اتقان، به راستی خوش نظم ترین، خواندنی‌ترین و مشهورترین کتاب علوم قرآنی است.
انگیزه نگارش
سیوطی در چگونگی نگارش آن آورده است که: من در شگفت بودم که چرا پیشینیان کتابی در انواع علوم قرآن نپرداخته‌اند، از استادم علامه زمان، ابو عبدالله محیی الدین کافیجی شنیدم که وی چنین کرده است، او می‌گفت من در علوم تفسیر کتابی نگاشته‌ام که کسی بر من در چنان نگارشی پیشی نگرفته است، آن را استنساخ کردم، دیدم کتابی است خرد در دو باب که نه تشنه‌ای را سیراب می‌کند و نه جست وجوگری را به مقصد می‌رساند. از کتاب کافیجی پیشتر سخن گفته‌ایم [۱] کتاب کافیجی گو اینکه خرد است ولی این داوری سیوطی درباره آن به صواب نیست. پس از آن کتاب بلقینی را دیدم با عنوان «مواقع العلوم...» که تالیفی لطیف است و مجموعه‌ای ظریف. بر اساس آن «التحبیر» را نگاشتم (که پیشتر از آن سخن گفتیم)، پس از آن در اندیشه شدم که کتابی بپردازم گسترده و در نگارش آن شیوه استقصاء را پیشه گیرم، و چنین می‌پنداشتم که من در این اندیشه و آهنگ یگانه هستم و کسی بر من سبقت نجسته است. در حالی که در این اندیشه بودم، دریافتم که امام بدر الدین محمد بن عبدالله زرکشی، در این باره کتابی نگاشته است جامع، با عنوان «البرهان فی علوم القرآن». شادمان شدم و خدای را سپاس گفتم و بر آنچه اندیشیده بودم همت ورزیدم و بدین سان این کتاب را پرداختم، با ترتیبی بهتر از ترتیب «برهان». برخی از انواع کتاب زرکشی را درهم آمیختم و از برخی به تفصیل سخن گفتم و مطالب و مباحثی بدان افزودم و آن را «الاتقان فی علوم القرآن» نامیدم و...
منابع مستفاد
اتقان، دارای هشتاد نوع است که با «شناخت مکی و مدنی» آغاز می‌شود و با عنوان «طبقات المفسرین» پایان می‌یابد. سیوطی، در تدوین این کتاب از صد و پنجاه و چهار منبع که برخی از آنها مجلدات بسیاری دارند بهره گرفته است. برخی از این آثار اکنون در اختیار نیست. بدین ترتیب سیوطی بخش‌هایی از متون از دست رفته را در صفحات الاتقان نگاه داشته است. هنر شگفت سیوطی در نظام بخشی به اطلاعات پراکنده و تنظیم و چینش کارآمد و عرضه مطالب، به گونه‌ای روشن، روان و سهل الوصول است. او به نقد و تحلیل اقوال می‌پردازد اما در گزارش آرا و اندیشه‌ها دقت شایسته‌ای بکار نمی‌گیرد. «الاتقان»، از همان روزگار نگارش مورد توجه قرار گرفت، اگر گفته آید که در تدوین و نگارش‌های علوم قرآنی پس از سده دهم، الاتقان بیشترین تاثیر را داشته است، بی گمان سخنی به گزاف نیست. [۲] الاتقان، نخست بار به سال ۱۲۷۱ در هند به چاپ رسید و پس از آن به سال ۱۲۷۹ در مصر نشر یافت، [۳]
چاپ الاتقان
بهترین چاپ الاتقان، چاپ چهار جلدی آن است، به تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، چاپ محمد ابو الفضل ابراهیم، بارهای بار در بیروت و ایران افست شده است. اخیرا نیز، در مکه در چهار مجلد با تحقیق متن و استخراج منابع احادیث نشر یافته است. الاتقان فی علوم القرآن، تالیف الامام جلال الدین السیوطی الشافعی، تم التحقیق و الاعداد بمرکز الدراسات و البحوث بمکتبة نزار مصطفی الباز، الطبعة الاولی ۱۴۱۷، ریاض، مکتبه نزار مصطفی الباز. با این همه «الاتقان»، نیازمند چاپی است منقح و دقیق و با ارجاع همه احادیث و اقوال منقول در آن، به منابع و مصادر.
تلخیص کتاب
برخی از عالمان، «الاتقان» را تلخیص کرده‌اند، از جمله، صلاح الدین ارقه دان، با عنوان «مختصر الاتقان فی علوم القرآن». وی مطالب مهم و اساسی الاتقان را آورده و اعلام متن را به اختصار توضیح داده است. این خلاصه ترجمه شده است، اما نه چندان دقیق و مطلوب، با عنوان، ترجمه خلاصة الاتقان.... دیگر، گزینش و چینشی است نو، با عنوان «تهذیب و ترتیب الاتقان فی علوم القرآن» به خامه محمد بن عمر بن سالم بازمول.
مطالب تلخیص کتاب
در این گزینش و چینش عناوین تمام هشتاد نوع اتقان حفظ شده است و انواع جابه جا شده است، به مثل سیوطی کتاب را با «شناخت مکی و مدنی» آغاز می‌کند، اما آقای بازمول این نوع را، سیزدهمین قرار داده و کتاب را با «شناخت نام‌های قرآن و نام‌های سوره‌های قرآن» که در نظم اصلی کتاب هفدهمین است، آغاز کرده است. او در این گزینش از مثال‌های متعدد سیوطی برای بحث، یک و حداکثر سه نمونه را برگزیده و بقیه را حذف کرده است. سیوطی در بحث‌های مختلف، ذیل عنوان «فایده» بحث‌هایی را گزارش کرده است که فی الجمله پیوندی با بحث دارد و نه پیوندی استوار، این موارد را آقای بازمول غالبا حذف کرده است. در تحقیق کتاب نشانی آیات و روایات را یاد کرده و اقوال را نیز در حد توان به منابع و مصادر ارجاع داده است. در پانوشتها گاه واژه‌ها را توضیح داده و گاه در نقد کلام سیوطی سخن گفته و گاه توضیحاتی را درباره مطالب متن افزوده است. ترتیب آقای بازمول، ترتیبی شایسته و کارآمد است، گو اینکه توضیحات و نقدهای وی بر مواضع سیوطی گاه از حنبلی گری و بلکه وهابی گری او نشات گرفته و بوی فرقه گرایی دارد. الاتقان، گویا دو بار ترجمه شده است ۱) با عنوان «دائرة المعارف قرآن»، به خامه آقایان دکتر محمد جعفر اسلامی و علی وجدانی. ۲) سید مهدی حائری قزوینی، ترجمه اول نه نثری روان دارد و نه از استواری شایسته‌ای برخوردار است. ترجمه دوم نیز به رغم آنکه برخی از فاضلان آن را «یکدست و شیوا و شایسته» دانسته‌اند، دستکم یکدست و شایسته نیست.
پانویس
۱. ↑ بینات، شماره ۱۰، ص۵۳.
۲. ↑ السیوطی و جهوده فی القرآن، ص۱۸۷- ۲۱۳.
۳. ↑ کتابنامه بزرگ قرآن کریم، ج۱، ص۱۲۰.
منبع
[نرم افزار مشکات الانوار، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
