چكیده
در این مقاله مفهوم عدل، به معنای شامل و جامع آن كه زیر بنا و اساس تمام تفكرات اسلامی است، تبیین شده و رابطه آن، باحق و حد آشكار می گردد. مفهوم عدل، در خداوند متعال و نسبت انسان و نظام خلقت با مفهوم عدل، كالبد شكافی شده و عدل، مقام و رتبه ای قابل دستیابی برای انسان تبیین می شود. در نهایت، جایگاه عدل جهان شمول مهدوی در نظام آفرینش و چگونگی آینده انسان و جهان در پرتو آن، تبیین خواهد شد.
عدل چیست ؟
مبحث عدل، از اساسی ترین مباحثی است كه باید مورد اهتمام و دقت صاحب نظران قرار بگیرد، چراکه از جوانب و زوایای متعدد و گوناگونی حائز اهمیت می باشد.
این حقیقت، برای كسانی كه با مباحث قرآنی و روایی آشنایی اندكی داشته باشند، از آشكارترین و بدیهی ترین اصول اسلامی است كه تمام مباحث اسلامی، از آن الهام می گیرد و در جایگاه های متعدد و به طرق گوناگون مطرح شده و تبیین گشته است.
نتیجه طبیعی این گستردگی و شمول، آن است كه اولاً بررسی همه جانبه مبحث عدل، كاری بس مشكل خواهد شد و ثانیاً همیشه پرونده این بحث، باز خواهد بود و هر زمان، قابلیت بررسی مجدد و واكاوی موشكافانه را دارا می باشد.
آنچه در این مقاله، پی جویی و تبیین می شود، آن است كه در تمام مباحث اسلامی ـ اعم از مباحث عقلی و نقلی كه شامل تمام جوانب كلامی، تفسیری، فقهی، اخلاقی و... می باشد ـ مبحث عدل، محوریت داشته و در واقع، جدا از كاربرد هایی كه به صورت جزئی یا كلی در این مباحث دارد، در جایگاه اساس و شالوده تمام تفكرات اسلامی، جایگاهی بسیار مرتفع و مهم دارد.
البته این مطلب، بر اساس آیات و روایات فراوان، آشكارتر خواهد شد؛ چنان كه برای مقدمه می توان به روایت ذیل استناد جست كه در آن، ابومالك از امام سجاد علیه السلام از همة قوانین دین یا به تعبیر صریح تر، از پایه و اساس تمام تشریعات می پرسد كه: «عن أبی مالك قال : قلت لعلی بن الحسین علیهما السلام: أخبرنی بجمیع شرایع الدین، قال : قول الحق والحكم بالعدل والوفاء بالعهد»[۱].
وامام علیه السلام در پاسخ او می فرماید: «كلام حق و حكم بر اساس عدل و وفای به عهد».
البته در این مقاله، تبیین خواهد شد كه عدل و حق، دو چهره یك حقیقت هستند كه در مصادیق متعددی تبلور دارند.
معنای عدل و مفهومی كه از آن، مورد نظر ما است، با بررسی معنا و تعاریف عدل، روشن خواهد شد؛ چنان كه آنچه تحت عنوان عدل یا تعریف آن، وارد شده است، متضمن دو معنا و مفهوم برجسته و اساسی برای عدل و عدالت می باشد كه این دو مفهوم، از نظر لغوی نیز قابل اثبات می باشند. این دو مفهوم، عبارتند از:
۱. تناسب
برخی تعریف هایی كه از مبحث عدالت صورت گرفته و میان اهل تحقیق رواج یافته است، ناظر به این مفهوم از عدالت می باشد؛ چنان كه استاد بزرگوار، علامه شهید مرتضی مطهری در كتاب عدل الهی[۲] آیات و روایات ذیل را ناظر به این مفهوم از عدل دانسته است:
خداوند در قرآن می فرماید: «و آسمان را برافراشت، و میزان و قانون (در آن) گذاشت».[۳]
پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود: «زمین و آسمان ها، بر اساس عدل استوارند».[۴]
البته این گونه تعریف ها از عدل، منشأ لغوی نیز دارد؛ چنان كه در مفردات راغب این گونه آمده است: «عدل: عدالت و معادله، لفظی است كه مقتضی معنای مساوات است»[۵] كه به معنای عدم جریان حكم تساوی بوده و بیانگر برخورداری متناسب می باشد؛ مانند تقسیم حقوق و كارها میان زن و مرد یا نوع رفتار با زن و مرد كه طبعاً بر اساس متفاوت بودن قابلیت ها و نیازهای آن ها، تفاوت رفتارها و موضع گیری ها، عملی عادلانه و بر اساس میزان و قسط خواهد بود؛ البته به شرط آن كه حقیقت نیازهای این دو، شناسایی شده و بر اساس آن، عمل شود.
همچنین می توان جمله مشهور أمیر المؤمنین، علی بن ابی طالب علیه السلام كه می فرمایند: … با عدالت همه امور در جای خود قرار می گیرند … .[۶] را نیز ناظر به این معنای عدل دانست؛ چنان كه لازمه قرار دادن یك چیز در جای خودش، تناسب میان آن شیء و دیگر اشیا خواهد بود.[۷]
برهمین اساس، می توان علت ترادف و كاربردهای مشترك واژه هایی مانند قسط، اقتصاد، استقامت و میزان را با عدالت توجیه كرد.
۲. تساوی
دومین تعریف و معنایی كه از عدالت رایج شده، برقراری تساوی میان دو چیز است كه ناظر به نفی هر گونه تبعیض می باشد؛ چنان كه استاد بزرگوار، علامه شهید مرتضی مطهری در كتاب عدل الهی متذكر آن شده است.[۸]
البته این معنا نیز همچون مورد قبل، شواهد و مستنداتی از كتب لغت دارد؛ چنان كه «معجم مقاییس اللغة» ذیل عنوان «عدل» آمده است كه:
«عدل، یعنی حكم یكسان دادن و از همین باب است كه نسبت به آنچه شبیه دیگری است، می گویند: عِدل او است ( معادل، مشابه )».[۹]
همچنین در «مصباح اللغة» در ذیل عنوان «العدل» آمده است: «تعادل: به معنای تساوی است».
یعنی برخورد یكسان با همة مصادیق یك موضوع كه از لحاظ شرایط، متحد و مشترك می باشند؛ مانند قاضی در جلسه دادرسی كه باید برابر شاكی و متهم، برخوردی یكسان داشته باشد و هیچ یك از طرفین را نا به جا برتری ندهد؛ چنان كه در كتاب القضاء در باب وظایف قاضی، اولین وظیفه از هفت وظیفه ای كه محقق حلی قدس سره برای قاضی بر می شمارد، این گونه است:
«نخست: برخورد یكسان با دو طرف دعوی در سلام و نشستن و سخن گفتن و گوش دادن و...».[۱۰]
برخی محققان، پس از بررسی مفاهیم این واژه، اصل را در این واژه توسط بین افراط و تفریط دانسته اند؛ چنان كه علامه مصطفوی در التحقیق فی كلمات القرآن متذكر آن شده است:
«أصل مشترك در ماده عدل، حد وسط بودن برای افراط و تفریط است؛ به گونه ای كه موجب زیادی یا نقص نشود و این توازن و اعتدال، حقیقی است».[۱۱]
با دقت در معانی این واژه و توجه به مطالب مذكور، جای این سؤال باقی خواهد ماند كه حد وسط واقع شدن (توسط) بین دو شیء یا بین افراط و تفریط، براساس چه معیار و میزانی صورت می گیرد؟
در واقع، اصل در توسط و آنچه كه تجاوز از آن یا كوتاهی در قبال آن، موجب زیاده و نقصان گشته و مصداق افراط و تفریط خواهد شد، چیست؟
این خود، اول كلام است و در واقع، بازگشت به آغاز است؛ چرا كه با توجه به این نكته، نه تنها بر مبنای مطالب گذشته، معنای عدل روشن نمی گردد، بلكه بر ابهام آن نیز افزوده خواهد شد؛ زیرا «توسط» بدون در نظر گرفتن طرفین ومعیار سنجش، واقعیت خارجی نخواهد داشت؛ در حالی كه مسأله عدل، مسأله ای روشن بوده و بدیهی است كه دارای نمودها و موارد و مصادیق فراوان است و یك فرض ذهنی و انتزاعی صرف نمی باشد.
اما با دقت در استعمالات قرآنی و برخی نكات لغوی، معیار سنجش عدل را كه مطابقت با آن معیار عدل تحقق یافته وعدم تطابق با آن، مستلزم زیاده و نقصان یا افراط و تفریط خواهد شد را می توان شناخت.
یكی از مواردی كه صراحت در آن دارد كه عدل، نیازمند یك معیار سنجش است، تا مفهوم اعتدال و تعادل در پرتو آن معنا یابد، آیات ذیل است كه علاوه براثبات این نكته برای عدالت، بیانگر معیار سنجش آن نیز می باشد:
«و از قوم موسی، گروهی هستند كه به حق راهبری میكنند، و بر اساس آن، دادگری مینمایند».[۱۲]
«و از میان كسانی كه آفریدیم، گروهی هستند كه به حق راهبری میكنند و بر اساس آن، دادگری مینمایند».[۱۳]
با توجه به این دوآیه، می توان معیار سنجش عدالت را حق دانست، چراكه خداوند متعال، وظیفه این امت كه پیشرو و امام هستند را هدایت به سوی حق و ایجاد اعتدال بر اساس معیار بودن حق، بر می شمارد.
این مطلب، در كلمات پر بار امیر مؤمنان علیه السلام نیز تبیین گشته و به روشنی بیان شده است. آن حضرت فرموده است:
«به راستی عدل، میزانی است كه خداوند سبحان در خلق قرار داده و آن را برای به پاداشتن حق، نصب كرده است».[۱۴]
در این بیان به روشنی نسبت میان عدل و حق آشكار می شود؛ چرا که طبق این فرمایش، عدل میزانی است برای اقامه و به پاداشتن حق و در واقع، میزان بودن عدل، بر اساس تناسب آن، با حق است. از همین باب است كه در لسان العرب آمده است:
«عدل، حكم دادن بر اساس حق است»[۱۵] كه معنای آن، روشن و بی ابهام است و با اندك توجهی می توان این تطابق را در دو معنای مذكور، پی جویی كرد؛ چنان كه برقراری مساوات و تناسب میان دو شیء با فرض تفاوت هایی كه میان آن دو وجود دارد، در واقع رعایت كردن نیازهای آن ها و حقوق خاص هر یك بر اساس تفاوتشان می باشد كه مصداق عدالت است و تخلف از آن، به تكلیف كردن خارج از توان و طبعا خروج از عدالت خواهد انجامید.
