كردند. ولی امروزه با پیشرفتهای علمی كه نصیب بشر شده است، اعجاز قرآن از نظر آیات مربوط به علوم تجربی، در خصوص مطالبی كه از نظر علمی قطعیّت یافته، همانند سایر ابعاد اعجاز این كتاب الهی، از قبیل فصاحت، بلاغت، محتوا، اخبار غیبی و ... محرز شده است.
از این روست كه می توان گفت، هر چه علم بشر بیشتر رشد یابد و عقل و تفكّر او قوی‌تر و عمیق‌تر شود، بهتر می تواند اسرار الفاظ، معانی و نظم قرآن را دریابد و بر اعجاب او نسبت به این كتاب گرانقدر آسمانی، افزوده می شود.
ما در این مقاله، ضمن بیان عظمت خلقت جهان از نظر قرآن و علم فیزیك و به بحث پیرامون سه سؤال اساسی بشر در زمینه ی جهان هستی، هم از دیدگاه قرآن و هم با توجه به آخرین كشفیات و نظرات كیهان‌شناسان و فیزیكدانان می‌پردازیم:
۱.چگونگی آغاز خلقت جهان و انفجار بزرگBig Bang با عنایت به آیه ۳۰ سوره انبیاء؛
۲.انبساط جهان و دور شدن خوشه‌های كهكشانهای عالم از یكدیگر و فرموده قرآن كریم در آیه ۴۷ سوره ذاریات در این باره؛
۳.سرانجام جهان هستی و موضوع انقباض بزرگ عالم با توجه به آیه ۱۰۴ سوره انبیاء.
بدیهی است، پرداختن به همه آیات قرآن در خصوص فیزیك ستارگان و كهكشانها و فیزیك ذرات اتمی در حدّ چند جلد كتاب می باشد و جالب است كه حتی دانشمندان غیر مسلمان معاصر نیز به اعجاز علمی قرآن در مورد خلقت جهان پی برده و كتابهایی در این زمینه به رشته تحریر در آورده‌اند.
واژگان كلیدی:
ستارگان ـ كهكشانها ـ خوشه‌های كهكشانی ـ ابر خوشه‌ها ـ ذرات بنیادی ـ انبساط ـ گرانش ـ ماده تاریك ـ مهبانگ ـ انفجار بزرگ ـ انقباض.
لَخَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ أَكْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ وَ لَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ
“غافر -۵۷”
البته خلقت زمین و آسمانها بسیار بزرگ‌تر و مهمتر از خلقت بشراست و لیكن اكثر مردم این معنا را درك نمی‌كنند.
به نام خداوند جان و خرد
كزین برتر اندیشه بر نگذرد
خداوند جان و خداوند رای
خداوند روزی‌ده و رهنمای
خداوند كیهان و گردون سپهر
فروزنده ماه و ناهید و مهر
مقدمه:
علم ستاره‌شناسی از قدیمی‌ترین و در عین حال پیشرفته‌ترین علوم بشری است. از آنجا كه جهان خارج از كره خاكی ما و مسائل آن در محدوده ستاره‌شناسی قرار می‌گیرد، دامنه ی این علم بیش از همه علوم دیگر گسترده است. از نخستین تصورات و برداشتهای بشر اولیه نسبت به عالم لایتناهی و ماه و خورشید و ستارگان و كهكشانها تا پیشرفته‌ترین سفینه‌ها، آخرین تجهیزات فنی رصدخانه‌های كنونی، همگی دستاوردها و زمینه‌های علم ستاره‌شناسی هستند. امروزه بشر نه تنها پا از سیاره خود فراتر نهاده بلكه فضاپیماهای مصنوع وی تا آخرین سیارات منظومه شمسی را نیز پشت سر گذاشته‌اند و به آن سوی منظومه ما را یافته‌اند.
قرآن مجید در آیه فوق‌الذكر، به عظمت خلقت آسمانها و كهكشانها و ستارگان و زمین اشاره می‌كند و در آیات فراوانی انسان را به تفكر و تدبر در آفرینش آسمانها و ستارگان درخشان و تحولات شگرفی كه در اوضاع آنها پدید می‌آید و نظام متقنی كه بر آنها حكمفرماست، دعوت می‌كند. درست به دلیل وجود همین نظم است كه قوانین طبیعی مفهوم پیدا می‌كنند.
