سيد مهدي علم خواه
قبل از ورود به بيان انواع شأن نزول، کارآيي و فوائد آنها، بايد اصطلاحاتي مورد تعريف قرار گيرد که موجب ابهام نگردد.
۱- شأن نزول آيات
۲- تفاوت شأن نزول و اسباب نزول
۳- فرق شأن نزول با فضا و جو نزول ايات
۴- تفاوت تنزيل با تأويل و جايگاه شأن نزول
اما تعريف شأن نزول آيات:
خوادثي است که يک آيه يا چند آيه با سوره اي در پي آن حادثه و بخاطر آن نازل شده است، حال اين حوادث در عصر نبوت رسول اکرم(ص) روي داده است يا اخباري از امت هاي گذشته و حوادث قبل از بعثت باشد.
تفاوت شأن نزول و اسباب نزول:
اسباب نزول آيات عبارت است از حوادثي که يک يا چند آيه يا سوره اي در پي آن حادثه در عصر پيامبر عظيم الشأن اسلام و به خاطر آن نازل شده است و شامل اخبار امت هاي گذشته نمي شود اما شأن نزول شامل هر دوي اين ها مي شود و اعم است از اسباب نزول که در عصر نبوت خاتم (ص) و حوادثي که قبل از بعثت بر امت هاي گذشته اتفاق افتاده و در قرآن کريم نقل شده است.(۱) ما در اين مقاله بدون تفکيک بين آن ها، بحث را مطلقاً مورد نظر داريم.
تفاوت شأن نزول با فضا و جو نزول آيات:
فضاي نزول مربوط به مجموع يک سوره، بررسي اوضاع عمومي و اوصاف مردمي و رخدادها و شرايط ويژه اي است که در مدت نزول آن سوره در حجاز و خارج آن وجود داشته است، البته سوره هايي که تدريجي نازل شده است. اما جو نزول مربوط به سراسر قرآن کريم است و مراد از آن بستر مناسب زماني و مکاني، نزول سراسر قرآن است که در طي ۲۳ بر قلب نازنين پيامبر اکرم(ص) نازل شده است. حوادثي که در طي اين سالها در حوزه اسلامي و يا خارج از قلمرو زندگي مسلمانان و حکومت اسلامي پديد آمد و شرايط و افکاري بر آن حاکم بود و يا تحولاتي که بر اثر نزول قرآن مي گويند. اما شأن نزول حوادثي است که در عصر پيامبر اکرم(ص) در محدوده حجاز يا خارج از آن رخ داده که زمينه ساز نزول يک آيه يا چند آيه و سوره اي از قرآن شده و صرف تقارن تاريخي يک پديده در جهان اسلام يا خارج آن با نزول آيه اي، موجل نمي شود که آن پديد شأن نزول آيه مزبور گردد.(۲)
تفاوت تنزيل و تأويل و جايگاه شأن نزول:
معنا و مدلول ظاهري الفاظ آيات را تنزيل آن گويند که براي رفع ابهام از مدلول هايي که ظهور مبهم دارند از علوم تفسيري استفاده مي کنند. مفسرين قرآن کريم براي بيان ابهامات از شأن نزول آن بهره مي برند.
اما تأويل آيات قرآني يعني بازگشت دادن لفظ است به آنچه مراد اصلي متکلم بوده، پس از آن که خود لفظ بر آن دلالتي نداشته باشد لذا لفظي که بر حسب ظاهر هيچ گونه دلالتي بر مقصود متکلم ندارد تأويل کننده طبق معيارهاي مشخصي از جمله شأن نزول آن آيه، دلالت لفظ بر آن مدلول خاص را بيان مي کند.(۳)
از امام باقر (ع) در مورد روايت «ما في القرآن آيه الا ولها ظهرو بطن» پرسيدند، امام فرمودند: «ظهره تنزيله و بطنه تأويله منه ما مضي و منه مالم يکن بعد يجري کما تجري الشمس و القمر ... کلما منه شي وقع»(۴)
براي روشن شدن تفاوت ميان تنزيل و تأويل مواردي را ذکر مي کنيم که در آن ظهور آيه، و تأويل آن کاملاً متفاوت است.
مورد اول: آيه«وَلِلّهِ المَشرِقُ وَ المَغرِبُ فَاَينَمَا تُوَلُّو فَثَمَّ وَجهُ الله أِنَّ اللهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ»(۵)
تنزيل آيه (همان معناي ظاهري آيه): مشرق و مغرب از آن خداست و به هر سو رو کنيد خدا آنجاست خداوند بي نياز و دانا است.
ظهور اين آيه شريفه که هرجا رو کنيد، خدا آنجاست. با آياتي(۶) که وجوب استقبال (رو به قبله بودن) در نماز بسوي مسجدالحرام را مطرح مي فرمايد، متعارض است.
مفسرين با طرح شأن نزول اين آيه که يهوديان شبهه اي در باب تغيير قبله مطرح مي کردند و آيه در مقام جواب از آن شبهه نازل شده است، اين تعارض را پاسخ مي گويند. پس معناي ظاهري آيه اينست که وجه الله تنها مسجد بيت المقدس نيست بلکه هر طرف که رو کنيد آنجا وجه الله است. اما استقبال در نماز يک امر اعتباري محض است که شارع مقدس براي ايجاد مصالح مهمي بر امت اسلامي واجب کرده است که امروز کعبه در مسجدالحرام مي باشد.(۷)
نتيجه: به وسيله علم به شأن نزول آيه، ابهام ظاهري آيه برطرف مي شود و تعارض آيات استقبال با اين آيه از بين مي رود.
و اما تأويل آيه شريفه؛ ائمه(ع) در مورد باطن آيه چنين فرموده اند که اگر قبله را نداند يا روي مرکب بخواهد نمازهاي مستحبي بخواند، لازم نيست مراعات قبله را نموده و به هر طرف نماز بخواند کافي است.(۸)
استفاده اين معنا از آيه، تأويل آن گفته مي شود و تنها افراد خاص مي توانند تأويل آيه را فهميده و براي ما بيان کنند:« وَمَا يَعلَمُ تَأويلَهُ إِلاَّ اللهُ وَ الرّاسِخُونَ فِي العِلمِ»(۹)
پي نوشت ها :
۱) التمهيد/ص۲۵۴.
۲) التسنيم/ج۱/ص۲۳۲.
۳) مجله بينات/ج۶/ص۳۸.
۴)تفسير عياشي/ج۱/ص۱۱.
۵) بقره/آيه۱۱۵.
۶) بقره/آيات:۱۵۰ ،۱۴۹ ،۱۴۴.
۷) التمهيد/ص۲۵۷.
۸) وسائل الشيعه/ج۸/ص۲۲۵تا۲۳۹.
۹) آل عمران/آيه۷.
منبع: ماهنامه راه قرآن، شماره۳۵.