از سوی دیگر، عدم مراعات تساوی بین دو شیء در موارد یكسان و نیازمند به تساوی نیز از مصادیق تجاوز از حق است كه به خروج از عدالت می انجامد. بر همین اساس، می توان به آیاتی كه تجاوز از احكام الهی را مصداق ظلم بیان می كند نیز تمسك جست؛ مانند آیات ذیل:
«كسانی كه از حدود خداوند تجاوز كنند ستمگرند».[۱۶]
«هر كس از حدود خداوند تجاوز كند، در حقیقت به خود ستم كرده است».[۱۷]
چرا كه قوانین و حدود الهی، بر اساس شناخت حقیقی و كامل خداوند متعال از تفاوت ها و نیازهای مشترك انسان ها وضع شده و در واقع، خداوند بر اساس عدالت فرمان می دهد و قوانین او نیز بر اساس عدل است كه خروج از آن ها، تجاوز از حق، و مصداق افراط وتفریط كه عدم عدالت است؛ خواهد بود. این مطلب در آیات كتاب الهی، این گونه مورد تأكید قرار گرفته است:
«خداوند، به عدل و نیكی و ادای حق نزدیكان فرمان میدهد و از فحشا و منكر و ستمگری باز می دارد و شما را پند میدهد، باشد كه متذكر شوید».[۱۸]
«بگو: پروردگار من، به عدل آشكار فرمان داده و نیز به این كه هنگام هر نماز، رو به جانب او گردانید و با اخلاص، او را بخوانید؛ همان طور كه در آغاز، شما را آفرید، به سویش باز میگردید».[۱۹]
«كلام خدای تو، از روی راستی و عدالت بوده وبه فرجام رسید. هیچ بدیل وجایگزینی برای آن نیست و او خدای شنوا و دانا است».[۲۰]
بنابراین مقصود ما از معنای عدالت در این مقاله می تواند چنین باشد: «التوسط بین الإفراط و التفریط بحیث لا تكون فیه زیادة و لا نقیصة»؛ اما با لحاظ این نكته كه معیار سنجش این «توسّط»، همیشه یك امر پایدار و ثابت است كه همان «حق» می باشد.
عدل تجلی كمال الهی
اولین مبحثی كه پس از تعریف عدالت به ذهن خطور می كند، بحث عدل الهی و مباحث كلامی وابسته به آن می باشد. البته این امر، نه تنها به دلیل انس اذهان عمومی مسلمین به این بحث است؛ بلكه به سبب آن است كه عدل، برای تمام عرصه های كلامی، اخلاقی، فقهی و اجتماعی، پایه و پشتیبان می باشد.
انس به این نگاه و این جنبه از مبحث عدل، دو علت دارد: یكی سابقه زیاد و كثرت استفاده این مفهوم در مباحث كلامی صفات الهی و دیگری نقشی است كه مبحث عدل الهی در تفكیك مكاتب كلامی دارا است.
بر اساس تفاوت نگاه ما در این بحث و مقصودی كه از مبحث عدل داریم، چیزی غیر از مبحث عدل الهی به معنای كلامی آن، مورد نظر ما است؛ ولی بحث را از تجلی كمال و ذات الهی در عدل آغاز می كنیم؛ زیرا جدای از آشنایی ذهن به این مبحث كه به سرعت انتقال مطالب خواهد انجامید، سیر منطقی بحث نیز همین روال را می طلبد؛ چرا كه برای بررسی عدل كه امری جاری در تمام شؤون حیات از ذات الهی تا كوچك ترین ذرات عالم است، بهتر است از بالاترین مراحل و پررنگ ترین شکل عدالت آغاز كنیم، تا در پرتو نور و روشنایی آن، مباحث پایین تر و چیدمان نظام خلقت، آشكار و روشن شود.
عدل به مفهومی كه در این مقاله تبیین شد، در ذات الهی نیز جریان دارد و از مهم ترین صفات كمال الهی است، چنان كه در پرتو مباحث كلامی روشن شده است. استاد علامه محمد رضا مظفر در عقائد الإمامیة می فرماید:
معتقدیم یكی از صفات ثبوتی كمالی الهی آن است كه خداوند متعال، عادل است كه ظلم نمی كند؛ پس نتیجه این عادل بودن، آن است كه او در قضاوت، جور نمی كند و در حكم دادن، مسامحه روا نمی دارد، به اطاعت كنند گان پاداش می دهد و حق آن را دارد كه گنهكاران را مجازات نماید، بند گان را بیش از توانشان تكلیف نمی كند و بیش از آن كه مستحق هستند، عذاب نمی دهد...».[۲۱]
از تمامی این تعبیرات، می توان دلالت و التزام معنای عدل بر مراعات حق و در نظر گرفتن شرایط و نیازها برای ایجاد عدالت بر اساس حق را تبیین كرد؛ چنان كه حق عابد كه براساس امر الهی عمل كرده، اعطای ثواب، و حق مجرم كه از آن، تخطی كرده، دریافت عقاب است. لازمه تكلیف بیش از توان و عقاب بیش از جرم، عدم مراعات تناسب است كه خلاف حق و مصداق بی عدالتی بوده و خداوند متعال از آن بری است.
البته نظر برخی محققان كه تعبیر: «العدل هو إعطاء كل ذی حق حقه» را تنها ناظر به مواردی دانسته اند كه حقی در بین باشد و در غیر آن، صادق نمی دانند[۲۲]، جای تأمل دارد؛ چرا كه وجود حكمت ومصلحت نیز، خود بر نیاز و مطالبه ای دلالت دارد كه مراعات آن، حق است و عدم مراعات آن، تجاوز از حق خواهد بود و مصداق خروج از عدالت می شود.
برهمین اساس، می توان آیاتی را كه بیهوده و عبث بودن آفرینش را نفی كرده و آیاتی كه بر حق بودن آفرینش و همچنین خلق عالم بر اساس حق دلالت دارد را از مصادیق عدل در افعال الهی بدانیم؛ چراكه هدف دار بودن عالم خلقت از دو جهت لازم است: یكی از جهت فعل الهی كه حق وتناسب آن است كه از خدای متعال كه دارای كمال مطلق است، امر عبث و بیهوده صادر نشود و دیگری از جهت انسان و نظام خلقت كه با دقت در نظم وانتظامات بسیار پیچیده و هماهنگ حاكم بر این مجموعه و عظمت آن، حق و تناسب ایجاب می كند كه بی هدف و باطل نباشد.
با اندك تأمل در آیات الهی نیز می توان به این نكات پی برد؛ چرا كه در آیاتی كه به عبث و بیهوده نبودن خلقت پرداخته شده و این امر گوشزد شده است، اولاً به بلند مرتبه بودن خداوند در مقایسه با این گونه تفكرات اشاره شده كه بر مبرا بودن ذات الهی از بی هدف بودن آفرینش این عالم دلالت دارد:
«آیا پنداشتید كه شما را بیهوده آفریدهایم و این كه شما به سوی ما بازگردانیده نمیشوید؟ پس والا است خدا، فرمانروای بر حق. خدایی جز او نیست. )اوست( پروردگار عرش گرانمایه».[۲۳]
ثانیاً بیهوده و باطل بودن عالم را ظن و گمان كافران می داند كه می توان از آن استفاده كرد كه انسان مؤمن با دقت و تأمل در نظام خلقت، هیچ گاه به چنین نتایج باطلی راه نخواهد برد.
«و آسمان و زمین و آنچه را كه میان این دو است، به باطل نیافریدیم. این، گمان كسانی است كه كافر شده ) و حق پوشی كرده( اند؛ پس وای از آتش بر كسانی كه كافر شده اند!»[۲۴]
از سوی دیگر، نظام عالم باید براساس حق استوار باشد؛ چنان كه هر موجودی كه استحقاق دریافت حقی را دارد، آن را دریافت كند؛ آن هم به گونه ای كه با دیگر اجزای عالم و نظام خلقت؛ تعارض و تناقضی نداشته باشد؛ یعنی در عین دریافت حقی كه مستحق آن است، تناسب و هماهنگی لازم را با عالم خلقت دارا باشد كه همین گونه است و خداوند متعال در قرآن كریم این مطلب را در آیات بسیاری مورد تأكید قرار داده است از جمله :
(وما خلقنا السماوات والأرض وما بینهما إلا بالحق وإن الساعة لآتیة فاصفح الصفح الجمیل).[۲۵]
(خلق السماوات والأرض بالحق تعالی عما یشركون)[۲۶]
(خلق الله السماوات والأرض بالحق إن فی ذلك لآیة للمؤمنین)[۲۷]
(أولم یتفكروا فی أنفسهم ما خلق الله السماوات والأرض وما بینهما إلا بالحق وأجل مسمی وإن كثیرا من الناس بلقاء ربهم لكافرون)[۲۸]
(ما خلقناهما إلا بالحق ولكن أكثرهم لا یعلمون)[۲۹]
(وخلق الله السماوات والأرض بالحق ولتجزی كل نفس بما كسبت وهم لا یظلمون)[۳۰]
(ما خلقنا السماوات والأرض وما بینهما إلا بالحق وأجل مسمی والذین كفروا عما أنذروا معرضون)[۳۱]
(وهو الذی خلق السماوات والأرض بالحق ویوم یقول كن فیكون قوله الحق وله الملك یوم ینفخ فی الصور عالم الغیب والشهادة وهو الحكیم الخبیر)[۳۲]
(هو الذی جعل الشمس ضیاء والقمر نورا وقدره منازل لتعلموا عدد السنین والحساب ما خلق الله ذلك إلا بالحق یفصل الآیات لقوم یعلمون)[۳۳]
(ألم تر أن الله خلق السماوات والأرض بالحق إن یشأ یذهبكم ویأت بخلق جدید)[۳۴]
(خلق السماوات والأرض بالحق وصوركم فأحسن صوركم وإلیه المصیر)[۳۵]
در واقع، این آیات، علاوه بر اثبات عدل دربارة خداوند متعال، بر آن نیز دلالت دارد كه اساس و شالوده و همچنین نظام این عالم، بر مبنای عدالت استوار می باشد؛ یعنی حق در تمام جوانب خلقت و تدبیر این عالم در نظر گرفته و رعایت شده است؛ به تعبیر دیگر، حق، اساس این خلقت بوده و علاوه بر آن در شكل ایجاد و همچنین در نظام حاكم بر آن نیز نیازها و مطالبات( یعنی حق یا استحقاق )، در نظر گرفته شده و بر اساس پاسخ گویی به آن ها، آنچه لازم بوده است، به همان شكلی كه باید، ایجاد شده است. خداوند متعال در باب خلقت انسان، این نكته را متذكر شده است و خطاب به پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله می فرماید:
«كسی كه تو را آفرید و مرتّبت كرد و تو را معتدل ساخت».[۳۶]
با تو جه به همین نكته، می توان آنچه از حكما دربارة معنای عدل ذكر شده است را تبین كرد. حكما، عدل را این گونه تعریف می كنند:
«رعایت استحقاق ها در افاضه وجود و امتناع نكردن از افاضه و رحمت به آنچه امكان وجود یا كمال وجود را دارد».[۳۷]
چرا كه مراعات حق یا استحقاق در نظام آفرینش، رعایت تساوی در موارد مشترك و رعایت تناسب در مواردی كه تفاوت هایی دارد، شكل گرفته است می باشد كه در نظام این عالم مشهود است؛ لذا این عالم، به بهتر ین شكل ممكن ایجاد شده است.