دانشمندان علوم تجربی با تكیه و اعتماد به وجود نظم در طبیعت مشتاقانه در پی كشف قوانین علمی موجود در همه زمینه‌های جهان خلقت هستند. در یك سری از آیات قرآن كریم به این مسئله كه خلقت تمام موجودات اعم از كوچكترین ذرات اتمی گرفته تا تركیب آنها و گیاهان و جانداران و انسان و زمین و آسمان و كهكشانها و جریان امور همگی آنها روی حساب می باشد و دارای اندازه‌ای معین و مشخص و در هر مورد قابل محاسبه دقیق می‌باشند اشاره شده است.
ذیلاً به برخی از این آیات اشاره می‌كنیم:
“... وَ مَا یَعْزُبُ عَن رَّبِّكَ مِن مِّثْقَالِ ذَرَّهْ فِی الأَرْضِ وَ لاَ فِی السَّمَاء وَ لاَ أَصْغَرَ مِن ذَلِكَ وَ لا أَكْبَرَ إِلاَّ فِی كِتَابٍ مُّبِینٍ”
سوره یونس/ آیه ۶۱
(...از علم پروردگار تو، حتی هم وزن ذره‌ای پوشیده نیست؛ نه در زمین و نه در آسمان، و هیچ كوچك‌تری و یا بزرگ‌تری از آن نیست مگر آنكه در كتابی روشن ضبط است”.
و اما شرح مختصر آیه
در تفسیر نمونه ذیل، آیه ۴۰ سوره نساء در خصوص تفسیر “ذره” چنین آمده است: ... بعضی گفته‌اند “ذره” در اصل اجزاء فوق‌العاده كوچكی از غبار است كه در هوا معلق است، و به هنگام تابش آفتاب از روزنه كوچكی به نقاط تاریك، آشكار می شود، ... ولی تدریجاً به هر چیز كوچكی گفته شده است، و امروز به “اتم” كه كوچكترین جزء اجسام است نیز، ذرّه گفته می شود ـ زیرا اگر در سابق آن را به ذرات غبار اطلاق می‌كردند به خاطر این بود كه آن را كوچكترین اجزای جسم تصور می‌نمودند ولی امروز كه ثابت شده كوچكترین اجزای یك “جسم مركب” مولكول و كوچكترین اجرای یك “جسم بسیط” اتمها است كه به مراتب از مولكولها كوچك‌ترند، این نام را در اصطلاح علمی برای”اتم” انتخاب كرده‌اند كه نه تنها با چشم دیده نمی شود بلكه با قوی‌ترین میكروسكوپهای الكترونیكی نیز قابل مشاهده نیست و وجود آن، تنها از طریق فرمولهای علمی و از طریق عكس‌برداری‌های خاصی كه با وسایل فوق‌العاده مجهز [شتاب دهنده] انجام می شود اثبات شده است، و از آنجا كه “مثقال” به معنی “سنگینی” است، تعبیر “مثقال ذره” به معنی سنگینی یك جسم فوق‌العاده كوچك [جرم یك اتم] می باشد.[۱] در المنجد كلمه “ذره” معنی شده است.[۲] پس كوچكتر از اتم(اصغر من ذلك) در واقع شامل ذرات بنیادی عالم می باشد.(الكترونها، پروتونها، نوترونها، فوتونها، لپتونها و كواركها و ...) و با عنایت به تفسیر المیزان مراد از كتاب مبین، امری است كه نسبتش به موجودات، نسبت برنامه عمل است به خود عمل و هر موجودی در این كتاب یك نوع اندازه و تقدیر دارد. از این جهت می توان حدس زد كه مراد از كتاب مبین، مرتبه واقعی اشیاء و تحقق خارجی آنها می باشد كه قابل پذیرفتن هیچ‌گونه تغییر نیست.[۳]
همین برنامه عمل اجزاء عالم از كوچكترین ذرات تا دنیای كهكشانها و وجود حساب و كتاب در اندازه جرم، سرعت، زمان، بار الكتریكی، نوع حركت و مدارها، اندازه حركت، فشار، طرز قرار گرفتن ذرات بنیادی اتم ها كنار یكدیگر و ... پارامترهای دیگر(مانند ثابت جاذبه نیوتن، سرعت نور در فضا، ثابت پلانك، بار الكترون و ...) است كه دانشمندان بر مبنای آنها قوانین فیزیكی و شیمیایی و نجوم و ... را به دست آورده‌اند.
