شبهه: در قرآن در آیه ۳ سوره نساء از دواج با چهار زن را جایز شمرده شده است:«و اگر می ترسید كه [بهنگام ازدواج با دختران یتیم،] عدالت را رعایت نكنید، [از ازدواج با آنان، چشمپوشی كنید و] با زنان پاك [دیگر] ازدواج نمائید، دو یا سه یا چهار همسر و اگر می ترسید عدالت را [درباره همسران متعدد] رعایت نكنید، تنها یك همسر بگیرید، و یا از زنانی كه مالك آنهائید استفاده كنید، این كار، از ظلم و ستم بهتر جلوگیری میكند.» و در همین آیه می گوید که اگر عدالت را رعایت نمی توانید تنها یک زن بگیرید. این در حالی است که در آیه ۱۲۹ از همین سوره آمده است: «شما هرگز نمی توانید میان همسرانتان به عدالت رفتار كنید». پس اگز انسان نمی تواند عدالت را بین همسرانش رعایت کند چرا ازدواج با چهار زن را جایز کرده است؟ بنابراین میان این دو آیه تعارض وجود دارد.
پاسخ
می دانیم كه خداوند متعال این قرآن شریف را بر رسول خود – صلی الله علیه و آله و سلم - وحی نموده است و این معجزه الهی، كلام خداوندی است كه از هر گونه تضاد و اختلاف و پراكنده گویی عاری است, برخلاف كتاب های بشری كه غالباً دچار تضاد و اختلاف می باشد و در مواردی در آغاز آن مطلبی ثابت می شود، ولی در پایان، همان مطلب نقض می شود ولیكن قرآن تنها سخنی است كه در آن چنین نقصی وجود ندارد و خداوند متعال نیز فرموده است:
أَفَلا یتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَیرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافًا كَثِیرًا(۱)آیا درباره قرآن نمی اندیشید؟ اگر از سوی غیرخدا بود، اختلاف فراوانی در آن می یافتید.
در دنباله آیه ۳سوره نساء آمده است:
« و اگر می ترسید كه [بهنگام ازدواج با دختران یتیم،] عدالت را رعایت نكنید، [از ازدواج با آنان، چشمپوشی كنید و] با زنان پاك [دیگر] ازدواج نمائید، دو یا سه یا چهار همسر و اگر میترسید عدالت را [درباره همسران متعدد] رعایت نكنید، تنها یك همسر بگیرید، و یا از زنانی كه مالك آنهائید استفاده كنید، این كار، از ظلم و ستم بهتر جلوگیری میكند.»آیه در بیان احكامی درباره اختیار همسر می باشد. می فرماید: شما مردان مسلمان می توانید با دو زن یا سه و یا چهار زن ازدواج نمایید. لیكن به شرط آن كه عدالت را مراعات نمایید و چنان چه نمی توانید عدالت را مراعات كنید، با یك زن و یا به جای همسر دوم، با كنیزی كه مال شما است وصلت كنید (چون شرایط سبك تری نسبت به زنان آزاد دارد).