با توجه به مطالب ارائه شده، معنای روایت نبوی صلی الله علیه و آله كه می فرماید: با عدالت آسمان و زمین پابرجاست؛[۳۸] بیش از پیش روشن می شود.
عدل میزان است و یك كمال مطلوب
با توجه به آنچه طرح شد ـ یعنی نسبت میان عدل و حق و لحاظ كردن معنای حق در مفهوم عدل ـ می توان عدل را یك كمال و میزان مطلوب در عالم برشمرد.
افراط و تفریط، مصداق كاملی برای نقصان و زیاده اند و به عدم توازن خواهند انجامید و تا عدم توازن بر انسان حاكم باشد، رشد و كمالی در او ایجاد نخواهد شد؛ لذا برای رسیدن به كمال و رشد در این مسیر، عدل، بسیار ضروری می نماید. انسان از دو بعد مادی و معنوی مركب است؛ لذا هنر و لیاقت او در حفظ تعادل و توازن میان این دو و استفاده كامل از همة قابلیت های خدادادی خواهد بود كه در صورت عدم ایجاد توازن، یكی از ابعاد وجودی وی مختل و ناكار آمد خواهد شد. این، مسلّماً برای او نقصانی به شمار می آید.
اما در صورت ایجاد توازن وتعادل میان دو جنبه مادی و معنوی، انسان می تواند از همة ظرفیت وجودی خویش بهره گیرد كه مسلماً برای او كمال محسوب خواهد شد. امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید:
«نهایت عدالت، آن است كه انسان، در درون خود به مقام عدل دست یابد».[۳۹]
البته این امر، به انسان به این معنای كلی محدود نمی شود بلكه شامل مسایل كلی تر یا جزئی تر از آن نیز خواهد شد و علت پیاده كردن مطلب بر مفهوم مذكور، تنها كمك به تبیین آن بوده است؛ چنان كه در صفات، افعال، نیات و... نیز جاری بوده و قابل تبیین می باشد. در واقع، بحث عدل، در تمام شؤون انسان و عالم جاری است.
این مطلب كه عدل، كمال مطلوبی برای انسان خواهد بود، در آیات كتاب شریف الهی نیز مورد تأكید قرار گرفته است؛ چنان كه خداوند متعال در دو فراز و آیه از آیات سوره اعراف متذكر آن شده است و می فرماید:
«و از قوم موسی، گروهی هستند كه به حق راهبری میكنند و بر اساس آن، دادگری مینمایند».[۴۰]
«و از میان كسانی كه آفریدیم، گروهی هستند كه به حق راهبری میكنند و بر اساس آن، دادگری مینمایند».[۴۱]
چرا كه رسیدن به حق، از مسیر اعتدال میسر و ممكن خواهد شد و در غیر این صورت - یعنی در صورت افراط وتفریط – حق، مراعات نشده و سیر حركت انسان به بیراهه خواهد رفت. از سوی دیگر، مسیر انسان، حركت به سوی لقای الهی و تقرب الی الله است كه در آیات فراوانی به انسان ها گوشزد شده است؛ مانند:
«و این كه پایان (راه) فقط به سوی پروردگار تو است».[۴۲]
«به راستی پارسایان در بوستانها (ی بهشتی) و نهرها هستند * در جایگاه راستین، نزد بزرگ فرمانروای توانا».[۴۳]
« ای انسان! به راستی تو به سوی پروردگارت در تلاش می باشی (و رنج میكشی) و او را ملاقات خواهی كرد».[۴۴]
و نیز آیات بسیار دیگر. البته این تقرب، حقیقتاً تقرب مكانی و زمانی نمی باشد، بلكه تقرب مرتبه و جایگاه به خداوند متعال است كه این، حاصل نمی شود مگر از راه تشبه به اخلاق الهی؛ چنان كه علامه شعرانی در حاشیه خود بر شرح أصول كافی، اثر ملا صالح مازندرانی این گونه می فرماید:
«تقرب به خداوند متعال، نزدیكی زمانی و مكانی نخواهد بود؛ بلكه با تشبه در صفات كمالی حاصل می گردد؛ چنان كه گفته شده است: «تخلق به اخلاق الهی پیدا كنید»؛ پس انسان هرچه بیشتر صفات الهی مانند علم، صبر، رحمت و نیكی را با تلاش و زهد در خود تقویت كند، به خداوند متعال نزدیك تر خواهد شد. از عیسی بن مریم نقل شده است كه به حواریون می فرمود: «كامل شوید؛ چنان كه پروردگارتان کامل است». در نهایت این كه با وجود حب دنیا و غرق شدن در شهوت ها و پرتگاه ها، امکان توجه به نفس و تحصیل تشبه به خالق و نزدیک شدن به خداوند متعال و تحصیل علم آخرت، موجود نیست ...». [۴۵]
یكی از مواردی كه انسان باید در سیر خود به سوی خدا با خود به همراه ببرد، عدل است. وجه تلاش و همت او باید به سوی هر چه كامل تر شدن عدالت در وجودش باشد. علاوه برآن، عدالت، میزان بسیار خوبی برای محك زدن میزان رشد و تكامل انسان در این مسیر است؛ چرا كه در همة ارتباطات و عناصر مرتبط با انسان در این مسیر ایفای نقش می كند؛ چنان كه عامل هماهنگ كننده میان قوای مختلف انسان و تنظیم كننده رفتار ها و كنش و واكنش های انسان همین عدالت است؛ برای نمونه:
- میان علم وعمل (عبادت ) باید اعتدال مراعات شود، چنان كه عبادت بدون علم، هیچ ارزشی نداشته و علم بدون عبادت نیز تكامل و پیشرفتی را برای انسان به ارمغان نخواهد آورد؛ بلكه او را به سمت مهالك خواهد كشاند. تنها عمل و عبادت براساس علم ومعرفت است كه انسان را به سوی قرب الهی سوق می دهد، كه شرط آن، رعایت تناسب و برقراری عدالت میان علم و عمل است.
- میان قوای مختلف انسان، چون شهوت و غضب و... نیز باید اعتدال مراعات شود؛ چنان كه در آیات الهی عادل بودن، در جایگاه یك صفت نفسانی، مورد اهتمام قرار گرفته است:
« ای كسانی كه ایمان آوردهاید! هنگامی كه مرگ یكی از شما فرا رسد، هنگام وصیت )باید( از بین شما، دو عادل را به گواهی دادن میان خود) فرا خوانید(».[۴۶]
- میان روابط انسان ـ چه با خود و چه با انسان دیگر، چه با نظام خلقت و مخلوقات وچه با خداوند متعال ـ باید عدالت مراعات شود:
«و به مال یتیم- جز به نیكوترین شكل - نزدیك مشوید، تا به حد رشد خود برسد. و پیمانه و ترازو را به عدل آشكار، تمام بپیمایید. هیچ كس را جز به قدر توانش تكلیف نمیكنیم. و چون )به داوری یا شهادت( سخن گویید، دادگری كنید؛ هر چند خویشاوند باشد. و به پیمان خدا وفا كنید. این ها است كه )خدا( شما را به آن سفارش كرده است؛ باشد كه پند گیرید».[۴۷]
«و اگر در اجراى عدالت میان دختران یتیم بیمناكید، هر چه از زنان )دیگر( كه شما را پسند افتاد، دو دو، سه سه، چهار چهار، به زنى گیرید. پس اگر بیم دارید كه به عدالت رفتار نكنید، به یك )زنِ آزاد( یا به آنچه )از كنیزان( مالك شده اید)اكتفاء كنید(. این )خوددارى( نزدیكتر است تا به ستم گرایید )و بیهوده عیالوار گردید(».[۴۸]
- نهایتاً در مطلق موارد و عموم اعمال و احوال، امر به اعتدال در قرآن كریم وارد شده است:
« ای كسانی كه ایمان آوردهاید؛ پیوسته به عدالت قیام كنید و برای خدا گواهی دهید، هر چند به زیان خودتان یا )به زیان( پدر و مادر و خویشاوندان )شما( باشد. اگر )یكی از دو طرفِ دعوا( توانگر یا نیازمند باشد، باز خدا به آن دو )از شما( سزاوارتر است؛ پس، از پی هوس نروید كه )در نتیجه از حق( عدول كنید. و اگر به انحراف گرایید یا اعراض كنید، قطعاً خدا به آنچه انجام میدهید، آگاه است».[۴۹]
از این رو عدالت و عدل هم كمال مطلوب برای انسان می باشد و هم میزان و معیار مناسبی برای شناسایی میزان ارتقا و رشد وتكامل او خواهد بود.
عدل برای انسان یك امر دست یافتنی است
حال سؤال اساسی این است عدل با تمام مزایا و نقش هایی كه در نظام آفرینش و در تكامل انسان ایفا می كند، آیا برای انسان، امری دست یافتنی است؟ و آیا انسان می تواند به مقام اعتدال در تمام ابعاد وجودی خویش و تحقق عدل در جامعه بشری راه یابد ؟
با توجه به مطالب مطرح شده، پاسخ این سؤال بسیار آسان می نماید؛ چرا كه با این پیش فرض كه عدل، از صفات الهی بوده و در تمام افعال الهی نیز تبلور دارد و آشكار است كه نظام آفرینش بر اساس مراعات عدل و اعتدال و عدالت محوری استوار است. پس انسان كه جزئی از این نظام می باشد نیز براساس اعتدال آفریده شده است؛ لذا با وجود چنین پیش فرض هایی دست یافتنی بودن عدالت برای انسان، امری آشكار و بدیهی خواهد بود. از سوی دیگر، امكان وقوعی آن، مورد تأیید آیات و روایات بسیار است كه قابلیت رسیدن به اعتدال در انسان را گوشزد می كند.