نمونه آیاتی دیگر در این مورد عبارتند از:
“... وَ خَلَقَ كُلَّ شَیْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِیرًا”(فرقان، ۲)
“... و همه چیز را آفرید و برای آن اندازه‌ای معین مقرر داشت.)؛
“... وَ كُلُّ شَیْءٍ عِندَهُ بِمِقْدَارٍ”(رعد، ۸)
(...و هر چیز نزد او مقدار معینی دارد.)
“وَ السَّمَاء رَفَعَهَا وَوَضَعَ الْمِیزَانَ”(الرحمن، ۷)
(و آسمان را برافراشت و میزان [عدل و نظم] را در عالم وضع نمود).
“هُوَ الَّذِی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیَاء وَ الْقَمَرَ نُورًا وَ قَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُواْ عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسَابَ مَا خَلَقَ اللّهُ ذَلِكَ إِلاَّ بِالْحَقِّ یُفَصِّلُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ”(یونس، ۴۵)
(اوست خدایی كه خورشید را روشنی‌بخش و ماه را نورانی قرار داد و برای آن، منزلگاههایی مقدر كرد تا عدد سال‌ها و حساب [كارها] را بدانید. خداوند این را به جز بحق نیافریده است. او آیات خود را برای دانشمندان شرح می دهد.)
“... مَّا تَرَى فِی خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِن تَفَاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَى مِن فُطُورٍ”(الملك، ۳)
(... تو در خلقت خدای رحمان بی‌نظمی و نقصان نخواهی یافت. پس باز [به دیده عقل در نظام آفرینش] بنگر، آیا خللی در آن می‌یابی؟)
می توان نتیجه گرفت كه كشف نظم و انسجام طبیعت(یعنی قوانین طبیعی) و اتقان صنع باریتعالی یكی از مسائل عمده طبیعت‌شناسی است.
دو کهکشان مارپیچی در حال برخورد با یگدیگرند.
گذر از کنار هم یا ادغام آنها میلیونها سال طول می کشد.
عظمت خلقت آسمانها از دیدگاه قرآن كریم:
علاوه بر آیه ۵۷ سوره “غافر” كه خداوند به اهمیت و عظمت خلقت آسمانها اشاره می فرماید در آیات دیگری نیز به این مطلب عنایت فرموده و از جمله در آیات زیر:
أَأَنتُمْ أَشَدُّ خَلْقًا أَمِ السَّمَاء بَنَاهَا(۲۷) رَفَعَ سَمْكَهَا فَسَوَّاهَا(۲۸) وَ أَغْطَشَ لَیْلَهَا وَ أَخْرَجَ ضُحَاهَا(۲۹) وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِكَ دَحَاهَا(۳۰)(سوره نازعات)
آیا خلقت شما سخت‌تر است یا آفرینش آسمان كه خدا بنایش كرده؟
و سقف آن را بالا برده و آن را منظم ساخته؛
شبش را تاریك و روزش را روشن كرده است؛
و زمین را بعد ازآن گسترده است.
مرحوم علامه طباطبایی(ره) ذیل تفسیر این آیات می فرماید:
این خطاب، خطابی است توبیخی به مشركین، كه منكر قیامت بوده و آن را مسخره می‌كردند، خطابی است هم بر سبیل عقاب، و هم متضمن جواب استبعاد آنان بر بعث كه گفته‌اند: “ءَانا لمردودون فی الحافره اذا كنا عظاماً نجزه” می فرماید خدای تعالی چیزهایی خلق كرده كه خیلی بزرگ‌تر از شما است، پس او می تواند دوباره شما را در نشأه دیگر زنده كند، و ایجاد نماید. پس جمله “أَأَنتُمْ أَشَدُّ خَلْقًا أَمِ السَّمَاءُ” استفهامی است توبیخی به داعی رفع استبعاد منكرین بعث بعد از مرگ و نیز اشاره به تفصیل خلقت آسمان با جمله “بناها...”، دلیلی است بر اینكه مراد تثبیت و مسجل نمودن این معنا است كه خلقت آسمان، شدیدتر است.