در این جا سؤال مهمّی مطرح است كه مراد از عدالت در آیه چیست؟
باید گفت بعد از تشریع حكم تعدد زوجات در اسلام، برای هر كدام از زوجه حقوقی ثابت شده است كه مشروح آن در كتاب های فقهی آمده است و عمده ترین آن، عدالت در امور مربوط به زندگی از قبیل حق همسرداری، تهیه وسایل زندگی و ... می باشد. آیه می فرماید: اگر این گونه امور را نمی توانید مراعات نمایید، پس به یك همسر اكتفا كنید. جالب این كه این نوع عدالت در قدرت وتوان انسان هست و لذا محور حكم همین نوع عدالت است.(۲)
در آیه ۱۲۹ سوره نساء آمده است: « شما هرگز نمی توانید [از نظر محّبت قلبی] در میان زنان، عدالت برقرار كنید، هر چند كوشش نمایید! ولی تمایل خود را بكلّی متوجّه یك طرف نسازید كه دیگری را بصورت زنی كه شوهرش را از دست داده درآورید! و اگر راه صلاح و پرهیزگاری پیش گیرید، خداوند آمرزنده و مهربان است. »
از آن جا كه قرآن به شوهران تأكید فرموده كه نسبت به همسران عدالت داشته باشید، این جا این سؤال پیش می آید كه عدالت در مورد محبت و علاقه قلبی امكان پذیر نیست, بنا بر این، در برابر همسران متعدد چه باید كرد؟
آیه پاسخ می گوید كه عدالت از نظر محبت، در میان همسران امكان پذیر نیست، هر چند در این زمینه كوشش شود. بدیهی است كه یك قانون آسمانی نمی تواند بر خلاف فطرت باشد و یا تكلیف به آن چه قدرت انسان در آن نیست نماید و از آن جا كه محبت های قلبی، عوامل مختلفی دارد كه بعضاً از اختیار انسان بیرون است، دستور به رعایت عدالت در مورد آن داده نشده است, ولی نسبت به اعمال و رفتار و رعایت حقوق در میان همسران كه برای انسان، امكان پذیر است، روی عدالت تأكید شده است. در عین حال برای این كه مردان از این حكم، سوء استفاده نكنند، می فرماید: «اكنون كه نمی توانید مساوات كامل را از نظر محبت میان همسران خود رعایت كنید، لااقل تمام تمایل قلبی خود را متوجه یكی از آنان نسازید كه دیگری به صورت بلاتكلیف درآید و حقوق او نیز عملا ضایع شود».(۳)
آیا این دو آیه با هم متفاوت اند؟ پاسخ آن با تفسیری كه در دو آیه شده است روشن است، هرگز این دو آیه با هم تضاد ندارند, زیرا در آیه اوّل می فرماید: شرط تعدد زوجات، عدالت بین همسران است و در آیه دوّم می فرماید: شما كه این قدر خودتان را به زحمت می اندازید كه حتّی نسبت به میل و علاقه و محبت درونی بین همسران عدالت برقرار نمایید. این چنین خود را به مشقّت نیاندازید, چرا كه محبت قلبی خارج از اختیار انسان است, وفقط نسبت به اعمال و رفتار و رعایت حقوق در بین همسران، شما موظف به عدالت می باشید و چنین عدالتی تحت قدرت شما است و قابلیت اجرا در زندگی دارد.(۴)
عدالت در بیان امام صادق(علیه السلام)از روایات اسلامی برمی آید كه نخستین كسی كه این ایراد را مطرح كرد، ابن ابی العوجاء از مادیین معاصر امام صادق(ع) بود كه این ایراد را با هشام ابن حكم ـ دانشمند مجاهد اسلامی ـ در میان گذاشت. او كه جوابی برای این سؤال نیافته بود از شهر خود كه ظاهراً كوفه بود به سوی مدینه (برای یافتن پاسخ همین سؤال) حركت كرد و به خدمت امام صادق(علیه السلام) رسید. امام از آمدن او در غیر وقت حج و عمره به مدینه تعجب كرد. وی عرض كرد كه چنین سؤالی پیش آمده است كه تعدد زوجات مشروط به عدالت است و عدالت هم كه ممكن نیست, بنا بر این تعدد زوجات در اسلام ممنوع است؟
امام صادق(علیه السلام) فرمودند: «منظور از عدالت در آیه سوم سوره نساء، عدالت در نفقه، رعایت حقوق همسری ،طرز رفتار و كردار است و اما منظور از عدالت در آیه ۱۲۹ سوره نساء كه امری محال شمرده شده، عدالت در تمایلات قلبی است (بنابراین تعدد زوجات با حفظ شرایط اسلامی، نه ممنوع است و نه محال)».
هنگامی كه هشام از سفر بازگشت و این پاسخ را در اختیار ابن ابی العوجاء گذاشت، او سوگند یاد كرد كه این پاسخ از خود تو نیست.(۵)
پی نوشتها:
۱. نساء:۸۲.
۲. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج ۳، ص ۲۵۵.
۳. تفسیر نمونه، ج ۴، ص ۱۵۳.
۴. طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ج ۵، ص ۱۶۳. تفسیر نمونه، ذیل آیه ۱۲۹، سوره نساء.
۵. تفسیر نمونه، ج ۴، ص ۱۵۵، به نقل از تفسیر برهان، ج ۱، ص ۴۲۰.
منبع: نرم افزار پاسخ ۲ مرکز مطالعات حوزه