بالا تر از تمام این مباحث، هنگامی كه رسیدن به اعتدال، یكی از اهداف خلقت انسان برشمرده می شود، دیگر جایی برای شك در امكان دست یافتن انسان به عدالت باقی نمی ماند، چرا كه در غیر این صورت، نقض غرض حاصل خواهد آمد. در فراز اول از آیات سوره الرحمن نه تنها هدف از خلقت انسان بلكه هدف تمام نظام آفرینش اعتدال و رسیدن به عدل معرفی شده است:
«به نام خداوند بخشنده بخشایشگر* خداوند رحمان* قرآن را تعلیم فرمود* انسان را آفرید* به او بیان را آموخت* خورشید و ماه با حساب منظّمی میگردند* گیاه و درخت برای او سجده میكنند * و آسمان را برافراشت * و میزان (و قانون) گذاشت تا در میزان طغیان نكنید (و از مسیر عدالت منحرف نشوید) * و وزن (وارزیابی های خود) را بر اساس عدل آشكار برپا دارید و میزان را كم نگذارید».[۵۰]
بر همین اساس، اگر عدالت برای انسان امری دست یافتنی نباشد، بسیاری از اوامر الهی بیهوده خواهد بود؛ چرا كه:
(إن الله یأمر بالعدل والإحسان وإیتاء ذی القربی وینهی عن الفحشاء والمنكر والبغی یعظكم لعلكم تذكرون).[۵۱]
( قُلْ أَمَرَ رَبِّی بِالْقِسْطِ وَأَقِیمُواْ وُجُوهَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ كَمَا بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ )[۵۲]
نتیجه این كه عدل برای انسان، نه تنها دست یافتنی است، بلكه از اركان ومقومات وجود و حركت تكاملی او است. از سوی دیگر، عدل، در جایگاه یك امر دست یافتنی و مقدس برای انسان، مورد اهتمام روایات اهل بیت علیهم السلام قرار گرفته است. امیر مؤمنان علیه السلام به تحصیل عدل امر كرده و می فرماید:
«تلاش كن محبوب ترین امور نزد تو، فراگیرترینشان در عدالت و عادل ترینشان در انطباق بر حق باشد».[۵۳]
همچنین در جایی دیگر و با بیان دیگر می فرماید:
«تلاش كن تا مركب تو عدل باشد... (= یعنی در مسیر زندگی، بر اساس عدل حركت كن )».[۵۴]
اگر عدل برای انسان دست یافتنی نبود، امر به آن، بیهوده بود. بالاتر از آن، مطلبی كه هر گونه شك و شبهه ای را در این باره برطرف می كند. كلام دیگری از امیرمؤمنان علیه السلام است كه ضمن آن، حضرت علیه السلام غایت و هدف عدالت را رسیدن انسان به عدالت در درون خویش و یافتن مقام عدل می داند:
«نهایت عدالت آن است كه انسان در ذات خود به مقام عدل دست یابد».[۵۵]
این روایت، بیانگر آن است كه نه تنها عدل برای انسان دست یافتنی است، بلكه اساساً هدف یا اهمیت عدل، آن است كه انسان، در دورن خویش به اعتدال برسد. برهمین اساس است كه بالاترین حسرت و عذاب در قیامت، از آن كسانی است كه به اعتدال رسیدند؛ ولی از آن تخلف كردند چنان كه امام صادق علیه السلام می فرماید: «حسرت بارترین مردم در روز قیامت كسانی هستند كه عدل را توصیف كردند ولی به غیر آن عمل كردند».[۵۶]
رسیدن انسان به عدل تضمین شده است؛ هر چند انسان، با اختیار و انتخاب حركت می كند.
با در نظر گرفتن چند مقدمه می توان تبیین كرد كه عدل، در عین این كه از مسیر اختیار انسان می گذرد، امری تضمینی است و تحقق و نتیجه بخش بودن آن، قطعی است:
نخست: خدای متعال كه خالق انسان و آفریننده تمام عوالم است، متصف به صفت عدل است.
دوم: آفرینش این عالم، بر اساس عدالت و به معیار حق صورت گرفته است.
این مطلب، در مباحث گذشته روشن شد، و روایت نبوی: «زمین و آسمانها بر اساس عدل استوارند». دلیل محكمی بر آن است. علاوه بر آن، می توان این روایت امیر مؤمنان علیه السلام را شاهد برای آن ذكر كرد:
«خداوند متعال عدل را قوام و اساس آفریده های خود و دوری از ظلم ها و گناهان و مایه عظمت و سر بلندی اسلام قرار داده است».[۵۷]
قوانین و دستورات الهی بر اساس عدل است:
«خداوند، به عدل و نیكی و ادای حق نزدیكان فرمان میدهد و از فحشا و منكر و ستمگری باز می دارد؛ شما را پند میدهد تا متذكر شوید».[۵۸]
چهارم: عدل، خود كمالی مطلوب برای انسان است كه او را به قرب الهی می رساند. این مطلب، ضمن آیات و روایات گذشته به وضوح تبیین شد.
پنجم: عدل، در اعمال و افعال انسان نیز تبلور می یابد؛ چنان كه یك عمل می تواند به عدل متصف شود و این مطلب، نزد اهل تحقیق، روشن است.
ششم: انسان نیز می تواند به مقام عدل رسیده و متصف به صفت عدل شود. در عناوین گذشته به اثبات این مطلب پرداختیم. علاوه بر آن، می توانیم آیات و روایات بسیاری را كه دلالت بر لزوم عدالت در برخی امور را اثبات می كند به عنوان شاهد ذكر نماییم:
« ای كسانی كه ایمان آورده اید! هنگامی كه مرگ یكی از شما فرا رسد، در هنگام وصیت )باید( از بین شما، دو عادل را به گواهی دادن میان خود )فرا خوانید(».[۵۹]
این آیه دربارة شهادت بر وصیت وارد شده است. همچنین مباحث لزوم عدالت در امام جماعت و قاضی (حاكم) نیز دلالت روشنی دارد كه انسان می تواند به عدالت متصف شود.
بنابراین مقدمات می توان گفت: انسان موجودی است كه توسط خدایی عادل در نظامی بر اساس عدل خلق شده است و موظف به انجام اموری گشته كه او را كه قابلیت اعتدال را دارا است، به عدالت می رساند؛ لذا با وجود آن كه انسان در این عالم مختار است، عدل همچنان امری تضمینی خواهد بود؛ چرا كه همة شرایط لازم برای طی مسیر عدل فراهم است و تخلف از آن، امری است مشكل كه به مقابله با همة شرایط نیاز دارد، و عصمت انسان های پیشرو در مسیر كمال، بزرگ ترین شاهد و دلیل تحقق عدل به طور تضمین شده است كه با كمال اختیار آنان سازگار است.
عدل مسیر و مقصد انسان
از سوی دیگر، عدل برای انسان، از دو جهت مورد اهتمام می باشد: یكی از جهت راه بودن و طریقیت و دیگری هدف و مقصود بودن كه البته به تبیین نیاز دارد.
اما طریقیت: از آن جا كه اوامر الهی براساس عدل است ، تبعیت از اوامر ونواهی الهی، مصداق عدل خواهد بود و آن كه براساس عدل امر می كند، بر راه استوار و حقیقی است. خداوند متعال می فرماید:
«خداوند، دو نفر را مثال زده است كه یكی از آن دو، گنگ است و قادر بر كاری نیست و سربار صاحبش میباشد و هر كجا او را بفرستد، كار را به نیكویی انجام نمیدهد؛ آیا او با كسی كه به عدالت فرمان میدهد و در راه راست قدم برمیدارد، برابر است؟».[۶۰]
برهمین مبنا است كه در اسلام، عادل از غیر عادل براساس میزان پایبندی به دستورات الهی و عمل به آن ها شناسایی می شود. امام صادق علیه السلام راه شناسایی عادل را برای قبول كردن شهادت وی، داشتن خصوصیاتی می داند كه می توان خلاصه آن را پایبندی به قوانین الهی دانست:
عبدالله بن ابی یعفور از امام صادق علیه السلام پرسید: به چه چیزی عدالت مرد بین مسلمان ها شناخته می شود تا به له و علیه آنان شهادت او مورد پذیرش قرار گیرد؟
حضرتش علیه السلام فرمود: او را به پوشاندن (نقطه مقابل تظاهر به گناه) و عفّت و خودداری شكم و دامن و دست و زبان بشناسند و (نیز) به دوری جستن از گناهان كبیره كه خدا بر آن وعید آتش را قرار داده است شناخته می شود، مثل نوشیدن نوشیدنی های حرام و زنا و ربا و جفای به پدر و مادر و فرار از میدان جنگ و غیر اینها، و نشانه بر هریك از این (امور واجب الترك) این است كه پوشانندة همة عیب های خود باشد تا بر مسلمین لغزش ها و عیب های دیگرش و جستجوی در اسرار پوشیده اش حرام شود و اعلام پاكی و اظهار خوبی او در میان مردم واجب (و ثابت) باشد، و (نیز) از علائم آن است اهمیت دادن به نمازهای پنجگانه هرگاه بر وقت این نمازها با حضور در جماعت مسلمانان مواظبت بورزد (این شخص عادل است) و اینكه از جماعت آنها در نمازخانه هایشان مگر با عذر خودداری نكند.
پس اگر چنین بود پیوسته هنگام نمازهای پنجگانه در نمازخانه اش حاضر می بود و وقتی از او در میان قبیله و محله اش سؤال می شد می گفتند جز خوبی از او ندیده ایم؛ در حال مواظبت بر نمازها و اهمیت به وقت آن در نمازخانه اش است. این (مسلمان) شهادت و عدالتش در میان مسلمانان مؤثّر است و (به خاطر) اینكه نماز پوشش و كفّارة گناهان است و نمی توان وقتی كسی به نمازخانه اش حاضر نمی شود و اهمیت به جماعت مسلمانان از تارك الصلاة و وقت شناس نماز از ضایع كننده شناخته شود و اگر چنین نبود ممكن نبود كسی به شایستگی دیگری شهادت دهد، زیرا كسی كه نماز نمی خواند صلاحیتی بین مسلمانان ندارد.