و جمله “بناها”، استینافی و بیانی تفصیلی است برای خلقت آسمان. “رفع سمكها فسویها” ـ یعنی سقف آسمان و نقطه مرتفع آن را بلند كرده و منظور از “تسویه آسمان” ترتیب [و نظم] اجزای آن، و تركیب آن است تا هر جزئی در موضعی كه حكمت اقتضاء دارد؛ قرار گیرد، همچنان كه درباره آدم فرمود: “فاذا سویته و نفخت فیه من روحی”(و چون او را تسویه كردم و هر جزء آن را در جایی كه باید قرار دادم و سپس از روح خود در او دمیدم. سوره حجر ـ آیه ۲۹).[۴]
شناخت مختصری از فیزیك عالم:(جهان هستی = آسمانها و كهكشانها و آنچه در آنهاست) اگر در شبی صاف به آسمان نگاه كنید. گستره عظیمی از ستاره‌های جذاب و درخشان و ـ ممكن است، ماه و تعدادی از سیاره‌ها را خواهید ببینید. ما با چشمان خود حداكثر حدود ۶۰۰۰ ستاره را می‌بینیم در حالی كه در جهان هستی حدود ۱۰۲۲×۸ یعنی ۸۰ هزار میلیارد میلیارد ستاره وجود دارد! (الله اكبر)
خورشید ما یك ستاره ی معمولی است با جرم حدود ۱۰۳۰×۲ كیلوگرم(یعنی بیش از یك میلیون برابر جرم زمین) برخی از ستاره‌های فوق‌العاده سنگین، بیش از ۱۰۰ برابر خورشید ما، جرم دارند. محاسبات جرم ستاره‌های عالم را حدود ۱۰۵۲×۱۶ كیلوگرم(عدد ۱۶ با ۵۲ تا صفر جلوی آن را بنویسید و بخوانید!) اگر جرم سیاهچاله‌های و ابرهای عظیم گاز كه فضای میان ستاره‌ای را تشكیل می‌دهند را نیز به آن اضافه كنیم عدد بزرگی كه خارج از تصور ماست، به دست می‌آید. اما نكته عجیب اینجاست كه این فقط ۵ تا ۱۰ درصد جرم كل عالم ر ا تشكیل می دهد. بقیه به شكل ماده تاریك است كه ما نمی توانیم آنرا ببینیم. اما به دلیل اثری كه روی حركت ستاره‌ها و آنچه می‌بینیم؛ می‌گذارد؛ شك نداریم كه وجود دارد و دانشمندان با شوق فراوان به دنبال شناخت بیشتر آن هستند.[۵] عالم، از میلیاردها كهكشان كه توده‌های بسیار بزرگی از ستارگان، اجرام سماوی، گاز و غبار هستند، تشكیل یافته است كه كهكشانها نیز بر حسب نوعشان هر كدام از میلیون تا صدها میلیارد ستاره را در بر می‌گیرند. بیشترین جرم قابل مشاهده جهان را در خود دارند، (یعنی به جز جرم ماده تاریك) و بیشترین جرم هر كهكشان نیز در ستارگان آن است. قطر كوچكترین كهكشانها كه “كوتوله” نامیده می‌شوند حدود هزار سال نوری می باشد؛ در حالی كه قطر بزرگ‌ترین آنها ممكن است از دویست هزار سال نوری هم بیشتر باشد!(هر سال نوری تقریباً ده هزار میلیارد كیلومتر است!). طبق روش طبقه‌بندی “ادوین هابل” سه دسته ی عمده و اصلی از كهكشانها عبارتند از: نوع بیضوی، نوع مارپیچی و نوع نامنظم.(كه بعدها هر كدام به انواع فرعی‌تر تقسیم شدند).[۶]
كهكشان راه شیری خودمان یك كهكشان مارپیچی است كه حدود بیش از ۱۰۰ میلیارد ستاره دارد[۷] و قطر آنرا تا حدود ۱۱۰۰۰۰ سال نوری برآورد نموده‌اند. خود كهكشانها در گروه‌هایی كنار هم جمع می‌شوند و از این گردآمدن گروه‌ها، خوشه‌های كهكشان(۵) پدید می‌آیند. خوشه‌ای شدن كهكشانها، پدیده‌ای طبیعی می باشد و این امر حاكی از آن است كه كهكشانها در فضا تنها و سرگردان نیستند، بلكه جزئی از یك گروه كهكشانها به شمار می‌آیند. گروه محلی(۶) كهكشانهای ما(كه كهكشان راه شیری نیز در آن است) فقط یكی از خوشه‌های كهكشانی بسیار متعدد است كه مركب از ۲۸ عضو است كه درون كره‌‌ای به شعاع تقریبی ۳ میلیون سال نوری واقع‌اند.[۸] از اجتماع خوشه‌های كهكشان، ابر خوشه پدید می‌آیند و عالم مجموعه‌ای است از ابر خوشه‌ها.