همانا رسول خدا صلی الله علیه و آله تصمیم به سوزاندن گروهی در خانه شان گرفت؛ به جهت رهاكردنشان حضور در جماعت مسلمانان را در حالی كه در بین آنها كسانی بودند كه در خانه نماز می خواندند و (پیامبر صلی الله علیه و آله ) آن را از اینان نمی پذیرفت و چگونه شهادت یا عدالت كسی حكم (الهی) سوزاندنش در وسط خانه اش از سوی خدای عزوجل و پیامبرش صلی الله علیه و آله بر او صادر شده است و با تأكید (پیامبر صلی الله علیه و آله ) می فرمود: كسی كه در مسجد با مسلمانان نماز نمی خواند مگر با عذر نمازش قبول نیست.[۶۱]
از این رو بزرگان از فقهای شیعه چون علامه حلی، محقق اردبیلی و... نیز در باب عدالت شاهد، عدالت را این گونه معنا كرده اند:
«عدالت هیئت یا حالت استواری است در نفس انسان كه وی در اثر آن ملازم و همراه تقوی می گردد و این حالت در دو صورت از بین می رود یكی در اثر ارتكاب كبائری كه خداوند متعال وعده آتش برای آن ها داده است - مانند قتل، زنا، لواط و غصب - ودیگری در اثر اصرار یا غلبه عمل بر گناهان صغیره...».[۶۲]
با توجه به این مطالب، می توان خروج از اوامر الهی و تخطی از آن ها را مصداق ظلم دانست كه قرآن می فرماید: «كسانی كه از حدود خداوند تجاوز كنند، ستمگرند».[۶۳]
بنابر این اگر راه شناخت عدالت یك فرد، به میزان تقوا و پایبندی او به دستورات الهی است، می توان گفت عمل به اوامر الهی، نشانه و ملازم عدل است؛ لذا عدل و انضباط بر حق (تقوا) یك مسیر طبیعی ومستقیم برای حركت تكاملی انسان به سوی خداوند متعال است.
از سوی دیگر، از آن جا كه عدل از صفات الهی است كه انسان از باب تخلق به اخلاق الله برای رسیدن به قرب او باید آن را كسب كند و همچنین مطابق فراز ابتدایی سوره الرحمن هدف از خلقت انسان و نظام آفرینش، برقراری عدالت است و نهایت و قلّه عدالت، آن است كه «انسان در درون خود، به مقام عدل دست یابد»،[۶۴] می توان نتیجه گرفت عدل برای انسان یك مقصد و هدف نیز می باشد كه رسیدن به آن، نشانه كمال یافتن او است و تحقق اعتدال و تناسب در همة ابعاد وجودی او است.
عدل و حد و حق سه نمود یك واقعیتند
پیش تر ثابت شد كه اوامر الهی، برخاسته عدل است و خداوند متعال به عدل امر كرده است. و معیار سنجش عدل، حق است؛ چراكه (وممن خلقنا أمة یهدون بالحق و به یعدلون) و بدون در نظر گرفتن حق به عنوان معیار سنجش عدالت، مفهوم توسط بین افراط و تفریط ناقص می باشد.
از سوی دیگر، این اوامر حدودی را برای انسان ایجاد می كند، كه براساس آیات الهی، تجاوز از این حدود، ظلم دانسته شده است: «هر كس از حدود خداوند، تجاوز كند، ستمگر است».[۶۵]
بر همگان روشن است مفهوم ظلم، مقابل عدل است؛ پس می توان نتیجه گرفت كه پایبندی به این حدود، مصداق عدل خواهد بود. براین اساس، می توان گفت عدل، حق و حد[۶۶] ( حدود الهی ) سه نمود یك واقعیت هستند.
ظهور وبروز عدالت در همة ابعاد رفتاری انسان، نیازمند یك برنامه متعادل است كه عدالت و اعتدال را در انسان به صورت یك ملكه و صفت پایدار در خواهد آورد.
عدل، در همة شؤون عالم جریان دارد كه: «زمین و آسمانها بر اساس عدل استوارند».[۶۷]
انسان نیز كه در این مجموعه، بر اساس عدل و با هدف رسیدن به عدل آفریده شده است، باید بكوشد هرچه بیشتر خود را با این نظام عدل محور هماهنگ كند و در اثر كسب عدالت و رسیدن به اعتدال، مسیر تكاملی خود را به سوی قرب الهی طی نماید. دلیل این مطلب، آیات فراوان كتاب الهی است كه در شؤون مختلف زندگی انسان، او را امر به عدالت و اعتدال كرده و دارا بودن صفت عدل را مورد اهتمام قرار داده است؛ از جمله:
دربارة بیان هدف از ارسال رسل و بعثت انبیا آمده است:
(وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَینَكُمُ) ؛ «و مأمور شدم كه در میانتان عدل بورزم».
در مقام قضاوت و حكم كردن میان مردم نیز آمده است:
(وَ إِذا حَكَمْتُمْ بَینَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ)؛ «و هرگاه بین مردم حكم می كنید باید كه به عدل حكم كنید».
در مقام بیان راه رسیدن تقوا آمده است:
(اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوی)؛ «عدل بورزید؛ آن برای تقواپیشگی نزدیك (كننده) تر است».
در بیان تفاهم با دیگران و سخن گفتن آمده است:
(وَ إِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ لَوْ كانَ ذا قُرْبی)؛ «و هرگاه سخن می گویید پس عدل بورزید و هرچند او از نزدیكان نباشد».
در مقام انتخاب و رفتار با همسران آمده است:
(فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَواحِدَةً)؛ «پس اگر ترسیدید از اینكه عدل نورزید پس (به) یكی (قناعت كنید)».
برای تعامل و داد وستد و عقد بستن با دیگران، چنین آمده است:
(وَ لْیكْتُبْ بَینَكُمْ كاتِبٌ بِالْعَدْلِ)؛ «و باید نویسنده ای در میان شما به عدل بنویسد».
در مقام شهادت دادن فرموده است:
(اثْنانِ ذَوا عَدْلٍ مِنْكُمْ)؛ «دو نفر صاحب (مقام و ملكه) عدل از شما».
و بالأخره در مقام اصلاح میان گروه ها چنین آمده است:
(فَأَصْلِحُوا بَینَهُما بِالْعَدْلِ وَ أَقْسِطُوا)؛ «پس در میان آن دو به عدل اصلاح كنید و قسط (و تقسیم حقوق را به درستی) انجام دهید».
در نتیجه عدالت، مورد تأكید الهی قرار گرفته است.
این مطلب، بیانگر آن است كه اولاً انسان به عدل نیاز دارد و باید امور و شؤون زندگی خویش را بر اساس عدالت و با هدف رسیدن به اعتدال پی ریزی كند و ثانیاً اسلام، عهده دار ارائه یك برنامه متعادل (عدل محور و عدل گستر) برای زندگی انسان می باشد، تا انسان بتواند در پرتو آن، مسیر حقیقی كمال را به بهترین شكل بپیماید.
بر همین اساس است كه در قرآن كریم، عبادت وعبودیت، هدف از خلق انسان عنوان شده است:
«من جنّ و انس را نیافریدم جز برای اینكه عبادتم كنند (و از این راه تكامل یابند و به من نزدیك شوند)». [۶۸]
و راه مستقیم و استواری که انسان را به سوی قرب الی الله می برد، در آیات بسیاری از قرآن کریم، عبادت معرفی شده است:
«و به راستی خداوند، پروردگار من و شماست پس او را بپرستید كه این راه راست است».[۶۹]
«و مرا بپرستید كه این، راه مستقیم است».[۷۰]
همچنین انسان را مورد خطاب قرار داده و اهمیتِ بودن بر صراط مستقیم را گوشزد می نماید و معتدل بودن این صراط را مورد تأكید قرار می دهد و می فرماید:
«آیا كسی كه به رو افتاده حركت میكند، به هدایت نزدیك تر است یا كسی كه راستقامت بوده و در راه درست گام برمیدارد؟»[۷۱]
قرآن راه های دیگر را گمراهی و انحراف می داند كه انسان را از مسیر تقرب الی الله دور می كنند:
«و به راستی، این راه مستقیم من است؛ پس، از آن پیروی كنید و از راههای پراكنده بپرهیزید كه شما را از راه او دور میسازد. این، چیزی است كه (خداوند) شما را به آن سفارش میكند؛ باشد كه پرهیزگاری پیشه كنید».[۷۲]
چرا كه عبادت، به معنای تسلیم اوامر الهی بودن وتبعیت از فرامین الهی است. آن جا كه قرآن كریم نیز امر الهی و كلام خداوند متعال را عدل می داند و می فرماید:
«خداوند به عدل و نیكی و ادای حق نزدیكان فرمان میدهد و از فحشا و منكر و ستمگری باز می دارد و شما را پند میدهد، تا متذكر شوید».[۷۳]
و در جای دیگر می فرماید:
«كلام خدای تو از روی راستی و عدالت بوده وبه فرجام رسید كه هیچ بدیل وجایگزینی برای آن نیست و او خدای شنوا و داناست».[۷۴]
از سوی دیگر، آن را كه به عدل امر می كند، بر راه استوار می داند و می فرماید:
«آیا او (شخص ناتوان) با كسی كه به عدالت فرمان میدهد و در راه راست قدم برمیدارد، برابر است؟»[۷۵]
می توان نتیجه گرفت كه مسیر حقیقی انسان برای رسیدن به كمال و اعتدال، از شاهراه عبادت خداوند متعال می گذرد؛ پس انسان برای آن كه عدالت را در خود نهادینه كند، باید خود را در اختیار برنامه الهی عدل محور و عدل پرور قرار داده و بر اساس سلوك راه عبودیت حق، خود را در مسیر عدل كه مسیر قرب الی الله است، قرار دهد.
نظریه عدالت مستلزم وجود نظامی عادلانه است تا عدل را در نظام زندگی تحقق بخشد.
عدل، امری است كه در تمام شؤون و ابعاد تكوینی عالم جاری است و اساس این نظام را تشكیل می دهد.[۷۶] در كلیه تشریعات الهی - كه همان برنامه زندگی انسانها ست - نیز عدالت محور و پایه این تشریعات است. «إن الله یأمر بالعدل» و «قل أمر ربی بالقسط وأقیموا وجوهكم عند كل مسجد وادعوه مخلصین له الدین كما بدأكم تعودون»[۷۷] «وتمت كلمة ربك صدقا وعدلا لا مبدل لكلماته وهو السمیع العلیم».[۷۸]
در نتیجه می توان گفت: انسان در یك جهان عدل محور خلق شده و براساس عدل محوری، موظف به اعمال قوانین عدل پرور شده است. اجرای عدالت، در همة ابعاد زندگی فردی واجتماعی، لوازمی دارد و یكی از لوازم بسیار مهم آن، وجود یك نظام عادلانه و عدل گستر خواهد بود كه اولاً عدالت را در جامعه انسانی تحقق بخشد و ثانیاً ناظر بر صحت اجرای آن، در مسیر صحیح به سوی اهداف ( عدل محور ) الهی باشد.
براین اساس، خداوند متعال، یكی از اهداف مهم ارسال رسل و بلكه مهم ترین هدف آن را قیام مردم به قسط برشمرده و می فرماید:
ما پیام رسانان خود را با دلایل روشن فرستادیم و همراه آن ها كتاب و میزان فرود آوردیم، تا مردم به داد برخیزند. آهن را آفریدیم كه در آن، نیروی سخت و منافعی برای مردم وجود دارد، تا خداوند معلوم كند چه كسی او و پیامبرانش را یاری میكند. به درستی كه خدا، نیرومند شكست ناپذیر است.[۷۹]
و از میان مخلوقات عده ای را مسؤول برقراری و اجرای عدالت بر می شمارد و می فرماید:
«و از میان كسانی كه آفریدیم، گروهی هستند كه به حق راهبری میكنند و بر اساس آن، دادگری میكنند».[۸۰]
چنان كه از قوم موسی، عده ای به آن مأمور بوده اند.
«و از قوم موسی، گروهی هستند كه به حق راهبری میكنند، و بر (اساس) آن دادگری مینمایند».[۸۱]
از سوی دیگر، مردم را نیز به برپایی قسط امر كرده و می فرماید:
ای كسانی كه ایمان آوردهاید! پیوسته به عدل آشكار قیام كنید و برای خدا گواهی دهید؛ هر چند به زیان خودتان یا پدر و مادر و خویشاوندانتان باشد. اگر توانگر یا نیازمند باشد، خداوند به آن دو )از شما( سزاوارتر است؛ پس، از پی هوس نروید كه )در نتیجه از حق( سرپیچی نمایید. و اگر به انحراف گرایید یا سرپیچی نمایید، قطعاً خدا به آنچه انجام میدهید، آگاه است.[۸۲]
نیز می فرماید:
ای كسانی كه ایمان آوردهاید! برای خدا به داد برخیزید )و( به عدل آشكار شهادت دهید. و البتّه نباید دشمنی گروهی، شما را بر آن دارد كه عدالت نكنید. عدالت كنید كه آن، به تقوا نزدیك تر است، و از خدا پروا دارید، كه خدا به آنچه انجام میدهید، آگاه است.[۸۳]
نتیجه منطقی این مباحث، آن است كه تحقق عدالت در انسان، بدون شكل گیری نظام عدل پرور و بدون تحقق عدالت اجتماعی امری غیر ممكن بوده و برای آن كه انسان به اعتدال در ذات خویش برسد، مسیر او از قیام به قسط و برقراری عدالت اجتماعی فراگیر و همه جانبه می گذرد.
نظام جامع و عادلانه اسلامی اساس دولت عدل مهدوی جهان شمول
براساس مباحث گذشته جایگاه عدل، ضرورتِ تحقق و چگونگی شكل گیری آن، بررسی شد كه لازمه آن، تبیین جایگاه اجتماعی عدل و برقراری نظام عادلانه در اجتماع بود. آنچه اكنون در پایان این بحث، مورد اهتمام ما است، تبیین نتایج طبیعی مباحث گذشته است كه موجب روشن شدن آینده انسان، جهان و نظام حاكم برآن بر اساس نظریه عدالت می باشد.
آنچه مسلم است خداوند متعال كه خالق این نظام احسن بر اساس عدل است «بالعدل قامت السماوات والأرض» و انسان را به پیمودن مسیر اعتدال «إن الله یأمر بالعدل» و بر قراری عدل «یا أیها الذین آمنوا كونوا قوامین بالقسط» امر كرده است، قطعاً جایگاه مناسبی را برای ظهور و بروز كامل آن و تحقق این آرمان بزرگ و مهم قرار داده است. آنچه مؤید این حقیقت است و در آیات الهی مورد تأكید قرار گرفته، همان است كه موسی علیه السلام خطاب به قوم خود فرمود:
از خدا یاری جویید و پایداری ورزید كه زمین، از آنِ خدا است وآن را به هر كس از بندگانش كه بخواهد، می دهد و فرجام )نیك( از آن پرهیزگاران است.[۸۴]
پرهیزگاران، همان كسانی هستند كه عدل را در وجود خویش نهادینه كرده اند.
در ماجرای نوح نبی علیه السلام خداوند متعال، پس از نقل جریان به سلامت پهلو گرفتن كشتی نوح علیه السلام و پیروزی وی بر ستمگران كافر فرمود: « ای نوح! با درودی از ما و بركت هایی بر تو و بر گروههایی كه با تو هستند، فرود آی. گروههایی هستند كه به زودی برخوردارشان میكنیم؛ سپس از جانب ما، عذابی دردناك به آنان میرسد».[۸۵] سپس خطاب به پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله می فرماید:
«این، از خبرهای غیب است كه آن را به تو وحی میكنیم. پیش از این، نه تو آن را میدانستی و نه قوم تو؛ پس شكیبا باش كه فرجام )نیك( از آنِ تقواپیشگان است».[۸۶]
پس آنچه مسلم است این است كه آینده از آن متقین خواهد بود و از آن جا كه رابطه میان تقوا و عدل در مباحث گذشته روشن شد می توان نتیجه گرفت كه حكومت متقین، بر زمین شكل می گیرد که تبلور عدالت اجتماعی حقیقی و گسترده در تمام شؤون زندگی بشریت خواهد بود
در پرتو این مباحث است كه ضرورت شكل گیری دولت عدل مهدوی علیه السلام بیش از پیش روشن می شود و ضمناً روایات متواتر و مشهوری كه از پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله روایت شده است روشن تر خواهد شد:
به درستیكه جانشینان بعد از من دوازده نفرند. اول آن ها برادرم و آخر آن ها فرزندم است.
سوال شد: یا رسول الله برادرت كیست؟ فرمود: علی ابن ابی طالب. پرسیده شد: فرزندت كیست؟ فرمود: مهدی، همان كسی كه زمین را از عدل و قسط پر می كند بعد از این كه از جور و ستم پر شده است. قسم به كسی كه مرا به حق نازل كرد اگر از دنیا فقط یك روز بیشتر نمانده باشد، خداوند آن روز را طولانی می كند تا فرزندم مهدی ظهور كند.[۸۷]
با توجه به این روایت علت حتمی بودن تحقق دولت عدل مهدوی و تأكید فراوان به شكل گیری آن، تبیین می شود؛ چرا كه جدای از اخبار نبی صادق، تحقق این امر، بر اساس وعده الهی و به خاطر تحقق آرمان والای عدالت، امری ضروری و انكار ناپذیر می باشد.
نویسنده: حجت الاسلام والمسلمین سید منذر حكیم
سید محمد حسن حكیم
پی نوشتها:
[۱]. شیخ صدوق، الخصال، تصحیح و تعلیق علی اكبر غفاری، قم، منشورات جامعه مدرسین، ۱۳۶۲ش، ص۱۱۳، ح۹۰؛ میرزای نوری، مستدرك الوسائل، بیروت، آل البیت، ۱۴۰۸ق، ج۱۱، ص۳۱۶، ح۱۳۱۳۹/۱.
[۲]. مرتضی مطهری، مجموعه آثار، قم، صدرا، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۷۸.۷۹.
[۳]. (وَالسَّمَاء رَفَعَهَا وَوَضَعَ الْمِیزَانَ)؛ الرحمن(۵۵):۷.
[۴]. «بالعدل قامت السماوات والأرض»؛ فیض كاشانی، تفسیر صافی، تهران، صدر، چ۲، ۱۳۷۴ش، ج۵، ص۱۰۷؛ ابن ابی جمهوری احسایی، عوالی اللئالی، قم، سیدالشهداء، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۱۰۳.
[۵]. «عدل: العدالة والمعادلة لفظ یقتضی معنی المساواة»؛ راغب اصفهانی، مفردات، قم، دفتر نشر كتاب، چ۲، ۱۴۰۴ق، ص۳۲۵.
[۶]. «... العدل یضع الأمور مواضعها... »؛ شیخ محمد عبده، نهج البلاغه، ج۴، قم، دارالذخایر، ۱۳۷۰ش، ص۱۰۲، ح۴۳۷؛ البته اصل روایت، این گونه است: وسئل علیه السلام أیما أفضل العدل أو الجود؛ فقال علیه السلام: «العدل یضع الأمور مواضعها، والجود یخرجها من جهتها. والعدل سائس عام، والجود عارض خاص. فالعدل أشرفهما وأفضلهما». ظاهراً حضرت، در مقام معنا كردن عدل نبوده، بلكه وظایف یا مزایای عدل مقابل جود را بررسی كرده است كه اگر درمقام معنا كردن عدل باشند، لازم می آید كه «العدل سائس عام» نیز تعریف و یا بخشی از تعریف عدل باشد كه صحیح نیست.
[۷]. تعبیر «الظلم وضع الشیء فی غیر موضعه» نیز بر همین اساس است. مولی محمدصالح مازندرانی، شرح أصول الكافی، بیروت، داراحیاء التراث، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۱۱۹.
[۸]. مرتضی مطهری، پیشین، مجموعه آثار، ج۱، ص۸۰.
[۹]. «والعدل: الحكم بالاستواء ویقال للشیء یساوی الشیء هو عدله»؛ احمدبن فارس زكریا، معجم مقاییس اللغة، بیروت، مكتبة الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۲۴۶ ـ ۲۴۷.
[۱۰]. «الأولی: التسویة بین الخصمین، فی السلام، والجلوس، والنظر، والكلام، والإنصات و...»؛ محقق حلی، شرائع الإسلام، تهران، استقلال، چ۲، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۸۷۰؛ شهید ثانی، مسالك الأفهام، قم، مؤسسه معارف اسلامیه، چ۳، ۱۴۲۵ق، ج۱۳، ص۴۲۷.
[۱۱]. «أنّ الأصل الواحد فی المادّة: هو توسّط بین الإفراط و التفریط بحیث لا تكون فیه زیادة و لا نقیصة، و هو الاعتدال و التقسّط الحقیقی»؛ حسن مصطفوی، التحقیق فی كلمات القرآن الكریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، ۱۳۶۰ش، ج۸، ص۵۵.
[۱۲]. (وَمِن قَوْمِ مُوسَی أُمَّةٌ یهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یعْدِلُونَ)؛ اعراف(۷): ۱۵۹.
[۱۳]. «وَمِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ یهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یعْدِلُونَ»؛ اعراف(۷):۱۸۱.
[۱۴]. «إنّ العدل میزان الله سبحانه الذی وضعه فی الخلق ونسبه لإقامة الحق...»؛ مصطفی درایتی و حسین درایتی، تصنیف غرر الحكم و درر الكلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، حوزه علمیه قم، چ۲، ۱۳۷۸ش، ص۹۹، ح۱۶۹۶؛ محمد محمدی ری شهری، میزان الحكمة، قم، دارالحدیث، ۱۳۷۵ش، ج۳، ص۱۸۳۸.