هر یك از این ساختارها حول نقطه‌ای كه مركز جرم مجموعه است، می‌گردد. این حركت كاتوره‌ای و نامنظم نیست. بلكه مانند حركتهای موزون و هماهنگی است كه همراه با موسیقی دقیقی اجرا می شود. دانشمندانی كه در این باره كار می‌كنند، آن را “موسیقی سپهر” می‌نامند. این دَوَران از قوانین دقیق فیزیكی و فرمول‌ها و رابطه‌هایی كه جرم و سرعت دوران را شامل می شود، تبعیت می‌كنند.
هماهنگ كننده ی این حركتهای موزون، آفریدگار همه ی اینها یعنی خداوند تبارك و تعالی می باشد و كل مجموعه ی جهان هستی در حال تسبیح پروردگار عالم هستند.(یسبح لله ما فی السموات و الارض...)
“ وَ تَرَى الْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَهً وَ هِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ ـ سوره نمل ـ آیه ۸۸”
(و می‌بینی كوهها را و گمان می‌كنی كه ایستاده‌اند در حالی كه آنها مانند ابرها در حركت هستند.)
“... وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ فِی فَلَكٍ یَسْبَحُونَ ـ سوره انبیاء ـ آیه ۳۳”
(...خورشید ماه هر كدام در مداری معین شناورند)
“وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ كُلٌّ یَجْرِی لأَجَلٍ مُّسَمًّی ـ سوره رعد ـ آیه ۲”
(خورشید و ماه را رام گردانید، هر كدام برای مدتی معین به سیر خود ادامه می‌دهند)
خداوند متعال، در قرآن كریم علاوه بر آیات فوق در آیات دیگر هم به برخی حركتهای زمین و ماه و خورشید و ستارگان اشاره فرموده است.
در مطالب زیر به برخی از حركات كرات و ستارگان و كهكشانها اشاره می‌كنیم.
۱. حركت چرخشی زمین به دور محور خودش(پیدایش شبانه‌روز) كه با سرعت ۳۰ كیلومتر در دقیقه می باشد؛
۲. حركت انتقالی زمین به دور خورشید(پیدایش سال) كه دارای سرعت ۹ /۲۹ كیلومتر در ثانیه می باشد؛
۳. حركتهای ماه حول محور خودش و كره زمین و پیدایش اهله‌های ماه ۵۳۱ /۲۹ روز؛
۴. حركت وضعی خورشید یعنی حركت به دور خودش در حدود ۲۵ تا ۲۷ روز؛
۵. حركت خورشید و كل منظومه ی شمسی حول مركز كهكشان راه شیری با سرعت ۲۰۰ كیلومتر در ثانیه؛
۶. حركت كل كهكشان راه شیری به سمت كهكشان “آندرومدا” با سرعت ۱۰۰ كیلومتر در ثانیه؛
۷. حركت خوشه كهكشانی گروه محلی ما به سمتی در ابر خوشه سنبله با سرعت ۶۰۰ كیلومتر در ثانیه؛
اینها نمونه‌هایی از حركت‌هایی در دنیای ماكروسكوپی بود. ذرات تشكیل دهنده عالم یعنی اتمها و ذرات بنیادی یعنی دنیای میكروسكوپی نیز حركت‌ها و برنامه‌های شگفت انگیز خود را دارند.
پی‌نوشت‌ها:
* عضو هیئت علمی دانشكده‌ی علوم قرآنی تهران
عضو پیوسته‌ی انجمن فیزیك ایران
عضو پیوسته‌ی انجمن نجوم ایران
منبع؛
مجموعه مقالات همایش ملی قرآن و علوم طبیعی، تهیه و تنظیم دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، زیر نظر بنیاد پژوهش های قرآنی حوزه و دانشگاه، تهران، موسسه انتشاراتی بنیاد پژوهش های قرآنی حوزه و دانشگاه و انتشارات سخن گستر، چاپ یکم ـ زمستان ۱۳۸۵.