[۱۵]. «والعَدْلُ: الحُكْم بالحق»؛ ابن منظور، لسان العرب، بیروت، دارصادر، چ۳، ۱۴۱۴ق، ج۱۱، ص۴۳۱.
[۱۶]. (... وَمَن یتَعَدَّ حُدُودَ اللّهِ فَأُوْلَـئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ)؛ بقره(۲): ۲۲۹.
[۱۷]. (وَمَن یتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ)؛ طلاق(۶۵): ۱.
[۱۸]. (إِنَّ اللّهَ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِیتَاء ذِی الْقُرْبَی وَینْهَی عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ وَالْبَغْی یعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ)؛ نحل(۱۶): ۹۰.
[۱۹]. (قُلْ أَمَرَ رَبِّی بِالْقِسْطِ وَأَقِیمُواْ وُجُوهَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ كَمَا بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ)؛ اعراف(۷): ۲۹.
[۲۰]. «وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدْقًا وَعَدْلاً لاَّ مُبَدِّلِ لِكَلِمَاتِهِ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»؛ انعام(۶): ۱۱۵.
[۲۱]. «ونعتقد أن من صفاته تعالی الثبوتیة الكمالیة أنه عادل غیر ظالم، فلا یجور فی قضائه ولا یحیف فی حكمه، یثیب المطیعین، وله أن یجازی العاصین، ولا یكلف عباده ما لا یطیقون ولا یعاقبهم زیادة علی ما یستحقون»؛ محمدرضا مظفر، عقائد الإمامیة، قم، انصاریان، ص۴۰.
[۲۲]. فی معنی العدل : ولا یخفی علیك أن العدل فی الأمور ـ كما فی المصباح المنیر ـ هو القصد فیها وهو خلاف الجور، ویقرب منه معناه المعروف من أن العدل هو إعطاء كل ذی حق حقه، وظاهره هو اختصاصه بما إذا كان فی البین حق، والا فلا مورد له؛ فإعطاء الفضل والنعم، مع تفضیل بعض علی بعض، لا ینافی العدالة ولا یكون ظلما، إذ الذین أنعم علیهم لا حق لهم فی التسویة حتی یكون التبعیض بینهم منافیا للعدالة، نعم لا بد أن یكون التفضیل والتبعیض لحكمة ومصلحة، وهو أمر آخر، فإذا كان ذلك لمصلحة فلا ینافی الحكمة ایضا. محسن خرازی، بدایة المعارف الإلهیة، قم، جامعه مدرسین، چ۵، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۹۹
[۲۳]. (أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثاً وَأَنَّكُمْ إِلَینَا لَا تُرْجَعُونَ فَتَعَالَی اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْكَرِیمِ)؛ مؤمنون(۲۳):۱۱۵.۱۱۶.
[۲۴]. (وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاء وَالْأَرْضَ وَمَا بَینَهُمَا بَاطِلاً ذَلِكَ ظَنُّ الَّذِینَ كَفَرُوا فَوَیلٌ لِّلَّذِینَ كَفَرُوا مِنَ النَّارِ)؛ ص(۳۸): ۲۷.
[۲۵]. حجر(۱۵): ۸۵.
[۲۶]. نحل(۱۶): ۳.
[۲۷]. عنكبوت(۲۹): ۴۴.
[۲۸]. روم(۳۰): ۸.
[۲۹]. دخان(۴۴): ۳۹.
[۳۰]. جاثیة(۴۵): ۲۲.
[۳۱]. احقاف(۴۶): ۳.
[۳۲]. انعام(۶): ۷۳.
[۳۳]. یونس(۱۰): ۵.
[۳۴]. إبراهیم(۱۴): ۱۹.
[۳۵]. تغابن(۶۴): ۳.
[۳۶]. (الَّذِی خَلَقَكَ فَسَوَّاكَ فَعَدَلَكَ)؛ انفطار(۸۲): ۷.
[۳۷]. مجموعه آثار، ج۱، ص۸۳.
[۳۸]. «بالعدل قامت السماوات والأرض»؛ فیض كاشانی، پیشین، ج۵، ص۱۰۷؛ ابن ابی جمهور احسایی، پیشین، ج۴، ص۱۰۳.
[۳۹]. «غایة العدل أن یعدل المرء فی نفسه»؛ میرزای نوری، پیشین، ج۱۱، ص۳۱۸، علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحكم والمواعظ؛ قم، دارالحدیث، ۱۳۷۶ش، ص۳۴۹؛ شیخ هادی نجفی، موسوعة أحادیث أهل البیت علیه السلام؛ بیروت، داراحیاء التراث، ۱۴۲۳ق، ج۷، ص۱۱۹، ح۸۲۰۰/۴۳.
[۴۰]. (وَمِن قَوْمِ مُوسَی أُمَّةٌ یهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یعْدِلُونَ)؛ اعراف(۷):۱۵۹.
[۴۱]. (وَمِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ یهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یعْدِلُونَ)؛ اعراف(۷): ۱۸۱.
[۴۲]. (وَأَنَّ إِلَی رَبِّكَ الْمُنتَهَی)؛ نجم(۵۳):۴۲.
[۴۳]. (إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَنَهَرٍ* فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِیكٍ مُّقْتَدِرٍ)؛ قمر(۵۴): ۵۴.۵۵.
[۴۴]. «یا أَیهَا الْإِنسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَی رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلَاقِیهِ»؛ انشقاق(۸۴): ۶.
[۴۵]. «... ولیس التقرب إلی الله بالزمان ولا بالمكان بل بالتشبه فی الكمال كما قیل: تخلقوا بأخلاق الله تعالی، وكلما حصل فی الإنسان من صفاته تعالی كالعلم والحلم والرحمة والبر ما هو أكمل بالریاضة والزهد كان القرب أشد، وروی عن عیسی بن مریم علیه السلام خطابا للحواریین: كونوا كاملین كما أن الله ربكم فی السماء كامل. وبالجملة مع حب الدنیا والاستغراق فی شهواتها ومهالكها لا یمكن الالتفات إلی باطن النفس وتحصیل التشبه بالخالق والتقرب إلیه وتحصیل علم الآخرة...»؛ مولی محمدصالح مازندرانی، پیشین، ج۹، پاورقی ص۳۷۲.
[۴۶]. (یأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ شهََادَةُ بَینِكُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ حِینَ الْوَصِیةِ اثْنانِ ذَوا عَدْلٍ مِنْكُمْ)؛ مائده(۵):۱۰۶.
[۴۷]. (وَلاَ تَقْرَبُواْ مَالَ الْیتِیمِ إِلاَّ بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ حَتَّی یبْلُغَ أَشُدَّهُ وَأَوْفُواْ الْكَیلَ وَالْمِیزَانَ بِالْقِسْطِ لاَ نُكَلِّفُ نَفْسًا إِلاَّ وُسْعَهَا وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُواْ وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَی وَبِعَهْدِ اللّهِ أَوْفُواْ ذَلِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ)؛ انعام(۶):۱۵۲.
[۴۸]. وإن خفتم ألا تقسطوا فی الیتامی فانكحوا ما طاب لكم من النساء مثنی وثلاث ورباع فإن خفتم ألا تعدلوا فواحدة أو ما ملكت أیمانكم ذلك أدنی ألا تعولوا)؛ نساء(۴): ۳.
[۴۹]. (یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُواْ كُونُواْ قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاء لِلّهِ وَلَوْ عَلَی أَنفُسِكُمْ أَوِ الْوَالِدَینِ وَالأَقْرَبِینَ إِن یكُنْ غَنِیا أَوْ فَقَیرًا فَاللّهُ أَوْلَی بِهِمَا فَلاَ تَتَّبِعُواْ الْهَوَی أَن تَعْدِلُواْ وَإِن تَلْوُواْ أَوْ تُعْرِضُواْ فَإِنَّ اللّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرًا)؛ نساء(۴): ۱۳۵.
[۵۰]. (الرَّحْمَنُ* عَلَّمَ الْقُرْآنَ* خَلَقَ الْإِنسَانَ* عَلَّمَهُ الْبَیانَ* الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ بِحُسْبَانٍ* وَالنَّجْمُ وَالشَّجَرُ یسْجُدَانِ* وَالسَّمَاء رَفَعَهَا وَوَضَعَ الْمِیزَانَ* أَلَّا تَطْغَوْا فِی الْمِیزَانِ* وَأَقِیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَلَا تُخْسِرُوا الْمِیزَانَ)؛ الرحمن(۵۵): ۱.۹.
[۵۱]. نحل(۱۶):۹۰.
[۵۲]. اعراف(۷):۲۹.
[۵۳]. «لیكن أحب الأمور إلیك أعمها فی العدل وأقسطها بالحق»؛ علی بن محمد لیثی واسطی، پیشین، ص۴۰۶؛ شیخ هادی نجفی، پیشین، ج۷، ص۱۱۹، ح۸۲۰۱/۴۴.
[۵۴]. «وعنه علیه السلام: لیكن مركبك العدل...»؛ میرزای نوری، پیشین، ج۱۱، ص۳۲۰، علی بن محمد لیثی واسطی، پیشین، ص۴۰۵، شیخ هادی نجفی، پیشین، ج۷، ص۱۱۹، ح۸۲۰۲/۴۵.
[۵۵]. «غایة العدل أن یعدل المرء فی نفسه»؛ همان، ص۳۱۸ و ۳۴۹، ح۸۲۰۰/۴۳.
[۵۶]. «إن [ من ] أشد الناس حسرة یوم القیامة من وصف عدلا ثم عمل بغیره»؛ ثقة الاسلام كلینی، كافی، تهران، دارالكتب الاسلامیة، چ۵، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۲۹۹، ح۱؛ احمدبن محمدبن خالد برقی، محاسن، تهران، دارالكتب الاسلامیة، ۱۳۳۰ش، ج۱، ص۱۲۰؛ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۱۴ق، ج۱۵، ص۲۹۵، ح۲۰۵۵۵/۲.
[۵۷]. «جعل الله سبحانه العدل قواما للأنام وتنزیها من المظالم والآثام وتسنیة للإسلام»؛ میرزای نوری، پیشین، ج۱۱، ص۳۲۰؛ علی بن محمد لیثی واسطی، پیشین، ص۲۲۳؛ شیخ هادی نجفی،پیشین، ج۷، ص۱۱۹، ح۸۱۹۸/۴۱.
[۵۸]. (إِنَّ اللّهَ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِیتَاء ذِی الْقُرْبَی وَینْهَی عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ وَالْبَغْی یعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ)؛ نحل(۱۶):۹۰.
[۵۹]. (یأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ شهََادَةُ بَینِكُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ حِینَ الْوَصِیةِ اثْنانِ ذَوا عَدْلٍ مِنْكُمْ)؛ مائده(۵):۱۰۶.
[۶۰]. (وضرب الله مثلا رجلین أحدهما أبكم لا یقدر علی شیء وهو كل علی مولاه أینما یوجهه لا یأت بخیر هل یستوی هو ومن یأمر بالعدل وهو علی صراط مستقیم).
[۶۱]. «عبد الله بن أبی یعفور قال: قلت لأبی عبد الله علیه السلام: " بم تعرف عدالة الرجل بین المسلمین حتی تقبل شهادته لهم وعلیهم ؟ فقال: أن تعرفوه بالستر والعفاف، وكف البطن والفرج والید واللسان وتعرف باجتناب الكبائر التی أوعد الله عز وجل علیها النار من شرب الخمور، والزنا، والربا، وعقوق الوالدین، والفرار من الزحف وغیر ذلك، والدلالة علی ذلك كله أن یكون ساترا لجمیع عیوبه حتی یحرم علی المسلمین ما وراء ذلك من عثراته وعیوبه وتفتیش ما وراء ذلك، ویجب علیهم تزكیته وإظهار عدالته فی الناس، ویكون معه التعاهد للصلوات الخمس إذا واظب علیهن، وحفظ مواقیتهن بحضور جماعة من المسلمین وأن لا یتخلف عن جماعتهم فی مصلاهم إلا من علة فإذا كان كذلك لازما لمصلاه عند حضور الصلوات الخمس، فإذا سئل عنه فی قبیلته ومحلته قالوا: ما رأینا منه إلا خیرا، مواظبا علی الصلوات، متعاهدا لأوقاتها فی مصلاه، فإن ذلك یجیز شهادته وعدالته بین المسلمین، وذلك أن الصلاة ستر، وكفارة للذنوب ولیس یمكن الشهادة علی الرجل بأنه یصلی إذا كان لا یحضر مصلاه ویتعاهد جماعة المسلمین، وإنما جعل الجماعة والاجتماع إلی الصلاة لكی یعرف من یصلی ممن لا یصلی، ومن یحفظ مواقیت الصلوات ممن یضیع، ولولا ذلك لم یمكن أحد أن یشهد علی آخر بصلاح لان من لا یصلی لا صلاح له بین المسلمین، فإن رسول الله صلی الله علیه وآله هم بأن یحرق قوما فی منازلهم لتركهم الحضور لجماعة المسلمین، وقد كان منهم من یصلی فی بیته فلم یقبل منه ذلك، وكیف تقبل شهادة أو عدالة بین المسلمین ممن جری الحكم من الله عز وجل ومن رسوله صلی الله علیه وآله فیه الحرق فی جوف بیته بالنار، وقد كان یقول رسول الله صلی الله علیه وآله: لا صلاة لمن لا یصلی فی المسجد مع المسلمین إلا من علة». شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، قم، جامعه مدرسین، چ۲، ج۳، ص۳۸. ۳۹؛ شیخ طوسی، الاستبصار، تهران، تهران، دارالكتب الاسلامیه، چ۴، ۱۳۶۳ش، ج۳، ص۱۲، ح۳۳/۱؛ شیخ حر عاملی، پیشین، ج۲۷، ص۳۹۱، ح۳۴۰۳۲/۱.
[۶۲]. «العدالة و هی هیئة راسخة فی النفس تبعث علی ملازمة التقوی، وتزول بمواقعة الكبائر التی أوعد الله علیها النار - كالقتل، والزنا، واللواط، والغصب - وبالإصرار علی الصغائر أو فی الأغلب، ولا تقدح الندرة، فإن الإنسان لا ینفك منها»؛ علامه حلی، إرشاد الأذهان، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۱۵۶؛ محقق اردبیلی، مجمع الفائدة، قم، جامعه مدرسین، ج۱۲، ص۳۰۸. ۳۲۰.
[۶۳]. (... وَمَن یتَعَدَّ حُدُودَ اللّهِ فَأُوْلَـئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ)؛ بقره(۲):۲۲۹.
[۶۴]. «غایة العدل أن یعدل المرء فی نفسه»؛ مستدرك الوسائل، ج۱۱، ص۳۱۸، عیون الحكم والمواعظ، ص۳۴۹، موسوعة أحادیث أهل البیت علیه السلام، ج۷، ص۱۱۹، ح۸۲۰۰/۴۳.
[۶۵]. (... وَمَن یتَعَدَّ حُدُودَ اللّهِ فَأُوْلَـئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ)؛ بقره(۲):۲۲۹.
[۶۶]. حد: مرز و اندازه یك شیء را بیان می كند و این مرز یك واقعیت ثابت و پایدار است كه باید به آن پایبند شویم و پایبندی به آن تجسم و تجلی عدل می باشد.
[۶۷]. «بالعدل قامت السماوات والأرض»؛ فیض كاشانی، پیشین، ج۵، ص۱۰۷؛ ابن ابی جمهور احسایی، پیشین، ج۴، ص۱۰۳.
[۶۸]. (وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیعْبُدُونِ)؛ ذاریات(۵۱): ۵۶.
[۶۹]. (إِنَّ اللّهَ رَبِّی وَرَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هَـذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِیمٌ)؛ آل عمران(۳): ۵۱.
[۷۰]. (وأن اعبدونی هذا صراط مستقیم)؛ یس(۱۹)۶۱؛ مریم(): ۳۶، زخرف(۴۳):۶۴.
[۷۱]. (أَفَمَن یمْشِی مُكِبّاً عَلَی وَجْهِهِ أَهْدَی أَمَّن یمْشِی سَوِیاً عَلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ)؛ ملك(۶۷): ۲۲.
[۷۲]. (وَأَنَّ هَـذَا صِرَاطِی مُسْتَقِیمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلاَ تَتَّبِعُواْ السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَن سَبِیلِهِ ذَلِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ)؛ انعام(۶): ۱۵۳.
[۷۳]. (إِنَّ اللّهَ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِیتَاء ذِی الْقُرْبَی وَینْهَی عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ وَالْبَغْی یعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ)؛ نحل(۱۶): ۹۰.
[۷۴]. (وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدْقًا وَعَدْلاً لاَّ مُبَدِّلِ لِكَلِمَاتِهِ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ)؛ انعام(۶): ۱۱۵.
[۷۵]. (وَضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً رَّجُلَینِ أَحَدُهُمَا أَبْكَمُ لاَ یقْدِرُ عَلَی شَیءٍ وَهُوَ كَلٌّ عَلَی مَوْلاهُ أَینَمَا یوَجِّههُّ لاَ یأْتِ بِخَیرٍ هَلْ یسْتَوِی هُوَ وَمَن یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَهُوَ عَلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ)؛ نحل(۱۶): ۷۶.
[۷۶]. «بالعدل قامت السماوات والأرض».
[۷۷]. اعراف(۷): ۲۹.
[۷۸]. انعام(۶): ۱۱۵.
[۷۹]. (لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَینَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِیعْلَمَ اللَّهُ مَن ینصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَیبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِی عَزِیز)؛ حدید(۵۷): ۲۵.
[۸۰]. (وَمِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ یهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یعْدِلُونَ)؛ اعراف(۷): ۱۸۱.
[۸۱]. (وَمِن قَوْمِ مُوسَی أُمَّةٌ یهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یعْدِلُونَ)؛ اعراف(۷): ۱۵۹.
[۸۲]. (یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُواْ كُونُواْ قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاء لِلّهِ وَلَوْ عَلَی أَنفُسِكُمْ أَوِ الْوَالِدَینِ وَالأَقْرَبِینَ إِن یكُنْ غَنِیا أَوْ فَقَیرًا فَاللّهُ أَوْلَی بِهِمَا فَلاَ تَتَّبِعُواْ الْهَوَی أَن تَعْدِلُواْ وَإِن تَلْوُواْ أَوْ تُعْرِضُواْ فَإِنَّ اللّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرًا)؛ نساء(۴): ۱۳۵.
[۸۳]. (یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُواْ كُونُواْ قَوَّامِینَ لِلّهِ شُهَدَاء بِالْقِسْطِ وَلاَ یجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَی أَلاَّ تَعْدِلُواْ اعْدِلُواْ هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَی وَاتَّقُواْ اللّهَ إِنَّ اللّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ)؛ مائده(۵): ۸.
[۸۴]. (قال موسی لقومه استعینوا بالله واصبروا إن الأرض لله یورثها من یشاء من عباده والعاقبة للمتقین)؛ اعراف(): ۱۲۸.
[۸۵]. (قِیلَ یا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلاَمٍ مِّنَّا وَبَركَاتٍ عَلَیكَ وَعَلَی أُمَمٍ مِّمَّن مَّعَكَ وَأُمَمٌ سَنُمَتِّعُهُمْ ثُمَّ یمَسُّهُم مِّنَّا عَذَابٌ أَلِیمٌ)؛ هود(۱۱): ۴۸.
[۸۶]. (تِلْكَ مِنْ أَنبَاء الْغَیبِ نُوحِیهَا إِلَیكَ مَا كُنتَ تَعْلَمُهَا أَنتَ وَلاَ قَوْمُكَ مِن قَبْلِ هَـذَا فَاصْبِرْ إِنَّ الْعَاقِبَةَ لِلْمُتَّقِینَ)؛ هود(۱۱): ۴۹.
[۸۷]. «إن خلفائی و أوصیائی، وحجج الله علی الخلق بعدی اثنا عشر: أولهم أخی وآخرهم ولدی، قیل: یا رسول الله ومن أخوك ؟ قال: علی بن أبی طالب، قیل: فمن ولدك ؟ قال: المهدی الذی یملأها قسطا وعدلا كما ملئت جورا وظلما، والذی بعثنی بالحق نبیا لو لم یبق من الدنیا إلا یوم واحد لطول الله ذلك الیوم حتی یخرج فیه ولدی المهدی»؛ شیخ صدوق، كمال الدین وتمام النعمة؛ قم، جامعه مدرسین، ۱۳۶۳ش، ص۲۸۰، ح۲۷؛ قاضی نعمانی مغربی، شرح الأخبار، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۳۵۵، ح۱۲۱۲؛ علامه مجلسی، بحار الأنوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق، ج۵۱، ص۷۴، ح۲۶.
منبع: پایگاه تحقیقاتی القرآن
